Table Of ContentBY CZAS NIE ZAĆMIŁ I NIEPAMIĘĆ
WYBÓR KRONIK ŚREDNIOWIECZNYCH
Państwowy Instytut Wydawniczy
BY CZAS NIE ZAĆMIŁ I NIEPAMIĘĆ
WYBÓR KRONIK ŚREDNIOWIECZNYCH
GALL, MISTRZ WINCENTY zw. KADŁUBKIEM,
KRONIKA WIELKOPOLSKA, KRONIKA OLIWSKA,
KRONIKA KRAKOWSKA, JANKO Z CZARNKOWA,
KRONIKA KSIĄŻĄT POLSKICH,
DŁUGOSZ, KALLIMACH
Opracowała:
ANTONINA JELICZ
PAŃSTWOWY INSTYTUT WYDAWNICZY
Warszawa 1975
SPIS TREŚCI
W stęp ................................................................................................................................................... 5
Anonima tzw. Galla Kronika Polska.......................................................................................... 31
tłum. Roman Gródecki
Zaczyna się skrót......................................................................................................................... 33
Zaczyna się Kronika i dzieje książąt i władców polskich.................................................... 34
Zaczyna się Księga druga (dziejów) Trzeciego Bolesława.................................................... 49
Zaczyna się Księga trzecia dziejów Trzeciego Bolesława.................................................... 59
Mistrza Wincentego Kadłubka Kronika P olska....................................................................... 69
tłum. Brygida Kiirbisówna
Zaczyna się Kronika — Księga pierwsza.................................................................................. 71
Księga druga................................................................................................................................ 74
Księga trzecia................................................................................................................................ 77
Księga czwarta................................................................................................................................ 80
Kronika Wielkopolska........................................................................................................................ 93
tłum. Jan Sękowski
Kronika Oliwska Starsza ....................................................................................................................109
tłum. Jan Sękowski
Kronika Krakowska.................................................................................................................................117
tłum. Jan Zerbiłło
Kronika Janka z Czarnkowa............................................................................. 123
tłum. Jan Zerbiłło
Kronika Książąt Polskich ....................................................................................................................151
tłum. Jan Sękowski
Jana Długosza Roczniki, czyli Kroniki królestwa polskiego............................................................159
tłum. Karoł Mecherzyński
Księga siódma........................................................................................................................................161
Księga ó sm a ........................................................................................................................................177
Księga dziewiąta..................................................................................................................................180
Księga dziesiąta.................................................................................................................................203
Księga jedenasta.................................................................................................................................210
Księga dwunasta.................................................................................................................................225
Filipa Kallimacha Historia o królu Władysławie.............................................................................281
tłum. Anna Komornicka
Przypisy..........................................................................................................................................................309
Indeks osobow y.......................................................................................................................................326
Wykaz źródeł ilustracji..........................................................................................................................340
WSTĘP Puszcza szła wszędy rozległa^ ciemna, zwarta, pełna trzęsawisk i za
sieków ze zwalonych pni, pachnąca pleśnią i zgnilizną, rozrosła
gęstwą nie do przebycia, pełną ryku żubrów... Gdy w chatach nad
rzeką bajał Kuternoga o wielkich grodach pełnych bogactw, bronio
nych wałem wysokim na chłopa, ostrokołem i wieżą, lub o jeszcze
cudniejszych grodach z kamienia, do których zjeżdżali obcy przy
wożąc na zamianę żelazne topory i miecze, złociste szaty i czerwone
podbicia pod futra, złote i srebrne kubki i misy, bisior i wonności dla
białek, bransolety kute lub splatane ze złotego drutu, kabłączki i za
usznice, klamry wysadzane lśniącymi kamieniami, zawsze dookoła
tego bajania tu, nad rzeką i tam, w cud-krajach szumiała czarna,
wroga puszcza...
(A. Gołubiew: Puszcza)
Badania ostatnich lat skorygowały nieco tę poetycką wizję Polski u źródeł jej
dziejów. Zmniejszyły pokaźnie rozległość puszczy, trzęsawisk i zasieków, po
większyły liczbę grodów pełnych bogactw już za pierwszych Piastów, liczbę
warowni o konstrukcjach skutecznie opierających się natarciom wrogów, dorzu
ciły ozdobne i kunsztowne wyroby także i miejscowego rzemiosła. Ale nawet
przyjmując do wiadomości ograniczenia wszechobejmującego szumu puszczy, nie
możemy nie dostrzec, że nasze plusąuamperfectum państwowe wiele później
wyłania się z dziejów niż prapoczątki państw dawniej już posiadających owe
„cudne grody z kamienia”, leżących bliżej centrów kultur starożytnych, państw,
które w okresie dziejów średniowiecza weszły już z większym zasobem prze
jętych pojęć i osiągnięć kulturowych cywilizacji antycznych. Uczestnictwo w dzie
jach owoczesnego świata, do którego się zostało włączonym choćby w wyniku
podboju przez Imperium, tkwienie w tamtym nurcie cywilizacyjnym nie było
nam dane w pierwszych wiekach nowej epoki. Byliśmy zbyt daleko, zanadto
na uboczu. Nie podbił nas Juliusz Cezar, nie urządzali nam rzezi Rzymianie
jak mieszkańcom Brytanii czy Galii, z Aleksandrem Macedońskim mieliśmy
ścisłe kontakty tylko na terenie Kroniki Kadłubka, nie zakładano na naszych
ziemiach obozów wojskowych i amfiteatrów. Jeśli kto tu docierał, to jakieś śmiałe
i zdecydowane karawany kupieckie po bursztyn czy niewolników, kupcy obdarze
ni lepszym czy gorszym zmysłem obserwacyjnym, niekiedy skłonni do zapisy
wania wrażeń z podróży jak Ibrahim ibn Jakub w X w. Nie mamy jednak pewności,
czy notowane wtedy zniekształcone nazwy miast polskich rzeczywiście oznacza
ją, jak miło by było wierzyć, Kraków czy Kalisz.
Dopiero gdy zarysowały się wyraźne kontury państwowości polskiej, gdy na
widownię dziejową wkroczył Mieszko, przyjął chrzest, gdy syn jego Bolesław
uroczyście podejmował w Gnieźnie cesarza Ottona III — dopiero wówczas wy
raźniej wystąpiliśmy na mapie owoczesnego świata cywilizowanego. Zaczęliśmy
się liczyć w opinii sąsiadów i zarazem nadrabiać opóźnienia kulturalne w sto
sunku do państw zachodnich. A jednym z najważniejszych etapów tego procesu
stało się przyjęcie wraz z chrześcijaństwem łaciny, języka, w którym mogły po
wstawać dokumenty pisane. Ten moment umożliwił narodziny kultury piśmien
niczej — przedtem pisma w Polsce nie było i być nie mogło: alfabet łaciński
dzieliły jeszcze trzy wieki mniej więcej od przystosowania do potrzeb polszczy
zny średniowiecznej.
5
Wstęp Kim byli ci, którzy znali sztukę pisania i odczuwali potrzeby korzystania
z niej? U progu naszego piśmiennictwa stoi oczywiście Kościół. Pierwsze za
piski zawdzięczamy katedrom biskupim. Za Chrobrego było ich już pięć. I właś
nie owe katedry biskupie rozsyłały podległym sobie kościołom karty pergaminowe,
tzw. tabulae paschales, zawierające wykazy świąt ruchomych na lat 19. Na brzegach
tych kart zapisywano daty ważniejszych wydarzeń lokalnych, istotnych dla da
nego kościoła, ale notowano też wyprawy, najazdy, śmierć panującego, obiór
króla. Zwano te zapiski anuales. Nazwa była odziedziczona po starożytności,
ale charakter ich był już inny. Roczniki rzymskie ograniczały się do wyda
rzeń z terenu imperium. W średniowieczu, kiedy zrodziła się koncepcja dzie
jów uniwersalnych, ukazywano równolegle różne fakty z dziejów odkupionej
ludzkości. Jest to już historia pogan, Żydów i chrześcijan, a każdy rocznik
średniowieczny wskutek zsynchronizowania różnych ciągów chronologicznych
staje się kontynuacją kroniki świata. Ideę taką zapoczątkowali Euzebiusz z Ce
zarei i Hieronim, a rocznikarską kronikę świata opracował w w. VII Izydor
z Sewilli, w VIII w. Beda Venerabilis. Taka chronica mundi dzieliła się na
sześć części odpowiadających sześciu dniom stworzenia.
Do takich właśnie kronik nawiązywały roczniki narodowe, odnajdujące początki
dziejowe własnego kraju w tablicach paschalnych. U nas już pod koniec X w.
pojawia się w Gnieźnie pierwszy rocznik niemiecki, tzw. hersfeldzko-korbejski,
który być może przywiózł do Polski i tu kontynuował biskup Jordan. Rocznik
ten zaginął w czasie najazdu czeskiego, zostały jednak w odpisach ślady jego
istnienia na ziemiach polskich. Ocalał za to wówczas od zagłady drugi rocznik,
z początku w. XI, tzw. augijski, który przywiozła (i wywiozła w porę, uchodząc
z Polski) Rycheza, żona Mieszka II. Rocznik ten o charakterze dworsko-dynas-
tycznym wrócił do kraju razem z Kazimierzem Odnowicielem i był kontynuo
wany w Krakowie od r. 1039 stanowiąc podstawę dla najstarszego krakowskiego
rocznika kapitulnego. Być może, korzystał z niego Gall.
Jest rzeczą bardzo prawdopodobną, że mielibyśmy więcej dowodów zainte
resowania naszych przodków z w. XI tego rodzaju sprawami, gdyby nie ów
nagły wstrząs, swego rodzaju kataklizm młodej państwowości polskiej po śmier
ci Chrobrego. Przerwa była gwałtowna, podcięte zostało dzieło pierwszego
króla, zahamował się nurt cywilizacyjny. Reakcja pogańska, najazd Brzetysła-
wa czeskiego, grabież dokonana w Wielkopolsce stały się, być może, przyczy
ną utraty i zniszczenia najstarszych roczników wielkopolskich.
Jednakże mimo tego zahamowania i regresu druga połowa w. XI i w. XII
przynoszą wskrzeszenie życia zarówno politycznego, jak i kulturalnego. Warto
pamiętać, że dwór dzielnego, acz niefortunnego króla Mieszka II, syna Chrob
rego, był dworem kulturalnym i oświeconym, a sam Mieszko otrzymał, zdaje
się, nader staranne wykształcenie. Dzięki wielu publikacjom, a nawet i powieś
ciom historycznym o tej epoce, znana dobrze jest miniatura przedstawiająca
księżniczkę szwabską Matyldę wręczającą Mieszkowi księgę Ordo Romanus. Gdy
po przewrocie wrócił do Polski z Niemiec syn Mieszka, Kazimierz, którego
potomność nie bez powodu obdarzyła przydomkiem Odnowiciela, nawiązał on
niewątpliwie do dawnych tradycji kulturalnych i wychowania, jakie odebrał
w młodości, gdy matka Rycheza kazała go kształcić jeszcze w atmosferze doga-
6
Wstęp sającego renesansu ottońskiego. Dla dzieła odnowy wybrał Małopolskę — może
z tej przyczyny, że tu stosunkowo najsłabiej zaznaczyła się reakcja pogańska,
a rozwój gospodarczy Krakowa nie został zahamowany. Również ze względów
politycznych wygodniejsze było dla Kazimierza uczynienie stolicą Krakowa.
Od tej pory Małopolska z Krakowem stają się na wiele wieków centrum władzy
państwowej i tu najbujniej rozkwita życia intelektualne. Właśnie na dworze
Odnowiciela prowadzi się dalej ów najstarszy rocznik państwowy przywieziony
przez niego z powrotem do kraju. Odnowiciel sprowadził również do Polski
duchownego Aarona, który został arcybiskupem krakowskim, później opatem
w Tyńcu. Tyniec, Mogilno i Lubiń stały się ogniskami myśli benedyktyńskiej.
Prawdopodobne jest, że benedyktyni z Nadrenii i Bawarii kładli podwalmy kultury
umysłowej w Polsce. Powiększała się liczba roczników prowadzonych coraz bar
dziej systematycznie — na kronikę trzeba było jednak jeszcze poczekać, zwłasz
cza że nowy przewrót polityczny niepomyślnie znów zaważył na działalności
instytucji kulturalnych. W r. 1079 nastąpiło strącenie Bolesława Śmiałego, do
czego przyczyniła się sprawa biskupa krakowskiego i jego walka z królem po
stronie juniora, brata Śmiałego, Władysława Hermana.
Tym razem jednak wstrząs nie miał skutków aż tak dalekosiężnych dla spraw
kultury. Wiemy, że już w w. XI istniała w Krakowie szkoła katedralna, w której
kształcił się starszy brat Krzywoustego, Zbigniew, pierworodny syn Hermana.
Około r. 1075 działała także szkoła w Gnieźnie prowadzona przez Ottona z Bam-
bergu. A gdy w w. XII, wieku rozwoju szkół i bibliotek, biskupi krakowscy:
Czasław w r. 1001, Maur w dziewięć lat później, polecili sporządzić inwentarz
skarbca katedralnego i spis książek, znalazły się tam dane wcale nie najgorzej
świadczące o upodobaniu do wyrobów rzemiosła artystycznego i smaku ducho
wieństwa polskiego (oczywiście były to przedmioty głównie importowane) i o po
ziomie umysłowym kleru krakowskiego. Skarbiec posiadał 24 kapy stanowiące
cenne okrycia liturgiczne, kielichy złote i srebrne, relikwiarze i kosztowne dla
nich suknie ze złotogłowiu, koronę złotą i dwie srebrne. Biblioteka z kolei nie
odbiegała swym wyposażeniem od wyposażenia bibliotek szkół katedralnych na
Zachodzie.
Spis książek informuje nas, czym karmiła się owoczesna elita kulturalna Kra
kowa i co obejmowały programy nauczania. Są tu więc niezbędne do użytku
kościelnego księgi liturgiczne, podręczniki gramatyki łacińskiej i retoryki, ale
jest i literatura piękna — autorzy klasyczni, w stosunku do których wyzbyto
się już dawnych uprzedzeń i włączono ich do kanonu lektury. Czytywano ich,
zapożyczano się u nich, stąd czerpano budujące przykłady cnoty, męstwa, mąd
rości. Służyli też jako wzorce literackie w szkole. Stacjusz, Persjusz, Terencjusz,
Salustiusz, a z autorów chrześcijańskich Boecjusz i Arator wyznaczali drogi sty
listyce średniowiecznej. Posiadał też księgozbiór słynną encyklopedię średnio
wieczną Izydora z Sewilli — dzieło wysoko cenione. Ślady tych lektur, a i wielu
innych znajdziemy u naszych kronikarzy.
Bo czas powstawania kronik był już bliski. Atmosfera dojrzewała do tego.
Rozszerzała się znajomość pisma i znajomość łaciny, rosły zainteresowania prze
szłością. Nadal rozwijało się rocznikarstwo, które miano uprawiać jeszcze aż
do końca XV w. Podnosił się poziom ogólny, przybywało wykładowców i szkół,
7
Wstęp rozpoczynały się sporadyczne jeszcze, oczywiście, wyjazdy na studia zagraniczne
do obcych uczelni. Nadto ugruntowało się istnienie tego, co stanowiło niezbędny
punkt oparcia dla ówczesnego intelektualisty, człowieka zajmującego się pracą
umysłową — dwór książęcy z książęcym opiekunem i mecenasem. Obok katedr
i klasztorów coraz większą rolę odgrywała kancelaria na dworze panującego czy
na dworach możnych panów. Kancelaria przygotowywała dokumenty pisane,
których potrzeba była coraz większa, a jednocześnie kancelaria właśnie dawała
szczególnie dobre przygotowanie do pracy historiograficznej. Zapoznawała z re
dagowaniem dokumentów, pozwalała wejrzeć w wydarzenia aktualne i dawniej
szej daty, uczyła skrupulatności i sumienności, często zresztą pojmowanej w spo
sób, który z pewnością budziłby nasze poważne zastrzeżenia. Szacunek dla praw
autorskich nie odgrywał żadnej roli w piśmiennictwie średniowiecznym. Kom
pilowano najrozmaitsze źródła, przypisywano bez skrupułów wcześniejsze i łą
czono je z późniejszymi, tworzono nowe całości. Celem zasadniczym było
danie odbiorcy możliwie obszernego materiału. Stare dokumenty, o które niezbyt
dbano, szybko zapadały w niepamięć, ważne były przede wszystkim aktualia
i sprawy bieżące. Nawet przepisując dawne źródła czyniono często tylko wyciągi
z dziejów najbardziej odległych, obszerniej zaś uwzględniano sprawy świeższej
daty. Dokumenty najnowsze były oceniane najwyżej.
Kwiat ówczesnych intelektualistów pracował w kancelariach przepisując czy
redagując dokumenty o wadze państwowej. Zapewne bliski kancelarii Krzywo
ustego był obcy, wysoko wykształcony przybysz, który kurtuazyjnie zaznaczywszy,
że nie chce jeść darmo polskiego chleba, obdarzył Polskę pierwszą kroniką jej
dziejów, i to kroniką o wielkich walorach — Gall Anonim. Drugi nasz kroni
karz, już Polak, mistrz Wincenty Kadłubek, był prawdopodobnie kapelanem
i współpracownikiem kancelarii Kazimierza Sprawiedliwego, który, jeśli po
prawnie odczytujemy Kadłubkową retorykę, nakazał mu spisanie dziejów. Lesz
kowi Białemu kanclerzował znany z uczoności biskup krakowski Iwo, podobnie
jak Kadłubek wykształcony na uniwersytetach zagranicznych. Funkcję podkan
clerzego piastował także nasz czternastowieczny kronikarz Janko z Czarnkowa,
z kancelarii Oleśnickiego wyszedł największy dziejopis średniowiecza Jan Dłu
gosz.
Zajęcia w kancelarii umożliwiały zresztą nie tylko pogłębianie wiedzy histo
rycznej, ale i ćwiczyły styl. Nie była to sprawa błaha we wczesnym stadium kro
nikarstwa. Kroniki powstawały nie tylko jako wyraz określonej ideologii, służącej
określonym celom, ale i jako utwory literackie, przeznaczone nieraz do słuchania
przez wybrane grono na dworze księcia czy możnego pana. Musiały przemawiać
do słuchaczy formą atrakcyjną, stylem niecodziennym. Wymagania stawiano tu
wysokie. Średniowiecze znało dwa style dictandi. Styl prosty przewidziany
dla prostaczków (recta et simplici constructione) i drugi, ozdobny i wytworny
{per appositioneni) dla odbiorców bardziej wyrobionych, o dojrzałym smaku
(Dante poszedł jeszcze dalej, rozróżniał aż cztery stopnie wysłowienia: 1 —
prostacki, 2 — czysto rzeczowy, 3 — rzeczowy i wdzięczny, 4 — rzeczowy,
wdzięczny i wzniosły). O tym kunszcie stylistycznym, radującym odczucia lu
dzi wykształconych, stanowił szczególnie staranny dobór wyrazów, potoczystość
rytmiczna, symetrycznie ułożone człony zdaniowe, dłuższe lub krótsze, rytmiczne
8
Wstęp { dźwięczne rozczłonkowanie zdań. W przeciwieństwie do zwięzłych (co wy
wodziło się w swych prapoczątkach także ze szczupłości miejsca na karcie) za
pisek rocznikarskich, w których integralną częścią była data roczna, pierwsze
kromki ignorowały daty w zupełności. Nie data bowiem była ważna, ale barwna
opowieść o czynach i wydarzeniach, przemawiająca swymi walorami literackimi.
Takie właśnie cechy dzieła wytwornego ma nasza pierwsza kronika, pisana
w Polsce, w otoczeniu ludzi stanowiących grono bliskie Krzywoustemu. Nigdy
już zapewne nie dowiemy się, kim był jej autor, znany potomności jako Gall.
Ani on, ani nikt inny nie wpisał jego miana na żadnej karcie Kroniki i być może
już pokolenie następne nie potrafiłoby nazwać tego, którego w cztery wieki póź
niej historyk Kromer wiedziony bystrą intuicją nazwał Gallem (dodane mu
wiele później imię Marcin było wynikiem zwykłego nieporozumienia badaczy).
Natomiast bardzo wiele przemawia za tym, że nasz kronikarz był istotnie człon
kiem społeczności romańskiej. Jego ogólny poziom umysłowy, znakomite wy
kształcenie, swoboda, z jaką posługiwał się piórem, świadczą o przynależności
do środowiska bardziej wyrobionego intelektualnie i lepiej zorientowanego
w sprawach ówczesnego świata, niż było to możliwe dla mieszkańca Europy
wschodniej. Przez długi czas podejrzewano, że był Węgrem, ponieważ w swym
dziele ujawnia wiele sympatii dla Węgrów i dobrą znajomość spraw węgierskich.
Dający się także zauważyć w kronice szczególny kult dla św. Idziego pozwalał
wiązać osobę Galla z klasztorem węgierskim w Somogyvâr, gdzie kult ten był
bardzo żywy. Podejrzewano, że do Polski sprowadził pisarza właśnie z Węgier
Krzywousty odwiedzając klasztor w Somogyvâr w czasie swej pielgrzymki po
kutnej po oślepieniu i śmierci brata Zbigniewa. Ta hipoteza ma wiele cech praw
dopodobieństwa i na niej oparła się (nie przesądzając zresztą narodowości Galla)
autorka wybitnej Powieści o Kronice Galla A. Gruszecka. Ale klasztor w Somo
gyvâr założył król węgierski Władysław i osadził w nim zakonników z opactwa
prowansalskiego w Saint-Gilles, będącego kolebką kultu św. Idziego, i klasztor
ten do w. XIII przyjmował tylko Francuzów. Może więc, zgodnie z przypuszcze
niem Kromera, kronikarz był rzeczywiście Francuzem, poprzez Węgry impor
towanym do Polski ? Na pewno wiemy tylko tyle, ile da się wyczytać z tego, co
sam Gall zechciał o sobie napisać. A ujawnił bardzo niewiele. Był cudzoziem
cem, zakonnikiem benedyktyńskim, klasztor jego leżał za granicami Polski, pisał
Kronikę na zlecenie ludzi związanych z Krzywoustym i pisał ją w nadziei otrzy
mania nagrody „za tyle pracy” (niezależnie od celu wyrażonego we wspomnianej
już deklaracji).
Kronika powstała w latach 1112—1116. Nie mamy pewności, czy została ukoń
czona, czy też urwana w momencie, gdy Gall stracił dotychczasowe oparcie
w swych protektorach, kanclerzu Michale Awdańcu, jego bracie Skarbimirze,
który był wojewodą Krzywoustego, i w biskupie poznańskim Pawle. Wiemy, że
miał wielu niechętnych i że prawdopodobnie mimo ostrożności w wielu sformu
łowaniach swej księgi naraził się przeciwnikom polityki Krzywoustego. Być
może w momencie kończenia trzeciej księgi Kroniki nie żyli już protektorzy
Galla i to sprawiło, że rzecz urwała się raptownie. A że dzieło musiało budzić
wiele zastrzeżeń, świadczy choćby to, że jego autor bardzo szybko został zapo_
mniany, nie doczekał się sławy, a Kronika na dłuższy czas poszła w niepamięć.
9
Wstęp Dzieło Galla stanowiło przede wszystkim „gęsta”, czyli opis czynów Bolesława
Krzywoustego. Towarzyszyło temu, oczywiście, przedstawienie losu przodków
bohatera, ukazanie go na tle jego rodu, gloryfikacja czynów, usprawiedliwienie
z ewentualnych wykroczeń. Średniowiecze dobrze znało ten gatunek literacki,
który — dając dzieło poświęcone sprawom aktualnym — jednocześnie ukazywał
wizerunek władcy idealnego, wzorcowego. (Prześledzimy dalej, jak różnie, za
leżnie od okoliczności, ideały te się kształtowały.) Dla Galla był to władca rycer
ski, sprawiedliwy, władca chrześcijański wojujący z pogaństwem, czyli z Po
morzanami, strzegący suwerenności państwa, obdarzony od dzieciństwa naj
piękniejszymi cnotami. Kronika starannie uzasadnia prawa Bolesława do spra
wowania władzy, co zapewne bywało podważane przez opozycję popierającą
Zbigniewa i ujmującą się o jego krzywdę. Gall zaś ukazuje z całym przekonaniem
ciągłość dynastyczną motywującą właśnie panowanie Bolesława, na którego rze
komo w proroczym natchnieniu wskazywał na łożu śmierci Chrobry, uwypukla
postacie władców najbardziej energicznych i ukazuje w kunsztowny sposób
świetność ich czasów. Chrobry, Śmiały, Krzywousty — to są dla kronikarza
postacie ważące. Z uniesieniem wielbi ich czyny, męstwo, hojność, wytrwałość,
mniej uwagi poświęcając tym władcom, których panowania nie opromieniał aż
taki blask. Opowieść Galla jest i musi być tendencyjna, stronnicza, pokrywająca
milczeniem pewne sprawy, rozbudowująca inne, ponieważ pisząc na zlecenie
swych protektorów musiał liczyć się z ich polityką i dążeniami. Mimo to jednak
Kromka jest źródłem niezwykle cennym i wiarygodnym. Wielokrotne konfron
tacje jej tekstu z innymi źródłami potwierdzały Gallową prawdomówność i ścis
łość. Jeśli różne względy nie pozwalały na pełne odsłonięcie prawdy, potrafił
bodaj ją zasygnalizować. Tak było ze sprawą, która odczytana po wielu wiekach
przez historyków wyjaśniła wiele i wzbudziła wielkie zaufanie do kronikarza.
Chodzi tu o historię zatargu biskupa krakowskiego z królem Bolesławem Śmia
łym. Gall, mimo warunków nie sprzyjających podnoszeniu tej sprawy (Krzy
wousty był synem zbuntowanego juniora Władysława Hermana, z którym być
może biskup miał powiązania), nie zawahał się nazwać go buntownikiem czy
zdrajcą (bo tak i tak można tłumaczyć użyte przez kronikarza słowo ),
a królowi zarzucić tylko nadmierną srogość wobec pomazańca.
Jest Kronika Galla dziełem epickim, pełnym scen kreślonych z rozmachem,
z barwnymi opisami, ze szczegółowo przedstawionymi charakterami książąt —
a takie personalistyczne ujęcie tkwiło w istocie „gestów”. Pisana jest poprawną
i potoczystą łaciną wieku XII, z niewielkim nalotem frazeologii biblijnej, z umiar
kowanym sztafażem antycznym, z mowami, które autor wkłada w usta swych
bohaterów. Są tam również wierszowane streszczenia ksiąg, czyli „skróty”, jak
w księdze pierwszej opowieść o narodzinach Krzywoustego, ale są i wtopione
w tekst Kroniki fragmenty poetyckie nie układane w miarach klasycznych. Za
czasów Galla iloczas zanikł już w łacinie, a nowe osiągnięcia techniki poetyckiej
jeszcze nie wyodrębniły się z prozy. Stąd też zdarzają się u niego partie, które
my już odczuwamy jako zwykły wiersz rymowany, choć nie leżało to jeszcze
w zamierzeniu autora.
Cum audisset Wladislaus Boleslaum advenire
Partim gaudete x ,amico partim restat locus irae...1
10
Wstęp (Skoro Władysław usłyszał, że Bolesław przybywa, z jednej strony cieszy się
z przybycia przyjaciela, z drugiej jednak ma powód do gniewu.)
Nie wiemy, w jakich okolicznościach Gall Polskę opuścił, nie wiemy nic o jego
dalszych losach. Znamy tylko losy Kroniki. Jak już wspomnieliśmy, rychło po
szła w zapomnienie. Jedyny egzemplarz przechowywano w kancelarii książęcej.
Korzystał z niego, w swoisty zresztą sposób, Kadłubek. Z czasów późniejszych
zachowały się tylko trzy rękopisy przepisywane zapewne w klasztorach cystersów.
Nie był Gall znany na szerszym forum, długo nie interesowano się starym rę
kopisem. Czasy się zmieniły. Gdy zmarł Krzywousty i gdy zaczął się okres roz
bicia dzielnicowego, osłabienia państwa, nieuniknionych walk juniorów z po
szczególnych dzielnic i ingerencje obcych władców — zanikała idea silnego pań
stwa z silnym księciem. Książęta dzielnicowi potrzebowali innej ideologii niż
ta, którą Gall reprezentował, i innych piewców. Taki właśnie człowiek znalazł
się na dworze najmłodszego z synów Krzywoustego, Kazimierza, którego na
zwano Sprawiedliwym.
Nowy dziejopis Polski urodził się w latach 1150—1160. Niewiele również
wiemy o jego rodzie. Długosz dorobił mu wprawdzie szlachecką genealogię wy
wodząc go z rodu Różyców, faktem jest jednak, że była to koncepcja późniejsza.
W rzeczywistości pochodzenie szlacheckie kronikarza podawano w wątpliwość
już dawno. Właściwie jego miano powinno brzmieć Kadłubowic, czyli syn
Kadłuba — taki bowiem przydomek miał jego ojciec. Ugrzecznił to na „Kadłu
bka” również Długosz.
Studiował początkowo Kadłubowic zapewne w Krakowie, właściwy jednak
polor, znakomite wykształcenie humanistyczne zdobył na uczelniach zagranicz
nych, prawdopodobnie w Paryżu, co owocześnie było rzeczą dość niezwykłą.
Ta niepospolita wiedza zapewniła mu wysokie stanowiska w kraju. Był kapela
nem Kazimierza Sprawiedliwego, pracował w jego kancelarii, w r. 1208 został
biskupem krakowskim. Po dziesięciu latach złożył tę godność i osiadł jako cys
ters w Jędrzejowie. Pierwszy to nasz dziejopis (i jeden z nielicznych w śred
niowieczu), o którym wiemy stosunkowo sporo.
Mimo że Kadłubek żył na przełomie dwóch stuleci, przynależy raczej do
wieku XII. Jego studia pozwoliły mu na gruntowne obeznanie z tym, co sta
nowiło kanon lektury ówczesnego uczonego. Znal pisarzy klasycznych, rzymskich
poetów i prozaików, Horacego, Wergiliusza, Terencjusza, Salustiusza, Justyna,
Cycerona, znał również pisarzy średniowiecznych i Ojców Kościoła, był swego
rodzaju encyklopedystą. W swojej Kronice cytował źródła obfite i najrozmaitsze,
aczkolwiek często z drugiej ręki. Był również dobrze obeznany z dziełami praw
niczymi i nieraz prawa polskie uzasadniał przy pomocy prawa rzymskiego i ka
nonicznego. Nieobcy mu byli i filozofowie. Jedynie dla nauk ścisłych nie prze
jawiał większego zainteresowania.
Dzieło swe pisał Kadłubek zapewne na początku w. XIII. Do podjęcia pracy
zachęcił go jego książęcy opiekun. We właściwy sobie, zawikłany i metaforyczny
sposób kronikarz przedstawia siebie jako „sługę, który nosił kałamarz z piórem
i oczyszczał kopcące łuczywo”, po czym przez swego gospodarza powołany został
do roli jedynego i wyłącznego „komornika” Rzeczypospolitej. „Zdrętwiały”
z przerażenia „sługa” zgodził się i w ten sposób dostaliśmy dzieło wybitne nawet
11
