Table Of ContentAZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №3 TƏHSİL TƏDQİQATLARI
Xaos və təhsil: təhsilə fərqli yanaşma
metodları, yaxud təhsildə «kəpənək
effekti» necə yaranır?
(Mehmet Akif Ersoy Universiteti nümunəsində)
Vesile Akmansoy
Müəllif: Annotasiya. Tədqiqatın işçi qrupunu Mehmet Akif Ersoy Uni-
Vesile Akmansoy — versitetinin təhsil, ədəbiyyat və baytarlıq fakültələrindən seçilən
Dosent, doctor, Mehmet və tədris təcrübəsinə malik 30 könüllü müəllim təşkil edir.
Akif Ersoy Universiteti Araşdırma çərçivəsində əldə edilən xarakterik göstəricilər təsviri
Təhsil Elmləri İnstitutu, təhlil üsulu ilə həll olunmuş və məzmun analizi bir-birinə oxşar
Təhsil elmləri müəyyən mövzular çərçivəsində toplanmışdır. Mövzular öncədən
mütəxəssisi. Türkiyə. formalaşmış təsəvvürdə ümumi qənaətin üzə çıxarılması məqsədi
E-mail: ilə hər bir təklif olunan maddə üçün xüsusi seçilmişdir. Seçilən
[email protected] mövzular nəzarət altında dəqiqləşdirilmiş və tədqiqatın məqsədinə
müvafiq surətdə anket sorğuları olaraq qruplaşdırılmışdır. Veri-
lənlərin həllində frekans (tezlik) və faiz statistik göstəricilərindən
istifadə edilmişdir. İştirakçıların fikirlərini çatdırmaq məqsədilə
birbaşa istinadlar göstərilmişdir. Araşdırmanın nəticələrinə görə
təhsil təşkilatlarında «kəpənək təsiri»nin izlərinin müşahidə
edildiyi, təhsil prosesində kiçik bir ləngimənin gələcəkdə necə
böyük problemə səbəb olduğu qeyd edilmişdir. Araşdırmanın
nəticələrinə əsaslanaraq təhsil prosesində «kəpənək effekti»nin
gələcəyə istiqamətli siqnalları nəzərə alınmaqla ortaya çıxa
biləcək problemlərin erkən həlli yollarına işıq tutulmuşdur. Təh-
sildə xaosun yaratdığı nizamsızlıq təhsil işçilərini qorxutmamalıdır,
əksinə, bu nizamsızlığın yeni bir nizam qurmaq və yeni vəziyyətə
Açar sözlər: uyğunlaşmaq üçün təşkilatlanmaq fürsətinə çevrilməsi mümkün-
Xaos, xaos nəzəriyyəsi, dür. Xaos nəzəriyyəsi təhsil prosesində praktiki istifadə olunmaq
sosial elmlərdə xaos, xaos surəti ilə şagirdlərin bilik və bacarıqlarına təsirinin öyrənilməsi
və təhsil. zəruri olan bir nəzəriyyədir.
DOI: 10.32906/AJES/683.2018.02.17
Məqaləyə istinad:Akmansoy V. (2018) Xaos və təhsil: təhsilə fərqli yanaşma metodları, yaxud təhsildə «kəpənək
effekti» necə yaranır?. «Azərbaycan məktəbi». № 3 (684), səh. 37–57
Məqalə tarixçəsi
Göndərilib: 23.09.2018; Qəbul edilib: 16.10.2018
http://journal.edu.az 37
AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №3 EĞİTİM ARAŞTIRMALARI
Kaos ve eğitim: eğitime farklı
yaklaşım yahut eğitimde «kelebek
etkisi» nasıl oluşuyor?
(Mehmet Akif Ersoy Universitesi örneği)
Vesile Akmansoy
Yazar: Özet.Bu çalışmadaki temel amaç, psikolojik açıdan sınav kaygısı ve
Vesile Akmansoy, Dos. Dr. baş etme argümanları ele alınmıştır. Baş etmek kelime anlamı
Mehmet Akif Ersoy olarak; bir işi bitirmek, gücü yetmek, hakkından gelmek, yenmek,
Üniversitesi Eğitim üstün gelmek ve mücadele etmektir. Sınav ise adayın gerekli
Bilimleri Enstitüsü çalışmaları yaparak öğrendiği bilginin değerlendirme sürecidir. Bu
Eğitim Bilimleri Anabilim değerlendirme öğrenilen bilginin değerlendirilmesidir. Bazen kişilikle
Dalı Uzmanı. Türkiye. sınavlardaki başarı ya da başarısızlık birbiriyle karıştırılmaktadır.
E-mail: Çünkü sınav, sınırlı zamandaki bilgi ve beceri düzeyinin ölçülmesidir.
[email protected] Sınavda başarılı olan adaylar, öğrendikleri bilgiyi sınav anında iyi
kullananlardır. Başarılı olamayıp, yeterli puanı alamayanlarda varolan
bilgiyi sınav anında iyi kullanamayanlardır. Bu süreçte önemli olan
adayın kendini değerli görerek, sınavdaki başarısızlığı bir yetersizlik
gibi görmemelidir. Bu nedenle başarıyı direkt etkileyen kaygıyla
baş edebilmek için bazı stratejilerin bilinmesi ve uygulanması
gerekir. Adayın aşırı kaygısı, sınav anında varolan bilgiyi kullanmasına
engel olur. Böylece sınav anında zihinsel bir kilitlenmeyle karşı
karşıya kalarak, basit bir soruyu bile defalarca okumak zorunda
kalmaktadır. Kısaca belirtmek gerekirse, sınav kaygısıyla baş etmek
ve kaygı yaratan düşüncelerden kurtularak olumsuz duygular fren-
lenmelidir. Sınav döneminde günlük çalışmaların engellenmemesi
ve sınavda daha iyi bir başarı elde edilmesi için planlı ve programlı
çalışılması gerekir. Ancak şunu da unutmamak gerekir; aslında
sınav adayda kaygı yaratan bir durum değildir. Aday, sınavı gereğinden
Anahtar Kelimeler: fazla gözünde büyüterek, başarılı olamama duygusuyla kaygıyı
Kaos, Kaos Teorisi, Sosyal ortaya çıkartmaktadır. Kaygının bir diğer önemli nedeni ise adayın
Bilimlerde Kaos, Kaos ve istediği başarıya ulaşıp ulaşamama endişesiyle birlikte toplumsal
Eğitim. çevrenin yüksek beklentisiyle ortaya çıkmaktadır.
DOI: 10.32906/AJES/683.2018.02.17
Makaleden alıntı:Akmansoy V. (2018) Kaos ve eğitim: eğitime farklı yaklaşım yahut eğitimde «kelebek etkisi» nasıl
oluşuyor?«Azərbaycan məktəbi». № 3 (684), səh. 37–57
Makale Tarihçesi
Gönderim Tarihi: 23.09.2018; Kabul Tarihi: 16.10.2018
38 http://journal.edu.az
Vesile Akmansoy
Kaos ve eğitim: eğitime farklı yaklaşım yahut eğitimde «kelebek etkisi» nasıl oluşuyor?
Problem Durumu bilimlerde zaman içindeki evrimin temel denk-
lemleri yavaş yavaş değişmekte, sistem
Değişen dünyada örgütlerin gelişimlerini öğrenmektedir. Bu nedenle böyle sistemlerde
sürdürebilmeleri ve rekabet edebilmeleri için kaosun etkileri şimdilik bilimden çok felsefe
toplumun ihtiyaçlarını önceden tespit edip düzeyinde tartışılabilecek konulardan biridir.
cevap verebilmeleri gerekmektedir. Son yıllarda Yalnız burada şurası unutulmamalıdır ki, birçok
insanlık, bugüne kadar yaşamadığı seviyede konu uzun bir dönem felsefe düzeyinde ele
ve hızlılıkta değişim yaşamaktadır (Hunter alınırken, zamanla boyut kazanarak bilim
ve Benson, 1997). Bu değişim yapılarda, alanında yer alabilmektedir (Töremen, 2000).
anlayışlarda ve her alandaki uygulamalarda Paradigmatik dönüşüm, sosyal bilimler
görülmektedir. Toplumsal yaşantıda, teknolo- içinde hem genelde örgüt ve yönetim alanlarını
jide uzun zaman dilimlerinde görülen hem de özelde eğitim ve eğitim yönetimi
değişmeler, farklılaşmalar artık kısa bir zaman alanlarını da etkileye gelmiştir. Değişim
içerisinde gözlenmekte ve yaşanmaktadır. sürecinde ortaya çıkan oluşumları analiz ede-
Bir alanda herhangi bir gelişme diğerine bilen ve açıklayabilen yeni bir takım yakla-
hızlı yansıyor, değiştiriyor, bu değişim şımlara ihtiyaç duyulmaktadır (Yeşilorman,
diğerlerini ve ilk etki oluşturan sistemi 2006). Sosyal bilimler alanında her geçen gün
farklılaştırıyor, karmaşıklaştırıyor. Böylece bir- daha fazla ilgi gören bu yaklaşımın, yeni bir
likte evrim süreci yaşanıyor. Doğalla yapay, bakış açısı getirmesi bakımından çok değişik
sanatla teknik ve kültürle uygarlık evrilerek, alanlarda önemli bir boşluğu doldurduğu
bağdaşık bir bütünde yeniden şekilleniyor. söylenebilir.
Bu süreç «sembiyonomik evrim»; süreci in- Gelinen noktada, evreni yorumlamaya ilişkin
celeyen kuram «sembiyonomi» olarak yeni bir anlayışın ortaya çıktığını anlamak
tanımlanmaktadır. Sembiyonomi, sembiy- önemlidir. Ancak yeni bilimsel paradigmanın
onomik evrimi yani kendini yapılaştırma, ken- hangi yönde ilerleyeceği belli değildir. Doğal
dini seçme, birlikte evrim ve ortak yaşam ve sosyal bilimler arasında ödünç alınan
yoluyla karmaşık sistemlerin ortaya çıkış kavramları konuşmaktan çok, köprü işlevi
sürecini, karmaşıklık bilimleri ile kaos kuramı, görecek veya daha ileri giderek ortak
çözümlemecilikle (çok anlamlılık/sınırsız kavramları, ortak bakış açılarını konuşmanın
düşünme) toplum biliminde etkileşim alanlarını zamanı gelmektedir (Gürsakal, 2007). Yaşanan
çeşitli sistemlere ayıran bilim yöntemi olan kaosta örgütün yapısını gözden geçirmek,
sistemcilik arasında gerçeklesen bir sentezi örgütün nasıl yönetilmesi gerektiğini ve
incelemektedir (Erçetin, 2000). bağlamların nasıl değiştirileceğini öğrenmek,
Kaos her geçen gün sosyal bilimler içinde küçük değişikliklerin önemini kavrayarak
değişik bilim dalları arasında yaygınlık kazan- büyük etkiler yaratabileceğini anlamak, kaosu
maya devam etmektedir (Farazmand, 2003). sağlıklı bir işleyiş olarak kabul ederek birlikte
İçinde bulunduğumuz dönem itibariyle kaos yaşamak, değişimi anlamada ve yönetmede
felsefe, sosyoloji, yönetim ve eğitim gibi sosyal günümüz örgütleri için olağanüstü fırsatlar
bilim dallarının da dikkat yönelttiği konular sunacaktır (Farazmand, 2003).
arasına girmiştir. Kaosun sosyal bilimlerde Günümüzde sosyal bilimcilerin kaos ve
kendisine yer bulması; gerek sosyal bilimlerin karmaşıklık kuramlarına olan ilgileri
görüş ve hakimiyet ufkunu genişletmesi ve artmaktadır. Bunun nedeni bu kuramların,
gerekse birleştirilmiş bilim olarak tabir edilen doğrusal neden-sonuç modellerinden farklı
disiplinler arası yakınlaşmayı karakterize eden bir şekilde sistemlerin nasıl değiştiklerini
yeni bir paradigmanın yaratılması konusunda araştıran kuramlar olmasındandır. Bir başka
iki taraflı avantaj sağlayan bir durum olarak ifade ile, klasik fizik biliminde doğrusal bakış
değerlendirilebilir (Yeşilorman, 2006). Sosyal yetersiz kaldığı için kuantum kuramına ihtiyaç
http://journal.edu.az 39
EĞİTİM ARAŞTIRMALARI
duyulduğu gibi, sosyal bilimlerde de doğrusal 2006). Literatürde kaos üzerine yazılan bir
bakış ile çözülemeyen veya açıklık getirile- çok yazı teoriktir ve kaosun pratiğe yansıması
meyen karmaşık ilişkilere kaos kuramı ile veya pratikte gözlenmesi üzerine çalışmalar
açıklık getirilmeye çalışılmaktadır. Bu çalışma oldukça azdır. Kaos ile İlgili daha fazla
kaos teorinin eğitimde nasıl yer bulduğu araştırmaya ihtiyaç duyulmaktadır (Altun,
sorusundan hareketle hazırlanmıştır. Bu amaçla 2001; Farazmand, 2003). Bu çalışma eğitimle
eğitimdeki paradigma değişikliğinin izleri kaosun ilişkilendirildiği kaos teorisinin eğitime
sürülmüştür. yansımalarının incelendiği az sayıdaki
çalışmalardan birisidir. Bu doğrultuda
Araştırmanın Önemi araştırmanın ilgili alan yazınına katkı
sağlayacağı düşünülmektedir.
Postmodern sosyal bilimlerin temelini Evrensel olarak kabul görmüş belli bir kaos
oluşturduğu düşünülen Kaos Kuramı ve ona tanımı yoktur (Koçak, 2006). Bilim adamlarının
paralel olan Karmaşıklık Kuramı, karmaşık kaosu birbirinden farklı biçimlerde tanım-
sistemler olan örgütlerdeki ilişkilerin doğrusal lamaları, herkesin üzerinde anlaştığı genel
olmadığını, beklenmedik sonuçlar ortaya koyan bir kaos tanımı bulunmamasının bir sonucu
ve kestirilemeyen seçenekler doğuran bir olarak değerlendirilebilir. Koçak (2006), kaos
mekanizmanın olduğunu vurgular (Töremen, sözcüğünün 19. Yüzyılda L. Boltsmann
2000). Değişim sürecinde ortaya çıkan tarafından bugünkü kullanımından tamamen
oluşumları analiz edebilen ve açıklayabilen farklı anlamda olmak üzere ilk kez fizik lite-
yeni bir takım yaklaşımlara ihtiyaç duyul- ratüründe kullanıldığını, Matematik litera-
maktadır (Yeşilorman, 2006). Sosyal bilimler türünde ise belli bir tasvirin ürettiği rastgele
alanında her geçen gün daha fazla ilgi gören sonuçlar için kullanıldığına değinmiştir.
Kaos Teorisi yeni bir bakış açısı getirmesi Kültürün her alanında, doğa bilimlerinde,
bakımından çok değişik alanlarda önemli bir sosyal bilimlerde, sanatta, mutlak, kesin,
boşluğu doldurduğu söylenebilir ancak Töre- sarsılmaz kuramların, yaklaşımların olama-
men (2000), kaosun sosyal bilimlere yeni yacağı inancı kaos kavramına olan ilgiyi
girdiğini ve bilimden çok felsefi düzeyde arttırmaktadır (İnam, 2006).
tartışılacak konulardan biri olduğunu belirt- Kaos Latincede «açık duran, uzay boşluğu,
miştir. Mevcut paradigmaya ilişkin tıkanmışlığı uçurumlar, açıklıklar, boşluklar» kavramlarına
ve yeni paradigmaya olan ihtiyacı dile getiren karşılık gelir. Kaos istenmeyen dağılmışlık du-
tartışmalar, kaos teorisini ortaya çıkarmıştır. rumunu ifade eden bir kavramdır (Ufuktepe,
Kaosun sosyal bilimlerde kendisine yer 2006). Kaos Teorisi ise düzensizliğin içindeki
bulması; gerek sosyal bilimlerin görüş ve düzenin araştırılması durumunu karakterize
hâkimiyet ufkunu genişletmesi ve gerekse etmektedir (Gürsakal, 2001). Gündelik dilde
birleştirilmiş bilim olarak tabir edilen disip- ise kaosun bilimsel anlamından uzaklaşarak
linler arası yakınlaşmayı karakterize eden düzenin istenmeyen dağılmışlık durumunu
yeni bir paradigmanın yaratılması konusunda ifade eden bir kavram düzlemine indirgendiği
iki taraflı avantaj sağlayan bir durum olarak de (trafik kazası, siyasal kaos, vb) görülmektedir
değerlendirilmektedir. İçinde bulunduğumuz (Ufuktepe, 2006).
dönem itibariyle kaos felsefe, sosyoloji, yönetim
ve eğitim gibi sosyal bilim dallarının da dikkat Kaosun Eğitimdeki Yeri
yönelttiği konular arasına girmiştir (Yeşilorman,
2006). Eğitim, dinamik bir sistemdir. Öğrenme ve
Kaosun sosyal bilimlerde kullanılabileceği düşünme doğrusal olmayan süreçlerdir. En
yerler, mikro düzeydeki organizasyonlar ve basit doğrusal olmayan sistemler, çok zengin
örgütler olarak gösterilebilir (Yeşilorman, dinamik davranışlar içerebilirler. Kaos, eğitim
40 AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №3
Vesile Akmansoy
Kaos ve eğitim: eğitime farklı yaklaşım yahut eğitimde «kelebek etkisi» nasıl oluşuyor?
için canlandırıcı bir unsurdur. Eğitim sistemimiz (Harshbarger, 2007). Bu teori bilim adamlarının
herkesin moda anlayışla öğrenmeye çabaladığı görmezden gelinen rastgele, açıklanamayan
mekanik bir dünya sağlamaktadır. Eğitim sis- durumların uzun vadede dikkate alındığında
temi herkesin belirli zamanlarda belirli şeyleri anlamlı olduğunu bulmasıyla ortaya çıkmıştır.
öğrenmeye çalıştığı ve gerek mikro, gerekse Bu konuyla ilgili araştırma bulgularına
makro etkinliklerin doğrusal düzeniyle ilgili bakıldığında eğitimde kaosun bize önerdiği
görüşlerini geliştirdikleri, bir çağın ihtiyaçları (Loree ve Stupka, 1993); öğrenci başarılarının,
üzerine kurulmuştur (Töremen, 2000). eğitim çıktılarını geliştiren ve sıklıkla sonuçları
Doğrusallığa dayanan bu durum bilgi istatistiksel olarak önemli olan değişik yak-
çağında ihtiyacını hissettiğimiz eğitim sistemi laşımlarla artık kısa vadede değerlendiril-
olamaz. Newton’un doğrusallığa dayalı memesi gerektiğidir. Öğrenme kompleks bir
araştırma modeli sorgulanmaksızın, olduğu girişimdir ve kaos teorisine göre öğretmenin
gibi eğitim sistemlerine uyarlanmıştır. Mutlak ve öğrenmenin bazı bileşenleri anlaşılırken,
determinizm artık yerini yapısalcılık, öğrenenin etki altında kalıp kalmadığı daha
karmaşıklık ve görünüşte kestirilemezliğe birçok değişken vardır (Davis, Smith ve Leflore,
bırakmak zorunda kalmıştır. Bu deterministik 2008). Lorenz’in kelebek etkisi metaforunda
mekanik modelin gizli kabulü bilgi çağının oldukça küçük bir değişimin uzun vadede
eğitim sistemini çağrıştırmaktadır. Bu aşamada başlangıç durumundaki hassas durumlara
öğrenmeyi gerçek anlamda çağrıştıracak bağlı kalarak çok büyük bir değişim gösterdiği
doğrusal olmayan modellerinin kurulması bir vurgulanmaktadır. Bu durum öğretmeni
zorunluluktur (Ruellle, 1995). oldukça ilgilendirmektedir, şöyle ki, sınıfta
Gunter (1995) bir okulun başarılı olabilmesi, öğretmenden gelen beklenmedik bir olay sınıf
eğitim kurumlarının doğrusal değil, karmaşık sisteminin devamını etkilemektedir (Cvetek,
geribildirim ağlarına sahip olmasına bağlı 2008).
olduğunu belirtmiştir (Akt. Töremen, 2000). Özellikle de okullar gibi karmaşık sistem-
Geribildirim karmaşık davranışları ortaya lerde kaosu dikkate almak değişim ve dönüşüm
çıkarabilir ve sebep ve sonuç arasında direkt için çok büyük fırsat oluşturacaktır. Eğitim
bir bağlantının görülmemesine neden olabilir. dinamik bir sistemdir. Öğrenme ve düşünme
Okul ve okul çevresi kaosu ortaya çıkarabilecek doğrusal olmayan süreçlerdir. Sınıf yöneticileri
iç ve dış güçlerin konusu olan açık sistemlerdir. karışıklık ve çelişkilerin yaratıcılığa oldukça
Bu durum hem program geliştirme, hem de elverişli ortamlar doğurduğunu bilmelidir. Bir
eğitimsel liderlik açısından kritik önem örgütün canlılık ve yaratıcılığını devam et-
taşımaktadır Kaos teorisi eğitim kurumlarına tirebilmesi, yaşam boyu öğrenme, öğrenen
güç durumlardan kurtulmaları konusunda örgüt olma, risk alma, dönüşüm ve gelişme
rehberlik eder (Töremen,2000). 20. yüzyılın yönündeki çabasıyla orantılıdır (Demirtaş,
son çeyreğinde ortaya çıkan, bilim dünyasındaki 2006). Einstein, «önemli olan soru sormaya
hakim determinist paradigmayı kökten devam etmektir» derken vazgeçmemeyi
değiştirme iddiasında olan ve toplumsal olay- vurgulamıştır, eğitimde bireysel başarıdaki
lara yeni müdahale imkânları içeren Kaos sıçrama zamanı değişkenlik gösterdiğinden,
Teorisi sosyal bilimlerin ve dolayısıyla eğitim başarının zamanla geldiği ya da zamanla
çalışmalarını etkilemeye başlamıştır. Bu azaldığı dikkate alınmalıdır. Kaosun eğitim
etkileşimin nasıl olacağı, eğitimde ele aldığı dünyamıza önerisi; başarısız öğrencileri ele-
sorunlara tutarlı bir çözüm getirip mememiz gerektiğini, zamanla onlarda
getiremeyeceği cevaplanması gereken sorular sıçramalar görülebileceğidir. Kaos teorisi uzun-
arasında yer almaktadır. ca bir süreç sonunda elde edilen verilerin
Eğitimdeki kaos teorisi fizikteki ve mate- anlamlılık göstereceğini belirtir. O halde
matikteki kaos teorisinden modellenmiştir başarısız olduğu düşünülen öğrenciler de bir
http://journal.edu.az 41
EĞİTİM ARAŞTIRMALARI
gün başarılı duruma gelebilirler (Loree ve Bu etki okul sisteminin dışına kadar taşar.
Stupka, 1993). Bu durum kaos teorisi içinde Okul müdürü ile ilgili birçok olay, olayların
doğrusal olmama olarak adlandırılır. Töremen’e ortaya çıktığı andan itibaren okul ve okul sis-
(2000) göre başarılı eğitim sistemleri, tutarlılık temleri üzerinde olumlu veya olumsuz yankı
ve tutarsızlık arasında, dengeden uzaktır, o yapar.
halde eğitimde bir bireyin etkililiği zamanla Kelebek sistemi, okul sisteminin birçok
değişkenlik gösterebilir. Dolayısıyla öğretmen işlevinde yukarıdan aşağıya doğru görülür.
sınıftaki bilgili yönetici kişi rolünü bir kenara Daha esnek olan ve olaylara daha kolay
bırakarak bireysel öğrenme deneyimlerine uyum sağlayabilen okul müdürleri, bu olayların
yönelik çeşitli pedagojik öğrenme metodlarını yankılanmalarının ve dalgalanmalarının
kullanır hale gelmelidir (Davis ve diğerleri, üstesinden gelebilirler.
2008).Kaosun anlaşılması, evrenin küçük ve Kelebek etkisi okullarda ve okul sistem-
büyük ölçekte pek çok görünümünü anla- lerinde başlama eğilimindedir.
mamıza da yardımcı olacaktır. Bu özelliği ne- Şimşek (1994) makalesinde pragmatik
deniyle kaos teorisi bütün bilim dallarında dönüşümü genel anlamda tanımlamayı ve
yerini almıştır (Koçak, 2006); eğitim yöneti- eğitim yönetiminde ortaya çıkmakta olan
minde, okulların dönüşümünde, araştırma paradigmanın genel niteliklerini ve oluşan bu
tekniklerinde, liderlik ve değişimde program paradigmanın, eğitim yönetiminin de kuramsal
geliştirme ve düzenlemede yer almıştır. Çoğu bakışı ve uygulamayı ne yönde etkileyeceği
eğitim araştırmacısı kaos teorisini teorik konusunda doğurguları tartışmaktadır.
boyutu ile ele almaktadır, yöneticiler büyük Geleceğin bütün yönleriyle kestirilemezliği
problemlerin hazır paketlerde ve çözüme hazır düşünüldüğünde, aslında yapılması gereken
halde gelmediğini söylerler. Bunun yanı sıra, gelecekte insanlara ve örgütlere düzen dışında
olmadık zamanlarda ve olmadık yerlerde çok kaosu yaratmayı öğretmek olmalıdır. Günümüz
az da olsa bu problemlerin belirtilerine yönelik örgütlerinin değişim, dönüşüm ve gelişim
ipuçları görülür. Okul yöneticileri günlük çabalarına katkı yollarından birisi de, mevcut
işlerinde bir krizden diğerine koşmaktadırlar yapılanmalarına düzen, kural, kestirebilirlik
ve istikrardan çok kaosu yaşamaktadırlar, ve kararlılık; gelecekteki değişikliklere de
Dolayısıyla okul yöneticileri günlük işlerinde düzensizlik, kuralsızlık, kestirilemezlik ve
sürprizlere hazır olmalıdırlar (Altun, 2001). kararsızlık uygulamaktır (Töremen, 2000).
Baker 1995’te yaptığı çalışmasında kaos Kaos ve karmaşıklık yavaş gelişiyor fakat artık
teorisinin okul sistemindeki etkisini araştır- temel bilim alanlarından biri olarak değer-
mıştır. Araştırmasının sonucunda genel olarak lendirilmekte ve yeni araştırma alanlarını da
kelebek etkisinin okullarda ve okul sistem- içinde barındırmaktadır (Gözükırmızı, 2006).
lerinde başlama eğiliminde olduğu sonucu Pozitivist akılcı paradigmanın eğitim yöne-
çıkmıştır. Temel bulguları şöyledir (Akt. Altun, timine yansıması okulların akılcılık ve verimlilik
2001): ilkelerine göre analiz edilmesiyle başlamıştır.
Okullar ve okul sistemleri, kompleks sis- 1980’lerin sonlarından başlayarak, kaos kuramı
temlerin doğaları gereği doğrusal olmayan ve öz-örgütlemeli sistemler (self organizing
bir durum sergilerler. Kelebek etkisi, okullarda systems) gibi çok yeni görüşler örgüt ve yöne-
ve okul sisteminde görülür. tim alanına girmeye başlamıştır. Eğitim yöne-
Okul müdürleri, karar verme sürecinde bir timi alanını bugün oldukça çeşitlenen ve genel
takım olaylardan etkilenebilirler. Bu etkilenim, örgüt ve yönetim alanında ortaya çıkan yeni
kelebek etkisi ile ilgili veya basit gibi görülen kuram ve yöntemleri uyarlamaya başlamıştır.
bir karar olup, sonuç itibariyle çok büyük Literatürde kaos üzerine yazılan bir çok
etkiye yol açabilen kararlar olabilir. yazı teoriktir ve kaosun pratiğe yansıması
Olaylar, dalgalar şeklinde etkiler yaratır. veya pratikte gözlenmesi üzerine çalışmalar
42 AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №3
Vesile Akmansoy
Kaos ve eğitim: eğitime farklı yaklaşım yahut eğitimde «kelebek etkisi» nasıl oluşuyor?
oldukça azdır. Kaos ile İlgili daha fazla Güvenirlik için her iki araştırmacı tarafından
araştırmaya ihtiyaç duyulmaktadır (Altun, yapılan kodlamalar üzerinde Güvenirlik= Görüş
2001). Türkiyede eğitim yönetiminin durumu Birliği/ Görüş Birliği + Görüş Ayrılığı X 100
ise bu alanda lisans ve yüksek lisans düzey- formülü uygulanmıştır (Miles ve Huberman,
lerinde eğitilmiş bireylerin istihdam koşul- 1994). İki kodlayıcı arasında uyuşum yüzdesi
larının yaratılmamış olması eğitim yönetimini % 86,13 olarak hesaplanmıştır. Uyuşum
sadece akademik bir yönelim alanı olarak yüzdesinin % 70 veya daha üstü olması yeterli
bırakmış, dolayısı ile üretilen bilginin okullara görüldüğünden veri analizi açısından güvenirlik
akması ve okullardan araştırma ve geliştirme sağlanmıştır. Ulaşılan bireylerin görüşlerini
isteklerinin doğması engellenmiştir. Bu neden, yansıtmak amacıyla doğrudan alıntılara yer
Türkiye’de eğitim yönetiminin ciddi bir bilimsel verilmiştir. Çeşitli fakültelerden katılan öğretim
çalışma ve araştırma alanı olmasının önünde üyelerinin verdikleri cevaplar incelenmiş ve
de en büyük engeldir (Şimşek, 1994). Kaos fakülteler arasındaki farklı olgulara yer
yönetimi, eğitim dünyasına uygulanması zorun- verilmiştir. Katılımcıların görüşlerine yer veri-
lu olan bir yönetim biçimidir. Eğitim, hassas lirken Eğitim Fakültesinden ankete katılanlar
durumlara bağlı, on yıl sonrası kestirilemeyen EF ile (EF1, EF2,…….EF10), Fen Edebiyat Fakül-
bir yapıya sahiptir (Bülbül, 2007). Esneklik tesinden katılanlar FEF ile (FEF1, FEF2,……
günümüz koşullarına ayak uydurabilmek için FEF10), Veteriner Fakültesinden katılanlar
olmazsa olmaz bir koşul haline gelmiştir. Esnek ise VF (VF1, VF2,……..VF10) ile kodlanmıştır.
olabilmek için ise örgütler merkezi olmamalıdır. Verilerin analizinde istatistiksel yöntemlerden
Örgütler inovasyonu sağlamak için kontrole frekans (f), yüzde (%) kullanılmıştır. Her bir
ve istikrarın izlenmesine son vermelidirler görüşme maddesi için oluşturulmuş temalara
(Usta, 2006). ilişkin tablo başlıkları aşağıdaki gibidir;
Çalışmanın bu bölümünde, araştırma
Verilerin Analizi dâhilinde elde edilen verilerin analizi sonucu
ortaya çıkan bulgular yer almaktadır.
Araştırma sürecinde görüşme sorularıyla Standartlaştırılmış açık uçlu görüşme
elde edilen nitel verilerin analizinde betimsel sorularına katılımcıların verdikleri cevaplardan
analiz yöntemi kullanılmıştır ve betimsel analiz elde edilen temalara ait frekans(f) ve yüzde(%)
yöntemiyle çözümlenen veriler uygun tablolar dağılımlarının tablolarla sınıflandırılmasına
oluşturularak yorumlanmıştır. Araştırmada aşağıda yer verilmiştir.
ilk olarak edilen görüşlerdeki genel kanının
belirlenebilmesi amacıyla her bir görüşme Eğitim Sürecindeki Bir Aksamanın
maddesi için temalar/kategoriler oluş- Geleceğe Etkisi
turulmuştur. İçerik analiziyle birbirine ben-
zeyen veriler belirli temalar çerçevesinde bir Kaos teorisinin ortaya çıkardığı kelebek
araya getirilmiştir. Bu amaçla anlamlı veri bi- etkisi metaforu başlangıç koşullarına olan
rimleri saptanmış ve veriler kodlanmıştır. hassas bağlılığı ifade etmektedir. Eğitim de
Taslak temalar belirlenip düzenlenmiştir. Te- hassas durumlara bağlı on yıl sonrası kestiri-
malar görüşme sorularından elde edilen veri- lemeyen bir yapıya sahiptir. Katılımcılara
lerdeki boyutlardan yola çıkarak her bir soru eğitim sürecindeki aksamanın geleceğe yönelik
için çerçeve olarak oluşturulmuştur. Oluştu- etkisini araştıran «Brezilyadaki bir kelebeğin,
rulan temalar kontrol edilerek kesinleştirilmiş kanat çırpması Hint okyanusunda bir fırtınaya
ve araştırma soruları altında organize edilmiştir. dönüşebilir» önermesi, kaos teorisini açık-
Araştırmacı ile nitel araştırma konusunda lamaktadır. Eğitim sürecindeki bir aksama
deneyimli bir başka öğretim elemanı verilerin sürecin tamamını olumsuz etkiler. Örneğin;
temalarla uyuşumunu ayrı ayrı kodlamışlardır. bir konunun eksik işlenmesi ya da işlenmemesi
http://journal.edu.az 43
EĞİTİM ARAŞTIRMALARI
Tablo 1. Eğitim Sürecindeki Bir Aksamanın (Kelebek Etkisinin) Geleceğe Etkisi
EF FEF VF TOPLAM
TEMALAR
f % f % f % f %
Eğitim sürecindeki aksama geleceği
9 90 8 0 9 90 26 86,67
etkilediğinden düzeltilmesi zordur
Aksama geleceği etkiler ama düzeltilebilir 1 10 2 0 1 10 4 13,33
TOPLAM 10 100 10 0 10 100 30 100
diğer konuların anlaşılmasını güçleştirir. O Katılımcıların verdikleri cevaplar görev
konunun eksikliği sınavlardaki başarısızlığın yaptıkları fakültelere göre incelendiğinde;
ve sonunda da kötü meslek seçimlerinin nedeni EF’nin ve VF’nin aynı frekans (9) ve yüzde
olabilir. Benzer örnek verebilir misiniz? Peki, (%90) değerine sahip olduğu görülürken, FE-
bunları önlemek için neler yapılabilir?» F’in frekans (8) ve yüzde (%80) değerleriyle
şeklinde bir soru yöneltilmiş ve alınan cevap- diğer iki fakülteyle görüş farklılığı vardır.
lardan yola çıkılarak «Eğitim sürecindeki ak- Katılımcılardan FEF6 bu soruyu şöyle
sama geleceği etkilediğinden düzeltilmesi zor- yanıtlamıştır: «Iç içe geçmiş metal halkalardan
dur.» ve «Aksama geleceği etkiler ama düzeltile- oluşan bir salıncakta sallanan kişinin, bu
bilir.» şeklinde iki ayrı tema oluşturulmuştur. salıncağın yapısından kaynaklanan bir sebeple
Bu temalara ilişkin frekans ve yüzde dağılımları düşmesi için zincirin birkaç yerinden kopması
Tablo 1’de verilmiştir. gerekmez. Zinciri oluşturan halkalardan
Tablo 1’de de görüldüğü üzere, ankete birisinin diğerleri ile olan bağlantısı
katılanların tamamı, eğitim sürecindeki kesildiğinde, bu tek halkadaki arıza kişiyi
biraksamanın ileriki yıllarda bir sorun düşürmeye yetecektir. Eğitim süreci de birbirine
oluşturacağını düşünmektedir. Aynı katılım- bağlı halkalardan oluşmaktadır. Bu süreç
cıların %86,67’si ortaya çıkacak problemin içerisinde belirli aralıklarla geriye dönülüp
zaman içerisinde düzeltilmesinin zor olduğunu bir arıza olup olmadığı kontrol edilmelidir ki
düşünürken, sadece %13,33’lük kesim bu böyle bir durum fark edildiğinde zarar görme-
problemin bireysel bazda değerlendirilmesi den telafi edilebilsin. Ayrıca süreç geçmeden,
gerektiğini ve düzelebileceğini düşünmektedir. bir halkadan emin olunmadan, diğer halkayla
Soruyu yanıtlayan Eğitim Fakültesi (EF) ve bağlantısı yapılmamalıdır.» VF1 ise bu soruya
Veteriner Fakültesinden (VF) katılan 10’ar «Veteriner hekimlik mesleği açısından
öğretim üyesinin %90’ını oluşturan 9’ar baktığımızda; hayvan yetiştiriciliğinin, iyi
katılımcı, Fen Edebiyat Fakültesi (FEF) 10 uzmanlaşmış veteriner hekimler tarafından
öğretim üyesinin %80’ini oluşturan 8 katılımcı yetiştiricilere anlatılmaması durumunda ileri
eğitim sürecindeki bir aksamanın ileriki yıllarda günlerde-yıllarda başta beslenmeye bağlı
bir sorun oluşturacağını düşünmektedir; diğer hastalıklar ve ciddi sürü problemleri ortaya
taraftan Eğitim ve Veteriner Fakülteleri çıkar. Bu sorunların ortadan kaldırılması için
katılımcılarından 1’er kişi, Fen Edebiyat Fakül- uzman kişilerin temel bilgileri vermesi ve tabi
tesi katılımcılarından 2 kişi ise süreçteki bir ki iyi yetişmiş olması gerekir» cevabını
aksamanın geleceği etkileyebileceğini ancak vermiştir.
ilerleyen zamanda düzeltilebileceği düşün- Yukarıda katılımcıların verdiği cevaplara
mektedir. paralel Baker 1995’te yaptığı çalışmasında
44 AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №3
Vesile Akmansoy
Kaos ve eğitim: eğitime farklı yaklaşım yahut eğitimde «kelebek etkisi» nasıl oluşuyor?
Tablo 2. Okulda Yaşanan Kötü Bir Olayın Öğrencinin Okula Karşı Tutumuna Etkisi
EF FEF VF TOPLAM
TEMALAR
f % % f f % f %
Olumsuz bir olay uzun süre etkili olarak
güvensizliğe, özgüven eksikliğine, düşük 8 80 9 90 9 90 26 86, 67
motivasyona sebep olur
Tek bir olumsuz olay tutum şekillendirmez ve
1 10 — 0 — 0 1 3,33
zamanla unutularak hatırlanmaz
Kötü deneyim fırsata dönüştürülerek başarıyı
1 10 1 10 1 10 3 10
artırıcı bir role sahip olabilir
TOPLAM 10 100 10 100 10 100 30 100
kaos teorisinin okul sistemindeki etkisini odaklı hareket edilmesini anlatan bir teoridir.
araştırmıştır. Araştırmasının sonucunda genel Örneğin; okulun daha ilk günü okul içresinde
olarak kelebek etkisinin okullarda ve okul sis- olumsuz bir olay yaşamış bir öğrencinin, okul
temlerinde başlama eğiliminde olduğu sonucu hayatı boyunca okula karşı tutumu da olumsuz
çıkmıştır (Altun, 2001). Gerçek hayatta olduğu olur. Bu öğrencilerin okula, öğretmene, sınıf
gibi bilimde de, birtakım zincirleme olaylarda arkadaşlarına, ders araç-gereçlerine olan tu-
küçük değişiklikleri büyük sorunlar haline tumu nasıl olur?» şeklindeki soruya ilişkin üç
getiren bir kriz noktası bulunduğu bilinir. tema; «Olumsuz bir olay uzun süre etkili
Kaos ise bu noktaların her yerde olduğu olarak güvensizliğe, özgüven eksikliğine, düşük
anlamına gelmektedir (Gleick, 2000). motivasyona sebep olur.», «Tek bir olumsuz
Araştırma bulgularından yola çıkarak kele- olay tutum şekillendirmez zamanla unutularak
bek etkisinin geleceğe yönelik sinyaller hatırlanmaz.» ve «Kötü deneyim fırsata
verdiğini ve eğitim örgütlerinde de kelebek dönüştürülerek başarıyı artırıcı bir role sahip
etkisinin izlerinin sürülebildiğini söyleyebiliriz. olabilir.» olarak verilmiştir. Temalara ait bul-
Genel olarak kelebek etkisi okullarda ve okul gular Tablo 2’de gösterilmiştir.
sistemlerinde başlama eğilimindedir, çünkü EF6: «bana göre tek bir olay tutum
okullar kompleks sistemlerdir ve doğrusal ol- şekillendirmez, deneyimin belirli bir sürekliliği
mayan bir durum sergilerler. Eğitim sürecindeki olması gereklidir» yanıtını, VF5 ise «okulun
küçük bir aksama ileriki yıllarda büyük bir ilk günü ya da önyaşantılar değiştirilmesi güç
sorun oluşturmada etkili olabilir. önyargılar olumsuz tutumlara yol açabilir.
Eğer öğrenci problem çözme yeteneğini
Okulda Yaşanan Kötü Bir Olayın geliştirememişse, tepki olarak «çatışmaya»
Öğrencinin Okula Karşı Tutumuna başvurabilir. Kendi varlığını gösterebilmek
Etkisi için gerçekleştirebileceğine inandığı başka
işlere girişebilir. Bunlar öğretmen ve okul yö-
Eğitimde gözden kaçırılmış hassas bir olay neticilerinin önüne disiplin problemleri olarak
süregelecek bir olayın tetikçisi ya da habercisi ortaya çıkar. Öğretmene karşı çıkma, verilen
olabilir. Bir öğrencinin yaşadığı olumsuz bir görevleri yapmama, arkadaşlarla kavga etme,
olayın ileriki dönemleri nasıl etkileyebileceği okul eşyalarına zarar verme gibi» yanıtını
üzerine yöneltilen «Kaos kavramı, başlangıç vermiştir.
http://journal.edu.az 45
EĞİTİM ARAŞTIRMALARI
Tablo 3. Başlangıç durumundaki şartlara olan hassas bağlılık
EF FEF VF TOPLAM
TEMALAR
f % % f f % f %
Küçük bir olumlu olay çığ etkisi yaratabilir ve
bir öğrencinin başarısı etrafındakileri olumlu 9 90 9 100 10 100 28 96,6
yönde etkileyebilir
Başarısız bir öğrenci etrafındaki tüm
1 10 — 0 — 0 1 3,4
öğrencileri olumsuz yönde etkileyebilir
TOPLAM 10 100 9 100 10 100 29 100
Bulgularla bağlantılı olarak kaos teorisi yönde etkileyebilir.» olarak verilmiştir. Temalara
düzenin ihtimal dâhilindeki gelecek özelliklerini ait veriler Tablo 3’te gösterilmiştir.
ve geçmiş ile geleceğin kaotik davranış özel- Tablo 3’de eğitimde küçük bir olasılığın
liklerini öngörmemize yardımcı olabilir. Eğitim hangi sonuçları doğurabileceği üzerine soru
ortamındaki olaylar da ileriki yıllara olumlu yöneltilmiştir. Bu temalara ilişkin 29 katılımcı
ya da olumsuz temel teşkil eder. Basit diye görüş yazmış, ancak FEF bünyesinde bulunan
algılanan bir olay gelecekte telafisi zor du- bir katılımcı kategoriyi yanıtlamamıştır.
rumlarla karşılaşmamıza neden olabilir. Katılımcıların %96,6’sını oluşturan 28 kişi bu
kategori için eğitim ortamının hassas durum-
Başlangıç durumundaki şartlara olan lara bağlı olduğu görüşünü, istenen küçük
hassas bağlılık tekrarların çığ etkisi yaratabileceğini ve bir
öğrencinin başarısının diğer arkadaşlarını
Eğitimde de gözden kaçırılmış hassas bir etkileyebileceğini; %3,4’ünü oluşturan 1
olay süregelecek bir olayın tetikçisi ya da katılımcı ise bu durumun aksi de düşünülebilir
habercisi olabilir. Bir öğrencinin yaşadığı olum- diyerek bir sınıftaki kötü bir öğrenci etra-
suz bir olayın ileriki dönemleri nasıl fındakileri kötü etkiler diyerek negatif bir
etkileyebileceği üzerine yöneltilen; Başlangıç tekrarlama da olabileceğini belirtmiştir. Eğitim
durumundaki şartlara olan hassas bağlılık Fakültesinden katılımcıların %90’ı, Fen Ede-
olarak açıklanan kaos kavramının halk dilinde biyat ve Veteriner Fakültelerinden katılımcıların
de %100’ü eğitim ortamının hassas durumlara
«Bir mıh bir nal kurtarır; bağlı olduğunu düşünmektedir. Diğer taraftan
Bir nal bir at kurtarır; Eğitim Fakültesi katılımcılarından 1 kişi olum-
Bir at bir er kurtarır; suz bir eğitim ortamında öğrencilerin birbir-
Bir er bir cenk kurtarır; lerinden olumsuz etkilendiklerinde bu duru-
Bir cenk bir vatan kurtarır» mun zincirleme şeklinde devam ettiğini
şeklinde yeri olan bu söze eğitim ortamından düşünmektedir. Bu kategoriye ilişkin EF3 ve
da gözlemlemek mümkün müdür? Örnek vere- FEF1 birbirini destekler nitelikte şu yanıtları
bilir misiniz? şeklindeki soruya ilişkin iki vermişlerdir:
tema; «Küçük bir olumlu olay çığ etkisi yarata- EF3: «Tabii ki çok vardır. Bir öğrenciyi sınıf
bilir ve bir öğrencinin başarısı etrafındakileri içi davranışlarından dolayı kınamak, dışlamak
olumlu yönde etkileyebilir.» ve «Başarısız bir yerine empati kurarak onu anlayabilmek o
öğrenci etrafındaki tüm öğrencileri olumsuz öğrencinin sonraki derslerdeki davranışlarını
46 AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №3
