çağdaş din felsefesinde mistik tecrübenin epistemolojik boyutu

282 Pages·2015·1.37 MB·English

T.C.
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI
DİN FELSEFESİ BİLİM DALI

DOKTORA TEZİ

ÇAĞDAŞ DİN FELSEFESİNDE MİSTİK
TECRÜBENİN EPİSTEMOLOJİK BOYUTU:
BAĞLAMSALCI YAKLAŞIM ÖRNEĞİ

BETÜL AKDEMİR
(2502070069)

TEZ DANIŞMANI
Doç. Dr. RECEP ALPYAĞIL

İstanbul-2015
T.C.
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI
DİN FELSEFESİ BİLİM DALI

DOKTORA TEZİ

ÇAĞDAŞ DİN FELSEFESİNDE MİSTİK
TECRÜBENİN EPİSTEMOLOJİK BOYUTU:
BAĞLAMSALCI YAKLAŞIM ÖRNEĞİ

BETÜL AKDEMİR
(2502070069)

İstanbul-2015
iii
ÖZ
Yazar Adı ve Soyadı: Betül Akdemir
Tezin Başlığı: Çağdaş Din Felsefesinde Mistik Tecrübenin
Epistemolojik Boyutu: Bağlamsalcı Yaklaşım
Örneği
Anahtar Kelimeler: Mistik Tecrübe, Bağlamsalcı Yaklaşım,
Epistemoloji, Din Felsefesi, Steven T. Katz

“Çağdaş Din Felsefesinde Mistik Tecrübenin Epistemolojik Boyutu: Bağlamsalcı
Yaklaşım Örneği” başlıklı bu çalışmada, “mistik tecrübeyle ulaşılan inançların,
dinden bağımsız, özel bir bilgi kaynağı olma” sorunu, çağdaş teoriler arasında öne
çıkan bağlamsalcı yaklaşım üzerinden ele alınmaktadır. Kant sonrası felsefi
tartışmaları dikkate alan bağlamsalcı yaklaşımın temelinde iki iddia vardır: 1. Mistik
tecrübe bağlam aracılığı ile yapılandırılmış bir tecrübe türüdür. 2. Tecrübeye
dayanan inançlar, bağlamı temsil eden bu nedenle doğruluk değerlendirmesi
yapılamayan kusurlu önermelerdir. Tezde amaçlanan, öncelikle bağlamsalcı
yaklaşımın içerdiği bu iki iddianın gerekçelerini ve çerçevesini açığa çıkarmaktır.
Ardından, sunulan açıklama modelinin gücünü, sorunlarını ve sınırlarını
belirlemektir. Bir sonraki amacımız ise, bağlamsalcı yaklaşımın içerdiği görüşlerin
tahlili ve felsefi değerlendirmesi neticesinde, bağlamsalcı yaklaşımın mistik
tecrübenin mahiyetini belirlemede yetersiz ve indirgemeci, epistemolojik değeri
konusunda dışlayıcı olduğunu ortaya çıkarmaktır. Ulaşılan sonuçla birlikte, her ne
kadar çağdaş mistisizm tartışmalarına yeni bir bakış açısı kazandırmış ve mevcut
felsefi paradigma bağlamında önemli soruları gündeme getirmiş olsa da, bağlamsalcı
yaklaşımın içerdiği açıklamaların, mistik tecrübe fenomenini tam olarak anlamamıza
imkan vermediğini savunan temel tezimiz belirginlik kazanacaktır.
iv
ABSTRACT
Name and Surname: Betül Akdemir
Title of Thesis: The Epistemological Dimension of Mystical
Experience in Contemporary Philosophy of
Religion: The Example of Contextualist
Approach
Key Words: Mystical Experience, Contextual Approach,
Epistemology, Philosophy of Religion, Steven
T. Katz

In this study, entitled “The Epistemological Dimension of Mystical Experience in
Contemporary Philosophy of Religion: The Example of Contextualist Approach”, the
problem that the “beliefs attained through mystical experience are the sources of
particular knowledge, independent from religion” is going to be discussed within the
scope of the contextualist approach, which comes to the fore among contemporary
theories. There are two claims lying on the ground of contextualist approach, which
takes the philosophical discussions after Kant in consideration: 1. Mystical
experience is a kind of experience, which is constructed by means of the context. 2.
The beliefs that depend on experience are defective propositions, which represent the
context and thus could not be evaluated by means of their truth value. The purpose of
this study is to reveal the frame and justifications of these two claims that
contextualist approach includes, then to determine the power, limits and problems of
the explanation that has been offered. As a result of the analysis and philosophical
evaluations regarding the views of contexualist approach, we will come to reveal that
the contextualist approach is inefficient and reductionist in determining the nature of
the mystical experience, while it has an eliminative manner in terms of the
epistemological value of mystical experience. Thus, our basic assertion will be
clarified: Although the contextualist approach gave a new point of view to the
contemporary discussions on mysticism and brought forward some important
questions within the context of the current philosophical paradigm, the explanations
it includes are not helpful in understanding the phenomenon of mystical experience.

v
ÖNSÖZ
Klasik dönemin metafizik sistemleri, belki de geri döndürülemeyecek
biçimde etkisini yitirdi ve ne kadar eleştirilse de modern dönemdeki pek çok çalışma,
aslında insanın farklı yönlerden sınırları olduğu gerçeğini gün yüzüne çıkardı. Ancak
söz konusu yıldırıcı iddialara ve konunun değer kaybetmesine rağmen, post modern
dönemi yaşayan bizler için, insanın Tanrı’yla veya Varlık ile ilişkisi ve bu ilişkinin
yapısı hala felsefi ilgiyi üzerinde toplar. Özellikle 19. yüzyılın ilk çeyreğinden
itibaren hızlı bir şekilde dini geleneklerde öteden beri rastlanılan ve “Tanrı ile insan
arasında dolaysız idrake dayalı bir ilişkiyi” ima eden mistik tecrübenin felsefi
soruşturmasına ilginin artması da bunun bir göstergesidir.
Bu bağlamda, her ne kadar mistik tecrübenin, bireyin özel bir tecrübesi
olması dolayısıyla onu ancak yaşayan birinin tam olarak anlayabileceği gibi güçlü bir
eleştiri yapılmışsa da, mistiklerin felsefenin alanına giren pek çok konuda, Tanrı’nın
doğası, özgürlük ve ölümsüzlük, boşluk ve zaman, insanın kendisi, iyilik-kötülük ve
gerçekliğin doğası gibi, çeşitli iddialarda bulunması ve bu iddiaların farklı dini
geleneklerde benzer şekillerde olması gibi nedenler mistisizmin felsefi olarak ele
alınmasını kaçınılmaz kılmıştır. Çağdaş tartışmalarda mistisizm, genelde iki
bakımdan ele alınır: 1- Mistik tecrübenin mahiyetinin ne olduğu ve bu bağlamda
dolaysız, saf bir tecrübenin imkanı. 2- Mistik tecrübenin epistemolojik değeri ve
tecrübeye dayanan inançların insanın metafizik alana ilişkin bilgisine kaynaklık etme
olanağı. Biz daha ziyade konunun epistemolojik boyutuyla ilgilendiğimiz için
dikkatimizi bu yöndeki tartışmalara verdik. Okumalarımız esnasında, konuyu
eleştirel bir gözle ele alan bağlamsalcı yaklaşımın hem diğer kuramlara kıyasla,
felsefi temellerinin daha güçlü olduğunu ve hem de çağdaş tartışmalarda tayin edici
konumda bulunduğunu fark ettik. Bunun sebeple, mistik tecrübenin epistemolojik
değerini bağlamsalcı yaklaşım üzerinden ele almaya karar verdik.
“Çağdaş Din Felsefesinde Mistik Tecrübenin Epistemolojik Boyutu:
Bağlamsalcı Yaklaşım Örneği” başlıklı tez çalışmamız, girişle birlikte üç bölümden
oluşmaktadır. Girişte, konunun anlaşılmasını sağlamak için kavramsal arka plana yer
vereceğiz. Bu bağlamda, önce tecrübe kavramının ifade ettiği anlamı, ardından
vi
mistik tecrübe kavramını ve bu kavramın tarihsel serüveni üzerinden çağdaş
tartışmalarda nasıl kullanıldığını ele alacağız. Daha sonra, din felsefi problemi
olması yönüyle mistik tecrübenin dini tecrübeyle ilişkisini açıklayarak, bağlamsalcı
yaklaşımı anlamak için gerekli olan çağdaş mistisizm çalışmalarına ve öne çıkan
görüşlere kısaca yer vereceğiz. Son olarak bağlamsalcı yaklaşımı ve tezde üzerinde
durulacak problemi ele alarak giriş kısmını tamamlayacağız.
İlk bölümde, özellikle Steven T. Katz’ın görüşleri çerçevesinde bağlamsalcı
yaklaşım argümanını ele alacağız. Ardından bu argüman çerçevesinde mistik
tecrübenin yapılandırılma sürecine yer vereceğiz. Bilincin içerikleri ile mistik
tecrübe arasındaki ilişkiyi açıklayarak, mistik tecrübenin yalnızca bilincin farklı bir
şekilde yeniden yapılandırılması olduğu iddiasını açıklayacağız. Bu bölümle,
bağlamsalcı yaklaşımda mistik tecrübe ile ne kastedildiği ve kullanılan argümanlar
açıklığa kavuşmuş olacaktır.
Tezin ikinci bölümünde, asıl incelemek istediğimiz konuyu, yani
bağlamsalcı yaklaşımın mistik tecrübenin epistemolojik boyutu ile ilgili görüşlerini
inceleyeceğiz. Bunun için öncelikle çağdaş bilgi tanımı olan “gerekçelendirilmiş
doğru inanç” çerçevesinde konuya ilişkin problemler ve sunulan cevaplara yer
verecek, bunu takiben, bağlamsalcı yaklaşımın mistik iddiaların epistemolojik
değerine ilişkin görüşlerini irdeleyeceğiz. Böylece çağdaş tartışmalar ortamında,
bağlamsalcı yaklaşımın konuyu nereye taşıdığı, konuya ilişkin yönelttiği eleştirileri
ve eleştirilerinin gerekçeleri açıklık kazanmış olacaktır.
Üçüncü bölüm, birinci ve ikinci bölümde görüşleri belirginleşen
bağlamsalcı yaklaşımın değerlendirmesini içerir. Öncelikle mistisizm tartışmalarının
arkaplanında yer aldığını düşündüğümüz özne tasavvuruna değinerek, bağlamsalcı
yaklaşımın bu konuda benimsediği felsefi tavra yer vereceğiz. Daha sonra başta
argümanın yapısı olmak üzere, bağlamsalcılığın mistik eğitime yönelttiği eleştiriler
ve mistik iddiaların epistemolojine ilişkin olumsuz tavrı derinlemesine konu
edinerek, çağdaş tartışmalarda öne çıkan argümanın gücü, tutarlılığı, sorunları ve
sınırlarına açıklık kazandıracağız. Sonuç kısmıyla da tezimizi tamamlamış olacağız.
vii
Bizim bu çalışmadaki amacımız, kadim sorunların devamı mahiyetinde olan
bilginin imkanı, insanın doğası, Tanrı-insan ilişkisi gibi meselelere bir çözüm
bulmak değildir. Daha ziyade, çağdaş epistemoloji tartışmaları ışığında, mistik
bilginin imkanına dair mevcut tartışmaları ortaya koymaktır. Zira ülkemizde, mistik
tecrübenin epistemolojisiyle ilgili müstakil çalışmaların olmaması, konunun daha dar
çerçevede derinlemesine çalışılabilmesini zorlaştırır. Bunun için, öncelikle temel
tartışmaları ortaya koymak gerektiği kanaatindeyiz. Bu bakımdan tezimiz, daha çok
çağdaş din felsefesi literatüründeki tartışmaları yansıtacak ve konuya bir giriş niteliği
taşıyacaktır. Böylece hem konuya ilişkin problemleri tespit edecek, hem kavramsal
çerçeveyi belirleyecek ve hem de literatürü tanıtmış olacağız. Dolayısıyla tezimizin
mevcut düşüncelere yeni yaklaşımlar geliştirebilmemiz için gerekli altyapının
hazırlanmasına katkıda bulunacağını umut ediyoruz.
Son olarak, tüm konularda olduğu gibi tez çalışmam boyunca her türlü
desteğini benden esirgemeyen kıymetli aileme; tez süresince gerekli fedakarlıktan
kaçınmayan başta Ayşe Şule Yüksel, Rumeysa Umut ve Taner Süleyman olmak
üzere kıymetli arkadaşlarıma; metnin biçimlenmesine katkıda bulunan Ender
Boztürk’e; katıldığım okuma grupları aracılığı ile konuyu anlamamda büyük
yardımları olan değerli hocalarım Doç. Dr. Ömer Türker’e, Prof. Dr. Ekrem
Demirli’ye, Doç. Dr. Ayhan Çitil’e, Prof. Dr. Adnan Aslan’a ve Prof. Dr. Tahsin
Görgün’e; konuya ilişkin problemleri tekrar tekrar sıkılmadan benimle tartışma
inceliğini gösteren Prof. Dr. Rahim Acar’a; doktora serüvenine beraber başladığımız
ancak görev değişikliği nedeniyle tamamına erdiremediğimiz eski danışmanım Prof.
Dr. Cafer Sadık Yaran’a; doktora döneminde akademik desteğiyle çalışma
koşullarımı önemli ölçüde rahatlatan İSAM kurumu çalışanlarına ve son olarak
çalışmanın son haline gelmesi için her aşamada kıymetli vakitlerini ayırarak titizlikle
yol gösteren ve dahası kendisi aracılığı ile akademik ahlakı öğrenme şansına
eriştiğimi düşündüğüm danışman hocam Doç. Dr. Recep Alpyağıl’a gönülden
teşekkür ederim.
viii
İÇİNDEKİLER

ÖZ ............................................................................................................ İV
ABSTRACT…………………………………………………………… V
ÖNSÖZ.................................................................................................... Vİ 
KISALTMALAR .................................................................................. Xİİ 

GİRİŞ
KAVRAMSAL ÇERÇEVE .................................................................... 1 
1. TECRÜBE KAVRAMI ........................................................................ 3 
2. MİSTİK TECRÜBE KAVRAMI ....................................................... 11 
3. MİSTİK TECRÜBENİN DİNİ TECRÜBEYLE İLİŞKİSİ ................ 16 
4. MİSTİK TECRÜBENİN ÇAĞDAŞ TARTIŞMALARDA YER
ALMASI ............................................................................................. 20 
5. BAĞLAMSALCI YAKLAŞIM ve MİSTİSİZM ............................... 33 

1. BÖLÜM
BAĞLAMSALCI YAKLAŞIMA GÖRE MİSTİK TECRÜBENİN
DOĞASI .......................................................................................... 38 
1.1. BAĞLAMSALCI ARGÜMAN ....................................................... 39 
1.1.1. Araştırmanın A priori Öncülü: “Saf Tecrübe Yoktur” .......... 42 
1.1.2. Olağan Tecrübenin Şartlarının Mistik Tecrübeye
Uygulanması .......................................................................... 48 
1.2. MİSTİK TECRÜBENİN YAPILANDIRILMA SÜRECİ .............. 52 
ix
1.2.1. Tecrübe Öncesi Mistik Yolun Ön Koşullaması ..................... 53 
1.2.1.1. Pratiğin İmkanı Olarak Teorinin Önceliği ..................... 57 
1.2.1.2. Dilin Süreçteki İşlevselliği............................................. 68 
1.2.2. Mistik Tecrübe Anında Bilincin Yönelimselliği
ve Aktifliği ............................................................................. 74 
1.2.3. Tecrübe Sonrası Mistik Tecrübenin Dile Aktarılması ........... 79 
1.2.3.1. İfade Edilemezlik ........................................................... 80 
1.2.3.2. Mistik Tecrübenin Dilsel Tasviri ................................... 97 
1.3. DEĞERLENDİRME ...................................................................... 115 

2. BÖLÜM
MİSTİK İDDİALARIN EPİSTEMOLOJİK DEĞERİ .................. 118 
2.1. ÇAĞDAŞ EPİSTEMOLOJİ BAĞLAMINDA MİSTİK
İDDİALARLA İLGİLİ TEMEL PROBLEMLER ........................ 119 
2.1.1. Teolojide Tecrübeye Güven ve “Kendi Kendini Doğrulama”
İlkesi ..................................................................................... 124 
2.1.2. Epistemolojide Katı Delilcilik ve Tecrübenin Dışlanması .. 127 
2.1.3. Delilciliğin Zayıflaması ve Tecrübenin Değer Kazanması .. 133 
2.2. TANRI VARLIĞINA İNANCIN RASYONEL DAYANAĞI
OLARAK MİSTİK TECRÜBE ..................................................... 137 
2.3. BAĞLAMSALCI YAKLAŞIMIN EPİSEMOLOJİK TUTUMU . 146 
2.3.1. Mistik İddiaların Referans Çerçevesi ................................... 150 
2.3.2. Mistik İddiaların Doğruluk Değerlendirmesi ....................... 162 
2.3.3. Mistik İddiaların Niteliği ...................................................... 168 
2.4. DEĞERLENDİRME ...................................................................... 177
x