codex cumanicus

14 Pages·2016·1.59 MB·Turkish

The Journal of Academic Social Science Studies

International Journal of Social Science
Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/JASSS3619
Number: 51 , p. 191-204, Autumn III 2016
Yayın Süreci
Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date
18.07.2016 30.11.2016

İLK LATİN ABECELİ TÜRK DİLİ GRAMERİNİN DİL BİLGİSİ
ÖĞRETİMİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ
‘CODEX CUMANİCUS’UN
LATİNCE DİL BİLGİSİ YAPRAĞI (64r, 64v)’
THE ASSESSMENT OF THE FIRST TURKISH LANGUAGE GRAMMAR
WRITTEN WITH LATIN ALPHABET IN TERMS OF TEACHING GRAMMAR
‘GRAMMAR SHEET OF CODEX CUMANICUS IN LATIN (64r, 64v)’
Yrd. Doç. Dr. Elife KARADAĞ
Kırklareli Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü

Öz
Tek nüshası (eserin İtalyan kısmı diye adlandırılan ilk 55 yaprağının bir kopyası
Biblioteca Medicae Laurenziana Firenze’de bulunmaktadır ) Venedik’teki Biblioteca Na-
zionale Marciana’daki Codex Cumanicus, hem Türk dili tarihinde Kıpçakçanın en eski
örneklerinden olması hem Türkler tarafından geleneksel olarak kullanılan yazıların
dışında bir abece ile yazılmış Türk dili örneklerini ihtiva etmesi hem de Türkçenin
yabancı dil olarak öğretilmesi süreci açısından çok kıymetli bir eserdir. Defter, Latin
(gotik) abeceli (İtalyan kısmı) Latince-Farsça-Kıpçakça ilki abece sırasına göre ikincisi
tematik sözcük listeleri ile (Alman kısmı) Kıpçakça-Almanca sözcük listeleri, bazı
Katolik ilahiler ve vaazların Kıpçakça tercümeleri ve bir yapraklık Latince (gotik yazı ile)
Kıpçakçanın gramerini içerir. Bu bir yapraklık Latince dil bilgisi kuralları Türkçenin ilk
Latin abeceli dil bilgisi olarak kabul edilir. Kurallar Türkçenin basit çekimlerini içerir ve
devamındaki 65v-65r sayfalarında bu kurallara göre çekimlenmiş Latince-Kıpçakça
misallere yer verilir. Modern dil öğretimi ilke ve yöntemlerine göre bu dil bilgisi ku-
ralları geleneksel yaklaşım ile yöntemlerden dil bilgisi-çeviri yöntemine uygun
düşmektedir. Bu makalede, Macar bilim adamı Géza Kuun’un 1880’deki Latince neşrin-
den 2015’te Mustafa Argunşah-Galip Güner tarafından yayımlanan eserin ilk Türkçe
neşrine kadar üzerinde çokça yazılan Codex Cumanicus’taki mezkûr dil bilgisi yaprağı
ilk defa Türkçe olarak neşredilecek ve modern dil öğretimi yöntemlerine göre değer-
lendirilecektir.
Anahtar kelimeler: Dil Öğretimi, Geleneksel Yaklaşım ve Yöntemler, Dil Bilg-
isi-Çeviri Yöntemi, Latince Gramer, Codex Cumanicus
192
Elife KARADAĞ

Abstract
Codex Cumanicus whose sole copy is in the Biblioteca Nazionale Marciana in
Venice (the first 55 sheets of the work named as the Italian part are in the Biblioteca
Medicae Laurenziana Firenze ) is a precious work due to the fact that it is one of the old-
est examples of Kipchak language and the work is comprised of examples from Turkish
language written by Turks with an alphabet different from the writings used traditional-
ly and it is also very valuable with regard to teaching Turkish as a foreign language. The
notebook includes Latin-Persian-Kipchak language with Latin (gothic) alphabet (Italian
part), the first part is ordered alphabetically and the second part is comprised of themat-
ic wordlists and (German part) wordlists in Kipchak language and German, some Kip-
chak translations of Catholic chants and sermons and one sheet of the grammar of Kip-
chak language in Latin (with gothic writing). This one-sheet Latin grammar rules is ac-
cepted as the first Turkish grammar source written with the Latin alphabet. The rules in-
clude simple inflection of Turkish and Latin-Kipchak examples inflected as per these
rules are seen on page 65v-65r . The grammar rules are in parallel with grammar-
translation method among traditional approaches and methods according to the rules
and methods of modern language teaching. In this paper, aforementioned grammar
sheet of Codex Cumanicus, widely studied from its Latin issue by Hungarian scientist
Géza Kuun in 1880 to its first Turkish issue published by Mustafa Argunşah-Galip
Güner in 2015, will be issued in Turkish for the first time and analyzed in terms of the
methods of modern language teaching.
Keywords: Language Teaching, Traditional Approaches and Methods, Gram-
mar-Translation Method, Latin Grammar, Codex Cumanicus

GİRİŞ 3. Bilişsel dil öğretim yaklaşımı ve
20. yüzyılın başından beri uygulanan yöntemleri (iletişimsel yaklaşım, kavramsal-
dil öğretimi yaklaşımlarını geleneksel, davra- işlevsel yaklaşımlar)
nışçı, bilişsel ve yapılandırıcı olarak üç ana 4. Yapılandırıcı dil öğretim yaklaşım
gruba ayırabiliriz. Bu yaklaşımların hedefleri, ve yöntemleri (beceri yaklaşımı, etkinlik yak-
içerikleri ve uygulama şekilleri zaman içeri- laşımı)
sinde mühim değişimler geçirmiştir. Dil öğre- Codex Cumanicus ve Dil Bilgisi-
tim yaklaşımlarını ve yöntemlerini şu şekilde Çeviri Yöntemi
tasnif edebiliriz1: Bir dilin seslerini, kelime yapılarını,
1. Geleneksel yaklaşım ve yöntemler kelime anlamlarını, kelime kökenlerini, cümle
(dil bilgisi yaklaşımı, kelime yaklaşımı, kültür kuruluşlarını ve bütün bunlarla ilgili kuralları
yaklaşımı, dil bilgisi-çeviri yöntemi, doğal inceleyen bilim olan dil bilgisi2, 20. yüzyılın
yöntem, doğrudan öğretim yöntemi, aktif başlarına kadar yabancı dil öğretiminin hâkim
yöntem) unsuru olmuştur. Eskiden ‘Dil kurallarını
2. Davranışçı yaklaşım ve yöntemler öğrenen dili iyi kullanır’ düşüncesiyle dil
(işitsel-sözel (dinle-konuş) yöntem, görsel- öğretiminde dil bilgisi kuralları ve kelime
işitsel yöntem) ezberletmeye ağırlık veriliyordu. Kelimelerin
ezberletilmesine, tekrarlanmasına ehemmiyet
veren ve tüme varım biçiminin kullanıldığı bu
yönteme dil bilgisi çeviri yöntemi (grammar-

translation method / méthode grammaire-
1 Burada sıralanan yaklaşım ve yöntemler Firdevs
traduction) denilmektedir. Bu yöntemde önce
Güneş’in (2011) ‚Dil öğretim yaklaşımları ve Türkçe
öğretimindeki uygulamaları‛ (Mustafa Kemal Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8/15, 123-148) başlıklı
makalesindeki tasnife dayanmaktadır. 2 Ediskun, 1988: 65.
İlk Latin Abeceli Türk Dili Gramerinin Dil Bilgisi Öğretimi Açısından Değerlendirilmesi ‘Codex Cumanicus’.. 193

kural açıklanır ve ardından çoğunlukla kuralı laştırma, benzerlik, meslek adı yapımı, anlamı
öğretmek için kurulan kalıp cümlelerin içeri- soyutlaştırma, fiilden isim yapma, soru anla-
sinde örnekler gösterilir. Bu yöntemde çalış- mı verme, isimlerde yokluk yapma, keresini
malar ezber, taklit ve tekrar yoluyla yapılır. bildirme, fiillerde şahıs çekimiyle teklik çok-
Dille ilgili çalışmalara bakıldığında ilk luk durumu gibi dil bilgisi öğretiminin önemli
eserlerin ticari ve dinî sebeplerden meydana olan ve örneksiz olarak anlaşılması kolay
getirildiğini görmekteyiz. Burada işlenecek olmayan konuları anlatılır. Bu sebepten bu
olan Kıpçaklardan kalan Türk dilinin en mü- konular anlatılırken önce kuralın sonra o ku-
him dil yadigârlarından birisi olan Codex Cu- rala bağlı Türkçe gerekirse Latince örneklerin
manicus’un da muhtevasına bakılarak hem verildiğini görüyoruz. Mezkûr konular işle-
ticari hem de dinî sebeplerden kaleme alındığı nirken örnek kelimelerin ve cümlelerin veril-
söylenebilir. Eserin İtalyan bölümü olarak mesi ezber, taklit ve tekrar yoluna başvurul-
bilinen ilk kısmı Latince-Farsça-Kıpçakça üç ması metnimizin modern dil öğretimi ilke ve
dilli ilki abece sırasına göre ikincisi tematik yöntemlerine göre geleneksel yaklaşım ile
günlük hayattan, ticari ve dinî birçok kelime yöntemlerden dil bilgisi-çeviri yöntemine
ve terimle birlikte bazı deyimleri ve kısa cüm- uygun düşmektedir.
leleri de içeren 55 yapraktan ibarettir. Eserin Latince Metnin Yazı Çevirimi ve
ikinci bölümü Almanca kısmı olarak bilinir. Tercümesi6
Burada Kıpçakça-Almanca kelime listeleri ve 64r01
Kıpçakça bilmeceler, ilahiler ve vaazlar var- Nota quod ista dictio lar addita verbis. vel
dır. Codex Cumanicus’un 16. yüzyılda yazıldığı nominibus. vel pronominibus vel participiis
düşünülen Almanca kısmında geçen iki sayfa- Dikkat ediniz ki; -lAr eki fiili ve ismi
lık Latin dilinde yazılan Türkçe gramer kural- ve zamiri ve partisibi
ları ortak Türk dilinin Latin abeceli en eski 64r02
grameri olarak kabul edilmektedir.3 Türklük in quocumque casu. vel tempore. vel modo.
biliminde Kuman Kıpçakçası4 diye adlandırı-

lan, içindeki dil malzemesinin ehemmiyeti
6 Latince metni benimle okuyan, tercüme eden,
yapılan çalışmalarla ortaya konan Codex Cu- anlamama yardımcı olan Dr. Hans Nugteren’e teşekkür
manicus, yukarıda da kısaca değindiğimiz dil ederim. Bu sayfaların metnin daha önceki yayımlarında
bilgisi öğretiminde kullanılan tüme varım geçtiği yerler için bk. Kuun, 1880: 173-177, Kuun’un
çalışması Latincedir. Drimba sadece harf çevirisini
biçiminin kullanıldığı (grammer-translation
yapmış, yazı çevirimi ve tercümeye yer vermemiştir
method / méthode grammaire-traduction) (Drimba, 2000: 123-125). Eserin Türkçe ilk neşrini yapan
dilbilgisi-çeviri yöntemindeki ilk örneklerin- Argunşah ve Güner -ki aynı zamanda Kuun’dan sonraki
den birisi olması açısından Türkçenin yabancı ilk bütünlüklü neşirdir- ‚İkinci kitapta Kıpçak
Türkçesinin kimi gramer özelliklerine değinilen iki
dil olarak öğretimi alanında da dikkate alın-
sayfalık Latince bir metin de bulunmaktadır. Bu bölümün
ması gereken mühim bir eserdir. Türkiye Türkçesine çevrilmesi faydalı olurdu. Bu baskıda
Codex Cumanicus’un 64r ve 64v sayfala- bu düşüncemizi gerçekleştiremedik. İleriki baskılarda
rında Latin dilinde sırasıyla 33 ve 345 satırlık çevirtme imkânı bulacağımızı ümit ediyoruz. Yine de
Latince metne göz gezdirenler yazarın neyi kastettiğini
iki sayfada Türkçe gramer kuralları anlatıl-
anlayabilirler‛ (Argunşah ve Güner, 2015: 13-14) deyip
mıştır. Bu iki sayfalık metinde sırasıyla isim metnin Latince yazı çevrimini vermekle yetinmişlerdir.
ve fiillerde çokluk, üstünlük, sıfatlarda karşı- Latince metnin kitaptaki yeri için bk. Argunşah ve Güner,
2015: 274-277. Bütün bu çalışmalarda harf çevirisi

verildiği için biz burada sadece yazı çevirimini ve satır
3 Türkiye Türkçesinin ilk gramerleri arasında Megiser’in altında Türkçe tercümesini vermeyi uygun gördük.
çalışması için bk. Dilaçar TDAY-B 1971. Ayrıca makalenin sonuna ilgililerinin kolayca
4 bk. Tekin ve Ölmez, 2014: 44. karşılaştırabilmesi için mezkûr yaprakların fotoğraflarını
5 Daha önceki yayınlarda satır sayısı şöyledir: ekledik.
194
Elife KARADAĞ

terminantibus in a ut baga facit pluralem. sözlermen est multum magis loquor. et sic
her hâlde ve her zamanda ve her kipte de omnibus alijs verbis et nominibus infal-
çokluk yapar. libiliter
64r03 sözlermen ‘pek çok/çok fazla konuşu-
numerum./ verbi gracia ut kişi est homo. rum’dur ve bütün öbür fiillerle isimler
sed kişiler sunt homines. Tiş est dens istisnasız bu şekildedir.
Mesela; kişi ‘insan’dır, kişiler ‘insan- 64r12
lar’dır. tiş ‘diş’tir, Nota quod ista dictio. rak. vel /dictio/. rek.
64r04 postposita nomini positivo facit cõ-
sed tişler sunt dentes. exemplum sit verbo. Dikkat ediniz ki; -rak / -rek eki temel
Tattar est gustat. sed tattarlar est sıfattan sonra gelirse karşılaştırma ya-
tişler ‘dişler’dir. Mesela fiil örneği; tattar par.
‘tadar’dır; tattarlar ‘tadarlar’dır. 64r13
64r05 pertum sicut hic kara est niger. sed kararak.
gustant. Hoc tantum est intelligendum est nigrior. kattı
solum in verbis tercie persone quia prima Mesela; burada kara ‘siyah’tır; ama kara-
Bu sadece fiil çekiminde üçüncü kişiyi rak ‘daha siyah’tır; kattı
anlamak için; çünkü birinci ve 64r14
64r06 est durūs. sed kattırak est durior. tüz est
et secunda habet aliam regulam sicut <t> rectus sed tüzrek est rectior
infra dicetur ‘sert’tir; ama kattırak ‘daha sert’tir; tüz
ikinci kişi aşağıda gösterildiği gibi ayrı ‘düz’dür; tüzrek ‘daha düz’dür.
bir kurala sahiptir. 64r15
64r07 quando autem debeat adi. rak. vel rek. non
Nota quod ista dictio. asru. facit superlati- est regula firma
vum tam in nominibus quam in verbis pre- Gerek olduğunda -rak ya da -rek ekleyi-
ponendo niz. Bu kesin bir kural değildir.
Dikkat ediniz ki; asru kelimesi hem 64r16
ismin önüne hem de fiilin önüne konu- Nota quod ista dictio. kibi. addita alicui
larak üstünlük yapar: nomini denotat aliq’ui si-
64r08 Dikkat ediniz ki; kibi hangi isme ekle-
eam. sicut verbi gracia kara est nigrum. sed nirse bir şeyin
asru kara est nigerrimum. et tatlı 64r17
Mesela; kara ‘siyah’tır; ama asru kara ‘en militudinem ut tongus est porcus sed ton-
siyah, kapkara’dır. gus kibi est sicut porcus
64r09 benzerliğini gösterir. Mesela; tonguz
est dulce sed asru tatlı est dulcissimum. et ‘domuz’dur; ama tonguz kibi ‘domuz
sic est de verbis. exemplum tilermen gibi’dir.
tatlı ‘tatlı’dır; ama asru tatlı ‘en tatlı’dır. 64r18
Fiil örneğine misal; tilermen Nota quod ista dictio çi. addita alicui nomi-
64r10 ni facit nomen magistrale illius
est volo sed asru tilermen est magis volo. et Dikkat ediniz ki; -çi isme eklenince
sözlermen est loquor sed asru 64r19
‘isterim’; ama asru tilermen ‘çok iste- rei quam significat illud nomen. cui additur
rim’dir. sözlermen ‘konuşurum’; ama as- sicut verbi gracia ötmek
ru ismin uzmanının adını yapar. Mesela;
64r11 ötmek
İlk Latin Abeceli Türk Dili Gramerinin Dil Bilgisi Öğretimi Açısından Değerlendirilmesi ‘Codex Cumanicus’.. 195

64r20 Mesela; comestio ‘birlikte yenilen ye-
est panis sed ötmekçi est ille qui facit panem mek’, comedendo ‘birlikte yemek’ten; bi-
çekmen est pannus sed bitio ‘içmek, içme’, bibendo ‘içmek’ten;
‘ekmek’tir; ama ötmekçi ‘ekmek yapan, oracio ‘dua etmek’, orando ‘dua et-
fırıncı’dır. çekmen ‘yün kumaş’tır; ama mek’ten gelir.
64r21 64r29
çekmenci est qui facit panum et sic de gracia oltur est sede sed olturmak est sessio.
similibus tur est sta vel surge sed turmak
çekmenci ‘kumaş dokuyan’dır ve diğer- Mesela; oltur ‘otur’dur; ama olturmak
leri. ‘oturma hâli, durumu’dur, tur ‘ayakta
64r22 dur’dur; ama turmak
Nota quod ista dictio. lık. addita nomini 64r30
concreto facit illud abstractum sicut est stacio vel surreccio et sic de alijs
Dikkat ediniz ki; -lık eki isme eklenince ‘ayakta olmak’tır ve diğerleri.
somut bir şeyi soyut yapar. 64r31
64r23 Nota quod ista dictio. mæ. facit interrogaci-
verbi gracia eygi est bonum sed egilik est onem interpositam <persona> inter. verbum
bonitas. kara est nigrum sed et nomen
Mesela; eygi ‘iyi’dir; ama egilik ‘iyilik’tir. Dikkat ediniz ki; -mA eki isim ve fiiller-
kara ‘siyah’tır; ama de; bütün kiplerde, zamanlarda, kişi-
64r24 lerde
karalık est nigredo. bir est unus sed birlik 64r32
est unitas könü est iustus sed in omni modo tempore persona sicut verbi
karalık ‘siyahlık’tır. bir ‘bir’dir; ama gracia. bilirsen est scis sed bilirmæsen est
birlik ‘birlik’tir. könü ‘dogru’dur; ama scis tu
64r25 araya konulan soru eki yapar. Mesela;
könülik est iusticia et sic de singulis vel bilirsen ‘bilirsin’dir; ama bilir mesen ‘bilir
aliquando tamen ponitur. luk. vel. lık. misin’dir.
könülik ‘adalet, doğruluk’tur ve bazıla- 64r33
rında (bazı kelimelerde) -luk ya da -lık tilersen tu vis sed tilermæsen vis tu et sic
konur. de alijs
64r26 tilersen ‘istersin’; ama tiler mesen ‘ister
Nota quod ista dictio. mak. addita verbo misin?’ ve diğerleri.
secunde personœ imperativi modi 64v01
Dikkat ediniz ki; -mak eki emir fiilinin Nota quod ista dictio. -sız addita alicui
ikinci şahsına eklenince nomini. denotat privacionem illius nominis
64r27 Dikkat ediniz ki; -sIz eki isme eklenince
facit nomen derivatum. nomen autem deri- ismin yokluğunu gösterir.
vatum appello illud quod descendit 64v02
fiilden isim yapar. Fiilden gelen isimleri sicut verbi gracia. baş. est caput. sed başsız
ben nomen derivatum diye adlandırıyo- est sine capite. el. est manus sed elsiz est si-
rum. ne
64r28 Mesela; baş ‘baş’tır; ama başsız ‘baş-
a verbo. sicut comestio a comedendo bibicio sız’dır. el ‘el’dir; ama elsiz ‘elsiz’dir.
a bibendo oracio ab orando. verbi 64v03
196
Elife KARADAĞ

manu. tiz est genu sed tizsiz est sine. genu/ est primo quo modo illa tercia persona fit
tiş est dens sed tişsiz est sine dante prima. et secunda. secundo. quomodo fit
tiz ‘diz’dir; ama tizsiz ‘dizsiz’dir. tiş numeri pluralis
‘diş’tir; ama tişsiz ‘dişsiz’dir ilk önce bakılması gereken şey nasıl bu
64v04 üçüncü kişi birinci ve ikinci kişiyi yapı-
et sic de alijs yor,
ve diğerleri. 64v12
64v05 tercio quomodo variatur per modos quarto
Nota quod ista dictio. kez. addita numeris quomodo distinguntur per tempora quinto
denotat vicem sicut verbi gratia. bir est quomodo ista
unum sed ikinci olarak çokluk şekiller nasıl yapı-
Dikkat ediniz ki; kez kelimesi sayıya lır, üçüncü olarak kiplerde nasıl değişi-
eklenince keresini/defasını gösterir. yor, dördüncü olarak zamanlarda nasıl
Mesela; bir ‘bir’dir; ama ayrılıyor,
64v06 64v13
birkez est semel et sic de duobus et tribus talia verba fiunt negativa ET dico primo
per totum numerum infal[l]ibiliter quod ista tercia persona sicut
birkez ‘bir kez’dir. İki ve üç ve hepsi beşinci olarak fiil nasıl olumsuz yapılır
istisnasızdır. ve ben önce diyorum ki bu üçüncü şa-
64v07 hıs mesela;
Nota quod de aliquo verbo non habetur nisi 64v14
tercia persona presentis indicativi modi id est wlt id est loquitur id est scit id est vadit
Dikkat ediniz ki; herhangi bir fiilde 64v15
üçüncü teklik kişi, şimdiki zaman, bil- est tiler sözler bilir. barır fit prima per is-
tam diccionem. men. ad-
dirme kipi, teklik şahıstan başka bir şey
yok, tiler ‘ister’ sözler ‘söyler’ bilir ‘bilir’ men
64v08 ekini ekleyerek birinci kişi yapılır.
numeris singularis que semper finitur in er 64v16
id est volo loquor scio vado
et per subtraccionem et adicionem fit prima
64v17
et secunda
dendo sicut tilermen sözlermen bilirmen
[ki] -er ile biten *bu fiilden+ çıkararak
barurmen. et cetera est que men idem
veya [bu fiile] ekleyerek herhangi bir
tilermen ‘istiyorum’, sözlermen ‘konuşu-
kip ve zamanda
yorum’, bilirmen ‘biliyorum’, barurmen
64v09
‘gidiyorum’ gibi ve diğerleri. men ‘ben’
persona et numeri pluralis in quolibet modo
gibi aynıdır.
et tempore sicut per infra scriptas regulas
64v18
declara-
est quod ego. et fit eciam secunda persona
birinci ve ikinci teklik şahıs ve çokluk
per adicionem. istius diccionis sen. quod est
yapabiliriz. Aşağıda yazılan kurallarda
tu.
anlatıldığı gibi;
Ve üçüncü teklik kişi sen ‘sen’ ekini
64v10
ekleyerek ikinci teklik kişi yapılır.
tur. sed antequem regule ponantur primo
64v19
quem ordinem tenebo. proponam. videndum
id est scis id est vadis
ama kurallar verilmeden önce, öncelik-
64v20
le bu sırayı koruyacağım. Öneriyorum
tilersen. id est vis. sözlersen. id est loqueris.
ki;
bilirsen barursen et hoc intelligitur
64v11
tilersen ‘istersin’, sözlersen ‘konuşursun’,
İlk Latin Abeceli Türk Dili Gramerinin Dil Bilgisi Öğretimi Açısından Değerlendirilmesi ‘Codex Cumanicus’.. 197

bilirsen ‘bilirsin’, barursen ‘gidersin’ ve tandam aliquando preponuntur et preter
bu ponuntur iste dicciones sicut hik men tiler
64v21 men
in presenti tempore indicativi modi. ET önce ve bazen sonra konulabilirler.
Secundo fit numeri pluralis. per istas dicti- Mesela; men tilermen ‘ben isterim’dir,
ones 64v29
şimdiki zamanda bildirme kipinde id est ego volo. sen tilersen. tu vis. ol est ille
anlaşılıyor. Ve ikinci olarak çokluk şe- unde dicitur ol. tiler. id est ille
killer sen tilersen ‘sen istersin’dir. ol ‘o’dur;
64v22 ama ol tiler ‘o ister’dir.
biz. id est nos. siz. id est vos et lar que fa- 64v30
ciunt semper pluralem numerum verbi gra- vult. ol bilir ille scit. et eciam in plurali biz
cia tiler tilerbiz nos volumus
her zaman çokluk yapan biz ‘biz’, siz ol bilir ‘o bilir’dir. Çokluk şekilde de biz
‘siz’, -lar eklerinin yardımıyla yapılır. tilerbiz ‘biz isteriz’dir,
Mesela; tiler 64v31
64v23 siz tilersiz vos vultis In tercia persona non
id est vult sed tilerbiz est volumes sözler est est conswetudo quod preponatur
loquitur sed sözlerbiz est loquimur siz tilersiz ‘siz istersiniz’dir. Üçüncü
‘ister’dir; ama tilerbiz ‘isteriz’dir. sözler [çokluk+ kişide kelimenin önüne koy-
‘konuşur’dur, sözlerbiz ‘konuşuruz’dur. mak alışıldık değildir.
64v24 64v32
sic est de secunda tiler est vult sed tilersiz tamen siquidem vellent preponere possent
est vultis sözler est loquitur sed söz dicere anglar tilermen id est illi volunt
İkinci olarak tiler ‘ister’dir; ama tilersiz Onlar önüne koymak isterlerse anglar
‘istersiniz’dir, sözler ‘söyler’dir, söz- tilermen ‘onlar isterler’ diyebilirler;
64v25 64v33
lersiz est loquimini. Sic est de terci persona quia angler. est. illi. tercio quomodo varia-
bilir est scit sed bilirler sciunt tur per modos dicendum est primo
lersiz ‘söylersiniz’dir. Üçüncü teklik kişi çünkü anglar ‘onlar’dır. Üçüncü olarak
çekimindeki bilir ‘o bilir’dir; ama bilirler kiplerin nasıl değiştiği söylenmeli.
‘onlar bilirler’dir. 64v34
64v26 quomodo sint modi imperativi secundo
barır est vadit. sed bareiurler vadunt. et hoc quomodo indicativi que talis ordo requiritur
est intelligendum in İlk olarak emir kiplerinin nasıl olduğu,
barır ‘o gider’dir; barıyurlar ‘onlar gider- ikinci olarak bildirme kiplerinin nasıl
ler’dir. Bu dediğim bir sıra istediği
64v27 Metinle İlgili Notlar
presenti tempore indicativi modi. Et nota 64r01 dictio kelimesinin yazımında kelimenin
quod ad maiorem expressionem deno- üstündeki çizgiden dolayı bir eksiklik
şimdiki zaman bildirme kipinde anla- olması bekleniyor; ama burada bu çiz-
şılmalıdır. Dikkat ediniz ki; daha büyük ginin bir anlamı yok. Çünkü kelimenin
bir vurguyla ifade etmek için bu ekler bütün yazımları aynı. Buna dayanarak
bazen çizginin bir anlam ifade etmediğini, ge-
64v28 leneksel bir yazım olduğunu söyleyebi-
198
Elife KARADAĞ

liriz.

(64r1) (64r7) (64r12) (64r16) (64r18)

(64r22) (64r26) (64r31) (64v1) (64v5)

participiis ( )

kelimesinin yazımında dikkat edilmesi 1965: II, 473a.
gereken husus iki tane /ii/ ile mi yazıla-
cağı yoksa metindeki gibi /ij/ ile mi ya- 64r4 Kuun bunu -lar çokluk eki olarak anla-
zılacağıdır. Batı’da iki tane /ii/; /ü, u ya mıştır (1880: 173).
da n/ olarak anlaşılabileceği için ikinci
/i/’yi /j/ yazma geleneği doğmuştur. Biz 64r11 Burada kullanılan Latince multum magis
buradaki yazı çeviriminde Kuun (1880: kelimelerinin her ikisi de ‘çok, daha
173) yayınındaki gibi participiis şeklinde fazla’ demektir. Bu sebeple Türkçeye
okumayı uygun gördük. Harf çeviri- ‘pek çok/çok fazla’ şeklinde tercüme et-
sinde Drimba (2000: 123) Argunşah ve tik.
Güner (2015: 274) yayınlarında olduğu
gibi participijs olarak verilebilir. 64r12 ‘temel sıfat’ olarak tercüme ettiğimiz
positivo kelimesinin gramerdeki karşılı-
64r02 ut ‘mesela’ demektir. Muhtemelen bu- ğı ‘temel, eksiz, yalın hâldeki sıfat’ de-
rada /-a/ ile bitenler /-lar/ ekini alacak mektir.
deyip baga ‘kurbağa’ kelimesine ek geti-
recekti; ama cümleyi tamamlamadığını
64r15 Metinde adi ( ) şeklinde yazı-
fark edip cümlesini tamamlarken yanlış
olan parçayı çizmeyi/silmeyi unuttu.
lan kelimenin yazı çevirimini (ki Kuun
baga ‘kurbağa’ kelimesi için Kuun (1880:
da adi şeklinde okumuştur (1880: 174)
173 ve 299) Çağatayca ve Kazakça baka
biz Drimba (2000: 264) gibi addi ‘ekleyi-
ile karşılaştırınız der. Bu bilgiye ek ola-
niz’ şeklinde yaptık. Kelime, Argunşah
rak krş. Doerfer, 1967: III, §1449,
ve Güner yayınında da adi şeklinde ve-
Räsänän, 1969: 58a, Clauson, 1972: 311a,
rilmiştir (2015: 274).
Li 1997, Kırgızca baka (KS, 1998: I, 79b),

Özbekçe бақа (ÖTİL, 1981: I, 87c), Al- 64r15 Yazar burada karşılaştırma ekini ve
tayca baka (ATS, 1999: 33b), Kazan Ta-
kuralını verdikten sonra örnekleri sıra-
tarcası baka (KTTS, 2009: 33b), Kumukça
lar. Örnekleri verdikten sonra ekin -rak
baqa (KTS, 2011: 60a), Yeni Uygurca baka
ya da -rek olduğunu anlamadığı için ya
(KYAS, 2014: 52a), Karayca bağa/baqa
da ne zaman hangisinin ekleneceğini
(Aqtay ve Jankowski, 2015: 66b). ‘kap- bilmediği için ‚-rak ya da -rek ekleyiniz,
lumbağa’ anlamı için bk. TS, 2011: 225a, bu kesin bir kural değildir‛ şeklinde
Tietze, 2002: 259b, TarS, 1995: I, 362,
not düşüyor.
Azerice bağa2 (ATL, 1992: 42), DerS,
İlk Latin Abeceli Türk Dili Gramerinin Dil Bilgisi Öğretimi Açısından Değerlendirilmesi ‘Codex Cumanicus’.. 199

64r20 Bu satırda geçen çekmen ‘yün kumaş’
kelimesinin Latince metindeki karşılığı 64v16 Bu satırdaki ‚id est volo loquor scio
olan pannus yalnızca ‘bez’ demektir. vado‛ ifadesi aslında 64v17’de geçen
Herhangi bir tür kumaşı ifade etmez. Türkçe ‚tilermen, sözlermen, bilirmen, ba-
rırmen‛ ifadelerinin Latincesidir. Satırın
64r27 Burada ‚-mak eki emir fiilinin ikinci üstünde küçük puntolarla bu Türkçe
şahsına eklenince fiilden isim yapar‛ kelimelerin Latincesi yazılmıştır.
şeklinde verilen kural aslında yazarın
her şeye Latince gözlüğüyle baktığını 64v19 ‚id est scis id est vadis‛ satırı aslında
gösteriyor. Burada verilen oltur’un mas- 64v20’de geçen ‚bilirsen, barursen‛ ifa-
tar olduğunu anlamıyor, onu emir ki- delerinin Latincesidir. Satırın üstüne
pinin ikinci şahsında çekimlenmiş bir küçük puntolarla Latinceleri yazılmış-
fiil gibi algılıyor, çekimsiz bir fiil oldu- tır.
ğunu anlamadığı için de kural olarak
çekimli fiilden isim türetildiğini yazı- 64v21 Yazar, ‚present tense‛i geniş zaman
yor. Bu yüzden de kuralı önce Latince için değil, şimdiki zaman için kullanı-
‚Mesela; comestio ‘birlikte yenilen ye- yor. Normalde şimdiki zaman uwşadır
mek’, comedendo ‘birlikte yemek’ten; bi- gibi bir şekil olmalıdır. Bu sayfada şim-
bitio ‘içmek, içme’, bibendo ‘içmek’ten; diye kadar hep geniş zaman geçti, ilk
oracio ‘dua etmek’, orando ‘dua et- kez geniş zaman şeklini şimdiki zaman
mek’ten gelir.‛ örnekleriyle açıklıyor, olarak ifade etti. Yazarın burada kul-
sonra Türkçe ‚Mesela; oltur ‘otur’dur; landığı adlandırma Türklük bilimi için
ama olturmak ‘oturma hâli, duru- geçersizdir.
mu’dur, tur ‘ayakta dur’dur; ama tur-
mak ‘ayakta olmak’tır ve diğerleri.‛ ör- 64v33 tercio ‘üçüncü olarak’ demektir. Yazar
neklerine yer veriyor. burada sıralama hatası yapmıştır.
nomen derivatum ‘başka bir kökenden
gelen isim’ demektir. Normalde bu ke-
lime ‘isimden ya da fiilden gelen isim’ Latince Metindeki Türkçe Kelimele-
demekken; yazar burada sadece isim- rin Dizini
den gelen fiillere bu adı verdiğini söy- anglar ‘onlar, üçüncü çokluk kişi zamiri‘
lüyor. asru ‘üstünlük derecesi yapan kelime,
çok’
64v01 -sIz ekinin bu sayfalarda geçtiği örnek- baga ‘kurbağa’
ler hep -sıs şeklinde /-s/ ile yazılmış. Co- bar- ‘gitmek’
dex Cumanicus’un geneline baktığımız- baş ‘baş’
da yazımda /s, z/ ayrımı yapılmadığı başsız ‘başsız’
görülür; ama bu sayfalarda olduğu gibi bil- ‘bilmek‘
karışıklık olabilecek yerlerde /-z/ kesin bir ‘bir’
şekilde ayrılıyor. birlik ‘birlik’
64v14 Bu satırdaki ‚id est wlt id est loquitur biz ‘birinci çokluk kişi yapan zamir’
id est scit id est vadit‛ ifadeleri aslında çekmen ‘yün kumaş’
64v15’de geçen ‚tiler, sözler, bilir, barır‛ çekmenci ‘kumaş dokuyan’
ifadelerinin Latincesidir. Satırın üstüne -çI ‘eklendiği ismin uzmanını yapan
küçük puntoyla bu Türkçe ifadelerin ek’
anlamı yazılmıştır. egilik ‘iyilik’
200
Elife KARADAĞ

el ‘el’ lük, sıfatlarda karşılaştırma, benzerlik, meslek
elsiz ‘elsiz’ adı yapımı, anlamı soyutlaştırma, fiilden isim
eygi ‘iyi’ yapma, soru anlamı verme, isimlerde yokluk
kara ‘siyah’ yapma, keresini bildirme, fiillerde şahıs çeki-
karalık ‘siyahlık’ miyle teklik çokluk durumu gibi dil bilgisi
kattı ‘sert’ öğretiminin önemli olan ve örneksiz olarak
kez ‘kere, defa’ anlaşılması kolay olmayan konuları Türkçe ve
kibi ‘gibi’ bazı yerlerde Latince örnekler verilerek anla-
kişi ‘insan’ tılmıştır. Yazarın Türkçedeki kalınlık-incelik
könü ‘doğru’ uyumunu bilmediği, kurallara eklediği not-
könülik ‘adalet, doğruluk’ lardan anlaşılmaktadır. Mesela; karşılaştırma
-lAr ‘çokluk eki’ eki -rAK’ın hangi durumda -rak, hangi du-
-lIK ‘somut isimlere eklenerek soyut rumda -rek olarak kullanılacağını bilmediğin-
yapan ek’ den ‚Bu kesin bir kural değildir‛ diye not
-mA ‘isim ve fiillerde araya gelerek düşmüştür. Aynı şekilde –lIG eki için de ‚<
bütün kiplerde ve zamanlarda ve bazılarında (bazı kelimelerde) -luk ya da -
bütün kişilerde soru anlamı ve- lık konur‛ şeklinde bir açıklama vardır.
ren ek’ Metin boyunca 14 Türkçe yapı anla-
-mAK ‘emir fiilinin ikinci teklik şahsına tılmıştır. Bu yapılar anlatılırken 37 Türkçe
gelerek fiilden isim yapan ek’ kelimenin kullanıldığı örneklere yer verilmiş-
men ‘çekimli fiile gelerek birinci teklik tir. Yalnızca fiilden isim yapan -mAK ekini
kişi yapan kelime’ anlattığı kısımda kuralı yanlış olarak ‚-mak
oltur- ‘otur-‘ eki emir fiilinin ikinci şahsına eklenince fiil-
olturmak ‘oturma hâli, durumu’ den isim yapar‛ şeklinde verilir. Bu da bize
ötmek ‘ekmek’ yazarın Latince gözlüğüyle baktığını gösteri-
ötmekçi ‘ekmek yapan kişi, fırıncı’ yor. Buradaki fiillerin mastar olduğunu anla-
-rAK ‘karşılaştırma yapan ek’ mıyor, onları emir kipinin ikinci şahsında
-sIz ‘ismin yokluğunu gösteren ek’ çekimlenmiş birer fiil gibi algılıyor, çekimsiz
sen ‘üçüncü teklik kişide çekimli fiile fiil olduklarını anlamadığı için de kural olarak
gelerek ikinci teklik kişi yapan çekimli fiilden isim türetildiğini yazıyor. Bu
zamir’ yüzden de kuralı önce Latince ‚Mesela; comes-
siz ‘ikinci çokluk kişi yapan zamir’ tio ‘birlikte yenilen yemek’, comedendo ‘birlikte
sözle- ‘konuşmak’ yemek’ten; bibitio ‘içmek, içme’, bibendo ‘iç-
tat- ‘tatmak‘ mek’ten; oracio ‘dua etmek’, orando ‘dua et-
tile- ‘dilemek‘ mek’ten gelir.‛ örnekleriyle açıklıyor, sonra
tiş ‘diş’ Türkçe ‚Mesela; oltur ‘otur’dur; ama olturmak
tişsiz ‘dişsiz’ ‘oturma hâli, durumu’dur, tur ‘ayakta
tiz ‘diz’ dur’dur; ama turmak ‘ayakta olmak’tır ve di-
tizsiz ‘dizsiz’ ğerleri.‛ örneklerine yer veriyor.
tongus ‘domuz’ Yabancı dil öğretim ve öğreniminde
tur- ‘ayakta olmak‘ kullanılan sistemli ilk yöntem olarak bilinen
turmak ‘ayakta olmak’ dilbilgisi-çeviri yöntemini 16. yüzyılda yazıl-
tüz ‘düz’ dığı düşünülen ortak Türkçenin ilk Latin abe-
celi grameri Kıpçakça Codex Cumanicus’ta da
SONUÇ görmekteyiz.
Görüldüğü gibi ilk Türkçe Latin abe-
celi gramerde isim ve fiillerde çokluk, üstün-