Binas havo/vwo informatieboek havo-vwo voor het onderwijs in de natuurwetenschappen.

300 Pages·2013·35.448 MB·Dutch

by  Bouwens, R.E.A, De Groot, P.A.M., Kranendonk, W, Van Lune, J.P., Prop - van den Berg, C.M., Van Riswick, J.A.M.H., Westra, J.J.;

BINAS
De 6e editie van Binas is door het CvE toegestaan bij de centrale examens natuurkunde, scheikunde en biologie,
vanaf 2015 voor havo en vanaf 2016 voor vwo.
De inhoudelijke verantwoordelijkheid berust bij de Binas-commissie (havo/vwo) van de NVON.
BINAS
havo / vwo
Informatieboek havo / vwo voor het onderwijs
in de natuurwetenschappen
Samengesteld door een NVON-commissie
ir. R.E.A. Bouwens
drs. P.A.M. de Groot
drs. W. Kranendonk
ir. J.P. van Lune
drs. C.M. Prop - van den Berg
J.A.M.H. van Riswick
drs. J.J. Westra
zesde editie
Noordhoff Uitgevers Groningen
Opmaak: Interlink Consultants, Oud-Beijerland
Ontwerp omslag en binnenwerk: Dorèl en anderen, Groningen
Technisch tekenwerk: Interlink Consultants, Oud-Beijerland
Illustraties tabel 90C uit: Het menselijk lichaam, Tony Smith, uitgeverij Davidsfonds/Leuven
Bij het ontwikkelen van dit informatieboek is bij het kleurgebruik rekening gehouden met kleurzienstoornissen. Het is
desondanks mogelijk dat kandidaten bij het gebruik van dit informatiemateriaal van hun beperking hinder ondervinden. In
de door het College voor Examens vastgestelde regeling toegestane hulpmiddelen is beschreven hoe de school bij de afname van
de centrale examens daarmee dient om te gaan.
Deze uitgave is gedrukt op FSC-papier.
0 / 13
© 2013 Noordhoff Uitgevers bv, Groningen/Houten, The Netherlands
Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden
verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige
wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze
uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor verschuldigde vergoedingen
te voldoen aan Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen
van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet
1912) kan men zich wenden tot Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus
3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-pro.nl).
All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or
by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise without prior written permission of the publisher.
ISBN 978-90-01-81749-7
voorwoord
Voor u ligt de zesde druk van Binas, een informatieboek voor onderwijs in de
natuurwetenschappen. Deze uitgave kan gebruikt worden in de Tweede Fase van het
voortgezet onderwijs bij de vakken natuurkunde, scheikunde, biologie, algemene
natuurwetenschappen, natuur, leven en technologie en onderzoeken en ontwerpen. Het
gebruik is vanaf 2015 voor havo en vanaf 2016 voor vwo toegestaan bij centrale examens
natuurkunde, scheikunde en biologie havo en vwo.
Bij de herziening is de opzet van de vijfde druk zo weinig mogelijk aangetast. De indeling en
nummering van de tabellen is zo veel mogelijk gehandhaafd. In overeenstemming met de
huidige stand van de wetenschap en met de actuele eindexamenprogramma’s zijn (gedeelten
van) tabellen vervallen of toegevoegd. Daarnaast heeft de redactie tot uitdrukking willen
brengen dat de natuurwetenschappelijke monovakken zich steeds meer in samenhang
ontwikkelen en onderwezen worden. In onderstaand venndiagram ziet u welke tabellen in
monovakken, dan wel in overlapgebieden thuishoren. De basiskleuren blauw, rood en groen
zijn bij de tabellen nog steeds voor de monovakken natuurkunde, scheikunde en biologie
gehanteerd. Bij tabellen in de overlap komt het venndiagram in miniatuur terug.
Algemeen 1-6, 97-100 Wiskunde 36
BI
Biologie
68-96
Biofysica Biochemie
27, 29 67F-L
NLT
O&O
Natuurkunde Scheikunde
7-35 37-67E
NA S
Quantumfysica en -chemie
21, 23, 25, 40
De redactie van de zesde druk heeft haar werk gebaseerd op eerdere uitgaven van Binas,
die tot stand zijn gebracht door drs. J.H.M. Beerens, drs. G.A.M. Hafkenscheid, drs. A.I.
Jansen, A. de Lange, drs. C.W. Stam, drs. W. Kranendonk, drs. F.J. van der Puijl, drs. J.L.
Sikkema, drs. P.A.M. de Groot, drs. J.J. Westra, drs. I.M. Wevers-Prijs en dr. M.J.
Vogelezang. Speciale dank gaat uit naar drs. J.B. Broens, die aan de 2e tot en met 5e druk
heeft meegewerkt en naar dr. G. Verkerk, die de redactiecommissie van de 1e tot en met de
5e druk heeft voorgezeten.
Op de website van Binas www.binas.noordhoff.nl treft u meer informatie aan waaronder
een omnummertabel ten opzichte van de 5e druk.
Via deze website kunt u ook opmerkingen omtrent deze uitgave naar de redactiecommissie
sturen.
De redactiecommissie
Inhoud
Algemeen
1 Grieks alfabet 5 Eenheden
2 Vermenigvuldigingsfactoren 6 Machten van tien
3 SI, Internationaal stelsel van eenheden A Massa
A Basisgrootheden, aanvullende grootheden en B Tijd
hun eenheden C Temperatuur
B Definities D Energie
4 Grootheden en eenheden in het SI
Natuurkunde
7 Waarden van enige constanten B Helium
A Natuurconstanten C Ionisatie-energieën
B Massa en energie D Plasma’s
C Planck-eenheden 22 Planck-krommen
8 Gegevens van metalen 23 Quantummechanica
9 Gegevens van alliages 24 Foto-elektrisch effect
10 Gegevens van vaste stoffen 25 Isotopen
A Fysische eigenschappen A Isotopentabel
B Materiaaleigenschappen B Isotopenkaart
11 Gegevens van vloeistoffen 26 Bouw en structuur van de materie
12 Gegevens van gassen en dampen A Elementaire deeltjes
13 Verzadigingsdrukken B Wisselwerkingsdeeltjes
A Water C Samengestelde deeltjes
B Koolstofdioxide, propaan, butaan, ether, 27 Biofysica
alcohol en water A Het oog
14 Kook- en sublimatiepunten B Huid en ultraviolet
15 Geluid C Het oor
A Voortplantingssnelheden D Radioactiviteit
B Absorptiecoëfficiënten 28 Fysica en milieu
C Muziek A Luchtweerstandscoëfficiënten
D Akoestische schaal voor de mens B Stookwaarden
16 Elektriciteit en magnetisme C Lichtabsorptie in water
A Relatieve diëlektrische constanten D Gebruikelijke U-waarden van bouwelementen
B Soorten magnetisme E Warmtegeleidingscoëfficiënten van bouw- en
C Halfgeleiders en supergeleiders isolatiematerialen
D Thermo-elektriciteit F Halveringsdikten
17 Elektrotechniek 29 Medische beeldvorming
A Kleurcodes 30 De aarde
B Elektrotechnische symbolen A Schaal van aardbevingen
C Digitale schakelingen B Gravitatieversnelling
18 Brekingsindices C Schaal van windsnelheden
19 Elektromagnetisch spectrum D Symbolen weerkunde
A Zichtbaar licht E Absorptie van elektromagnetische straling in de
B Algemeen overzicht atmosfeer
20 Spectraalplaat F De atmosfeer van de aarde
21 Atoomfysica 31 Zonnestelsel
A Waterstof
32 Gegevens van sterren 33 Hertzsprung-Russell-diagram
A Sterrenkaart 34 Samenstelling
B Sterren 35 Natuurkundeformules
C De zon A Mechanica
D De melkweg B Trillingen, golven en optica
E De lokale groep C Vloeistoffen, gassen en warmteleer
F Andere clusters van sterrenstelsels D Elektriciteit en magnetisme
G Exoplaneten E Overige onderwerpen
H De oerknal
Wiskunde
36 Wiskundeformules: E Cirkel, ellips, hyperbool en parabool
A Verbanden F Differentiëren en integreren
B Lengte, oppervlakte en inhoud G Goniometrie
C Vierkantsvergelijking H Rijen en reeksen
D Machten en logaritmen I Wiskundige notaties
Scheikunde
37 Scheikundeformules A Zouten in water: schematisch overzicht
A Reactiesnelheid B Zouten in water: kwantitatieve gegevens
B Chemisch evenwicht C In verschillende oplosmiddelen
C Thermodynamica 46 Oplosbaarheidsproducten
D Elektrochemie 47 Dissociatieconstanten van complexe ionen
E Spectrometrie 48 Standaardelektrodepotentialen
F Chromatografie 49 Zuur- en baseconstanten
G Gehalteaanduidingen 50 Ionisatieconstanten van zuivere vloeistoffen
H Groene chemie A Water bij verschillende temperaturen
38 Scheikundige symbolen B Andere vloeistoffen
A Symbolen en eenheden 51 Evenwichtsconstanten van gasreacties
B Industriële chemie 52 Indicatoren
39 Spectrometrie A Zuur-base-indicatoren
A UV-VIS-spectrometrie B Redoxindicatoren
B NMR-spectrometrie 53 Gegevens van bindingen
C IR-spectrometrie A Bindingslengten
D Massaspectrometrie B Bindingshoeken
40 Elementen 54 Reactiemechanismen
A Gegevens A Nucleofiele substitutie volgens S 2
N
B Ontdekking, herkomst naam en natuurlijk B Nucleofiele substitutie volgens S 1
N
voorkomen C Elektrofiele aromatische substitutie S Ar
E
41 Molaire iongeleidbaarheden D Eliminatiereactie volgens E2
42 Smelt- en kookpunten E Eliminatiereactie volgens E1
A Anorganische verbindingen F Elektrofiele additie
B Organische verbindingen 55 Dipoolmomenten
43 Dichtheden en molariteiten A Anorganische stoffen
A Veel gebruikte oplossingen B Organische stoffen
B Handelsoplossingen 56 Verbrandingswarmten
44 Oplosbaarheid van gassen 57 Vormingswarmten
A Gassen in water A Anorganische stoffen
B Zuurstof in chloridehoudend water B Organische stoffen
45 Oplosbaarheid van vaste stoffen en vloeistoffen 58 Bindingsenergieën
59 Sublimatie- en verdampingswarmten A Vlamkleuringen
A Vaste stoffen B Kleuren van chemicaliën
B Vloeistoffen 66 Naamgeving chemische stoffen
60 Roosterenergieën A Triviale namen
61 Hydratatie-energieën B Enkele formules en hun namen
62 Ionisatie-energieën en elektronenaffiniteiten C Numerieke voorvoegsels
A Ionisatie-energieën D Enkele regels voor de system atische
B Elektronenaffiniteiten naamgeving van organische verbindingen
63 Absolute entropieën E Macromoleculaire materialen en ISO-code
A Elementen F Nomenclatuur bij copolymeren
B Anorganische stoffen 67 Structuurformules en structuren
C Organische stoffen A Macromolecolaire materialen
64 Chemie en milieu B Nieuwe materialen
A Gemiddelde samenstelling van onvervuild zeewater C Hardheidsschaal van Mohs
B Verbranding in lucht D Kristalstructuren
65 Eigenschappen van chemicaliën E Allotropie bij koolstof
Biologie
67 Structuurformules en structuren M DNA-techniek
F Sachariden, koolhydraten 72 Absorptiespectra van enkele fotopigmenten
G Vetten, vetzuren en fosfolipiden 73 Papierchromatografie met bladpigmenten
H Aminozuren en eiwitten 74 pH-traject van enkele lichaamsvloeistoffen
I Heem, fotopigmenten 75 Osmotische waarden
J Ureum 76 Celdeling
K Hormonen van de mens A Celcyclus
L Transmitters en dragers B Mitose en meiose
68 Dissimilatie 77 Virussen
A Overzicht dissimilatie van glucose A Enkele virusvormen
B Glycolyse en gisting B Indeling van virussen bij dieren naar
C Citroenzuurcyclus type nucleïnezuur
D Oxidatieve fosforylering, ademhalingsketen C Cyclus HIV-virus
E Dissimilatie van eiwitten, koolhydraten en vetten D Cyclus DNA-virus
69 Fotosynthese 78 De vier rijken
A Overzicht fotosynthese, koolstofassimilatie 79 Cellen
B Lichtreactie A Bacteriecel
C Donkerreactie, calvincyclus B Plantaardige cel
D Chemosynthese C Dierlijke cel
70 Chromosomen van de mens D Enkele organellen van de cel
A Structuur van een chromosoom 80 Dierlijke weefsels
B Karyogram A Stamcellen
C Bandenpatroon B Dekweefsel
D Genlocaties C Steunweefsel
71 DNA/RNA D Bindweefsel
A Nucleïnebasen, structuurformules E Spierweefsel
B Basenkoppels 81 Plantaardige weefsels
C Bouw van DNA en RNA A Dekweefsel
D Schema replicatie B Deelweefsel
E Transcriptie en translatie C Parenchym
F Schema regeling transcriptie D Steunweefsel
G Genetische code E Transportweefsel
H Introns en exons 82 Voeding en spijsvertering
I DNA-reparatie A Vitaminen
J Schema translatie, eiwitsynthese B E-nummers
K RNA C Spijsverteringsorganen
L Apoptose D Leverlobje
E Spijsverteringsenzymen D Ionenverdeling bij rustpotentiaal
F Samenstelling spijsverteringssappen E Werking kalium-natriumpomp
G Vertering F Uitwisseling K+ en Na+ door celmembraan bij
83 Ademhaling actiepotentiaal
A Longen G Bouw en werking synaps
B Respirogram H Aanmaak en afbraak van acetylcholine
C Samenstelling gassen in lucht en bloed I Neurotransmitters
D Zuurstofverzadigingsdiagrammen J Schema van het ruggenmerg
E Transport van gassen in het bloed K Kniepeesreflex
84 Bloed en bloedsomloop L Autonoom zenuwstelsel
A Bloedsomloop volwassene 89 Hormoonstelsel
B Bloedsomloop foetus A Hormonen van de mens
C Hart en bloedvaten B Werkingsmechanismen van hormonen in cellen
D Werking van het hart C Hormonen en hun terugkoppeling
E Bloeddruk 90 Beweging en coördinatie
F Bloedverdeling over de organen A Energiebronnen van een spier bij lichte training
G Vorming weefselvloeistof B Langzame en snelle spiervezels
H Samenstelling van bloed C Motorische eenheden van een dwarsgestreepte spier
I Bloedcellen: vorming D Skelet
J Afweer 91 De anatomie van de plant en haar voeding
K Antistoffen A Blad
L Immuniteit B Wortel
M Allergische reacties C Stengel
N Lymfevaten en lymfoïde organen D Plantenvoedingsstoffen, nutriënten
O Bloedstolling 92 Systematiek
85 Uitscheiding A Afstamming
A Nieren B Diversiteit
B Samenstelling bloedplasma en urine 93 Ecologie
C Concentratieveranderingen in een niereenheid, A Energiestroom
nefron B Ecosysteem
D Osmoregulatie C Eilandtheorie van McArthur en Wilson
86 Voortplanting D Populaties
A Geslachtsorganen man E Stabiliteit en verandering
B Geslachtsorganen vrouw F Koolstofkringloop
C Menstruatiecyclus G Stikstofkringloop
D Oögenese en spermatogenese 94 Evolutie
E Bevruchting en ontwikkeling A Geologische tijdrekening
87 Zintuigen B Mens en mensachtigen
A Huid C Endosymbiosetheorie van Margulis
B Warmteregulatie D Antibiotica
C Oog E Prionen
D Gehoor en evenwicht 95 ADI-waarden
88 Zenuwstelsel A Contaminanten
A Zenuwcellen B Additieven
B Indelingen zenuwstelsel 96 Gegevens van een aantal diersoorten
C Anatomie van de hersenen
Algemeen
97 Veiligheid en milieu REGISTER
A Gevaarlijke chemicaliën
B Gevarenklassen in GHS 98 Molaire massa’s van veel gebruikte stoffen
C Waarschuwingsborden 99 Periodiek systeem der elementen
D Recycleersymbolen 100 Afstandschaal in de natuurwetenschappen
E Gevarenaanduidingen en voorzorgsmaatregelen
F Groene chemie
1 Grieks alfabet
naam groot klein naam groot klein naam groot klein
alfa A a iota I k rho Q t
bèta B b kappa J l sigma R v, w
gamma C c labda K m tau S x
delta D d mu L n upsilon T y
epsilon E f nu M o fi U {
zeta F g xi N p chi V |
eta G h omikron O q psi W }
theta H j, i pi P r omega X ~
2 Vermenigvuldigingsfactoren
factor naam symbool Nederlandse naam factor naam symbool Nederlandse naam
101 deca da tien 10–1 deci d tiende
102 hecto h honderd 10–2 centi c honderdste
103 kilo k duizend 10–3 milli m duizendste
106 mega M miljoen 10–6 micro µ miljoenste
109 giga G miljard 10–9 nano n miljardste
1012 tera T biljoen 10–12 pico p biljoenste
1015 peta P biljard 10–15 femto f biljardste
1018 exa E triljoen 10–18 atto a triljoenste
1021 zetta Z triljard 10–21 zepto z triljardste
1024 yotta Y quadriljoen 10–24 yocto y quadriljoenste
In Amerikaanse literatuur betekent het woord ‘billion’ 109, ‘trillion’ 1012, ‘quadrillion’ 1015 enz.
3 SI, Internationaal stelsel van eenheden
A Basisgrootheden, aanvullende grootheden en hun eenheden
grootheid eenheid symbool
l lengte meter m
m massa kilogram kg
t tijd seconde s
I stroomsterkte ampère A
T temperatuur kelvin K
I lichtsterkte candela cd
n hoeveelheid stof mol mol
a vlakke hoek radiaal rad
X ruimtehoek steradiaal sr