Complex trauma: Diagnostiek en behandeling

241 Pages·2010·0.881 MB·Dutch

by  Martijn Stöfsel, Trudy Mooren (auth.)

Complex trauma
Complex trauma
Diagnostiek en behandeling

Martijn Stöfsel
Trudy Mooren

Houten2010
© 2010 Bohn Stafl eu van Loghum, onderdeel van Springer Media
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgesla-
gen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op
enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige
andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b
Auteurswet j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23
augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschul-
digde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofd-
dorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, rea-
ders en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te
wenden.

Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave
te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten
en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen.
ISBN 978 90 313 8552 2
NUR 777
Foto’s omslag: Martijn Stöfsel
Ontwerp omslag: Agraphic design, Anita Amptmeijer-BNO, Apeldoorn
Ontwerp binnenwerk: Teff (www.teff.nl)
Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., Pune, Maharashtra, India
Bohn Stafl eu van Loghum
Het Spoor 2
Postbus 246
3990 GA Houten
www.bsl.nl
Deze uitgave is totstandgekomen in samenwerking met Cogis, het kennisinstituut voor de
sociale en psychische gevolgen van oorlog, vervolging en geweld, gevestigd te Utrecht.
Inhoud
Voorwoord IX
deel 1 definitie en behandelmodellen 1
1 Wat is complex trauma? 3
1.1 Ontwrichtende ervaringen 4
1.2 Geschiedenis van complex trauma 7
1.3 Verschillende modellen 14
1.4 Werkdefi nitie van complex trauma 16
2 Behandelmodellen 19
2.1 Algemene traumatheorieën 20
2.2 Methodieken voor behandeling 27
2.3 Ordeningsprincipes bij de behandeling van
complex trauma 30
deel 2 diagnostiek en indicatiestelling 33
3 Psychodiagnostiek 35
3.1 De keuze voor instrumenten 36
3.2 Psychodiagnostisch onderzoek bij anderstaligen/
andere culturen 44
4 De opzet van de behandeling 47
4.1 Intake 47
4.2 Overzicht verkrijgen: casusconceptualisatie 51
4.3 Indicatie voor behandeling 52
4.4 Opstellen behandelplan 56
4.5 Context van behandeling 58
VI Complex trauma
deel 3 behandeling 63
5 Fase 1 – Algemene aspecten van de stabilisatiefase 65
5.1 Doelen van fase 1 65
5.2 Driefasenmodel en het gelaagde model van
complex trauma 66
5.3 Window of tolerance 66
5.4 Comorbide problemen 67
5.5 Therapeutische relatie 68
5.6 Overzicht stabilisatietechnieken 71
5.7 Waar beginnen? 72
5.8 Combinatievormen van stabilisatietechnieken 72
5.9 Medicatie 73
5.10 Van stabiliseren naar verwerken 74
6 Fase 1 – Psycho-educatie 79
6.1 Aspecten van traumatisering 80
6.2 Metaforen 81
6.3 Retraumatiseringsdriehoek 84
7 Fase 1 – Controletechnieken 91
7.1 Verbeteren zelfzorg 92
7.2 Crisisplan 93
7.3 Slaaphygiëne 94
7.4 Omgang met middelengebruik 96
7.5 Dissociatie en grounding 97
7.6 Het bewuste nu: mindfulnesstechnieken 1 01
7.7 Rationele rehabilitatie bij PTSS 1 02
8 Fase 1 – Relaxatietechnieken 1 05
8.1 Ontspanningsoefeningen 1 06
8.2 Ademhalingstechnieken 1 06
8.3 Ontspanningseffect generaliseren 1 08
8.4 Ontspannende activiteiten 1 08
9 Fase 1 – Reguleren van traumasymptomen 1 11
9.1 Triggers inventariseren 1 12
9.2 Stopmechanisme 1 13
9.3 ‘Veilige’ voorwerpen 1 14
9.4 Spanning en agressie reguleren 1 15
9.5 Controle over herbelevingen 1 16
9.6 Nachtmerries 1 18
9.7 Piekerverzamelplek 119
9.8 Natuurlijke processen: gezonde versterking 1 20
9.9 Cognities bewerken 123
Inhoud VII
10 Fase 2 – Algemene aspecten van verwerking 1 25
10.1 Vrijheid om te stoppen 1 27
10.2 Wanneer beginnen met verwerken: welk risico
neem je? 1 27
10.3 Beslisboom voor het bewerken van traumatische
ervaringen 1 29
10.4 Ontregeling in fase 2: schakelen met fase 1 1 29
10.5 Afsluiting van het trauma 1 30
11 Fase 2 – Globale traumaverwerkingstechnieken 1 31
11.1 Getuigenistherapie 1 31
11.2 Andere narratieve technieken 1 34
11.3 Narratieve exposuretherapie 1 34
12 Fase 2 – Specifieke traumaverwerkingstechnieken 1 37
12.1 Exposure 1 39
12.2 EMDR 1 41
12.3 Korte Eclectische Psychotherapie (KEP) 1 49
12.4 Imaginaire confrontatie en rescripting 1 49
12.5 Vaktherapieën: creatieve therapie, psychomotori-
sche therapie, drama- en muziektherapie 1 51
12.6 Cognitieve interventies 1 52
13 Fase 3 – Integratie 1 61
13.1 Chronologisch: van stabilisatie (fase 1) naar
verwerking (fase 2) naar integratie (fase 3) 1 62
13.2 Sprongsgewijs: van stabilisatie (fase 1) naar
integratie (fase 3) 1 63
13.3 Zingeving 1 64
13.4 Activiteiteninvulling 1 65
13.5 Posttraumatische groei 1 66
13.6 Posttraumatische teruggang 1 67
13.7 Chronische problematiek: balanceren tussen
fase 1 en fase 3 1 68
13.8 Nazorg 1 69
13.9 Afsluiten behandeling en afscheid nemen 1 72
deel 4 cliënt en behandelaar 1 73
14 Verschillende cliëntengroepen met complex trauma 1 75
14.1 Door de Tweede Wereldoorlog getroffenen 1 77
14.2 Vluchtelingen 179
14.3 Nederlandse veteranen 1 89
14.4 Beroepsgerelateerde traumatisering 1 95
14.5 De naoorlogse of tweede generatie 1 97
14.6 Mensen met vroegkinderlijke traumatisering 202
VIII Complex trauma
15 Gevolgen voor de behandelaar 2 07
15.1 Overdracht en tegenoverdracht 2 07
15.2 Toehoorder zijn van vreselijke verhalen 2 09
15.3 Besmetting door de problematiek van de cliënt 2 12
15.4 Schaamte voor eigen welvaart en geluk 2 14
15.5 Gevoelens delen 2 15
15.6 De uitdaging van het werken met getraumati-
seerde cliënten 2 16
Literatuur 2 19
Organisaties en websites 2 31
In complex trauma, bij volwassenen, gespeciali-
seerde landelijke GGZ-instellingen 2 31
In complex trauma, bij volwassenen, gespeciali-
seerde regionale instellingen 2 31
In (oorlogs)trauma gespecialiseerde instellingen
voor maatschappelijk werk 2 32
Kenniscentra rondom trauma 2 33
Traumaverenigingen voor professionals 2 33
Beroepsgerelateerde traumatisering 2 34
Veteranen 2 34
Vluchtelingen 2 35
Tweede generatie 2 36
Bijlage 1 Criteria voor Posttraumatische Stressstoornis in
de DSM-IV 2 37
Bijlage 2 Criteria voor Acute Stressstoornis in de DSM-IV 2 39
Bijlage 3 Criteria voor Disorders of Extreme Stress Not
Otherwise Specified (DESNOS) 2 41
Bijlage 4 Criteria voor Developmental Trauma Disorder
(DTD) 2 43
Bijlage 5 Criteria voor Duurzame persoonlijkheidsverande-
ring na catastrofale ervaringen 2 45
Over de auteurs 2 47
Voorwoord

De term ‘complex trauma’ wordt gebruikt om een breed palet aan sympto-
men aan te duiden die het gevolg zijn van langdurige of herhaalde ernstige
traumatiserende omstandigheden. Dit brede spectrum aan psychische
klachten maakt een eenduidige defi nitie en een daaruit voortvloeiende
behandelrichtlijn niet goed mogelijk. We beschrijven dan ook vooral p rac-
tice-based ervaringen uit de klinische praktijk, in combinatie met evidence-
based richtlijnen. Tot nu toe is er geen Nederlandse literatuur beschikbaar
waarin een zo volledig mogelijk overzicht gegeven wordt van allerlei soorten
concrete interventies, die bij complex trauma kunnen worden toegepast. In
dit boek geven wij, na een verkenning van het begrip ‘complex trauma’, een
uitgebreide beschrijving van interventies die in de behandeling van complex
trauma kunnen worden toegepast. We hanteren een eclectische, integratieve
opvatting van behandelen. We zijn beiden opgeleid in de cognitieve gedrags-
therapie. Cognitief-gedragstherapeutische methodieken zijn dan ook sterk
vertegenwoordigd in de beschreven interventies.
Dit boek is gericht op de behandeling van ernstig getraumatiseerde mensen,
zoals oorlogsgetroffenen van de Tweede Wereldoorlog, vluchtelingen en
asielzoekers, veteranen, mensen met ernstige beroepsgerelateerde traumati-
sering (bijvoorbeeld brandweerpersoneel, politiepersoneel, treinpersoneel),
personen met problematiek ten gevolge van vroegkinderlijke traumatise-
ring, met als speciale groep de naoorlogse of tweede generatie, en daarnaast
diverse anderen die te maken hebben gekregen met zeer ernstig geweld.
Wij hebben dit boek geschreven op basis van onze ervaringen in de instel-
lingen waar wij werken: het Sinai Centrum, een Joodse instelling voor geeste-
lijke gezondheidszorg, gespecialiseerd in de behandeling van psychotrauma
ten gevolge van oorlog, geweld en verlies, en de Stichting Centrum ’45, het
landelijk instituut voor specialistische diagnostiek en behandeling van psy-
chotraumaklachten ten gevolge van vervolging, oorlog en geweld. Het idee
voor het boek is ontstaan tijdens het onderwijs dat wij geven in de opleiding
tot gezondheidszorgpsycholoog. Daar bleek een grote behoefte te bestaan
aan het beschrijven van de concrete mogelijkheden om complex trauma te
behandelen.
X Complex trauma
De indeling van het boek is als volgt.
Deel 1. We verkennen het begrip ‘complex trauma’, de historische ontwik-
keling daarvan en de verschillende theorieën over trauma. We introduceren
een gelaagd model waarin we de symptomen van complex trauma beschrij-
ven. We besluiten dit deel met een keus voor het driefasenmodel als behande-
lingsmodel voor complex trauma.
Deel 2. We beschrijven de mogelijkheden voor diagnostiek bij complex
trauma, waarbij we gebruikmaken van het gelaagde model van complex
trauma. Vanuit het driefasenmodel leggen we uit hoe een casusconceptuali-
satie en een behandelplan kunnen worden opgezet. In een schema laten we
zien hoe op basis van het moment van traumatisering in de levensloop en de
mate van sociale integratie globaal de behandelmogelijkheden kunnen wor-
den bepaald.
Deel 3. Dit is de kern van het boek, die gaat over de behandeling van com-
plex trauma, waarbij we het driefasenmodel (stabilisatie, verwerking, inte-
gratie) als paraplumodel gebruiken. In een aantal hoofdstukken beschrijven
we vele stabilisatietechnieken. Daarbij komen ook de criteria aan de orde om
te kunnen overgaan naar fase 2, de verwerkingsfase. We geven een overzicht
van verwerkingstechnieken, waarbij we onderscheid maken tussen globale
en specifi eke traumaverwerkingstechnieken. Het laatste hoofdstuk in dit
deel gaat in op de derde fase van de behandeling: integratie.
Deel 4. We gaan in op de karakteristieken van verschillende groepen cliën-
ten waarbij veel complex trauma voorkomt. Het laatste hoofdstuk beschrijft
de gevolgen voor de behandelaar van het werken met complex trauma.
H et boek is bedoeld voor mensen die in de praktijk van de geestelijke gezond-
heidszorg werken met ernstig getraumatiseerde volwassenen: psychologen,
psychotherapeuten, psychiaters, sociaal-psychiatrisch verpleegkundigen
en casemanagers. Het is ook goed te gebruiken door andere werkers in de
gezondheidszorg die veel te maken hebben met ernstig getraumatiseerde
mensen. Het boek kan als leerboek in het onderwijs gebruikt worden, maar
ook als naslagwerk door ervaren behandelaren.
De afbeelding van een kastanje op de voorkant symboliseert wat ons betreft
kernachtig de problematiek van complex trauma: een ronde, gladde, kwets-
bare kern, die overmatig fors wordt afgeschermd door een stekelige buiten-
kant; bij te heftige confrontaties barst de buitenkant open en wordt de ver-
scholen kwetsbaarheid zichtbaar.
Omwille van de leesbaarheid hebben wij gekozen voor de mannelijke vor-
men van cliënt en behandelaar en hij in plaats van zij. Gelieve daarvoor naar
behoeven ook de vrouwelijke vorm te lezen. Wij gebruiken het woord ‘cliënt’,
omdat dat in de (ambulante) GGZ de meest gebezigde term is. We gebruiken
het woord ‘behandelaar’, omdat het de meest algemene term is om de ver-
schillende beroepsgroepen waarvoor dit boek geschreven is, aan te duiden.
In de tekst geven we veel voorbeelden uit de praktijk. Deze gevalsbeschrij-
vingen berusten op casuïstiek uit de praktijk en zijn onherkenbaar gemaakt.
Voorwoord XI
Het beschrijven van ons dagelijks werk met ernstig getraumatiseerde cliën-
ten heeft ons veel voldoening gegeven. Het heeft ons, in een goede en con-
structieve samenwerking, ook veel tijd gekost. Daarbij zijn wij ook geholpen
door de mensen die met ons meelazen: Piet van Dijk, Ivo van der Velden,
Saskia van Broeckhuysen, Jackie June ter Heide en Jeroen Knipscheer, door
de uitgeverij in de personen van Femia Bosman, Mieke van Dalen en Ruud
Mascini, en door Trudy Prins, de directeur van COGIS, onder wier auspiciën
dit boek kon worden uitgegeven. We zijn hen voor hun tijd en bijdragen zeer
erkentelijk.
juni 2010
Martijn Stöfsel en Trudy Mooren