Bilimsel Araştırmada Etik ve Sorunları

36 Pages·2002·0.16 MB·Turkish

Bilimsel
Araştırmada
Etik ve Sorunları
T(cid:134)RK(cid:220)YE B(cid:220)L(cid:220)MLER AKADEM(cid:220)S(cid:220)
B(cid:220)L(cid:220)M ET(cid:220)(cid:218)(cid:220) KOM(cid:220)TES(cid:220)
Prof. Dr. Cumhur ERTEK(cid:220)N (Ba(cid:223)kan)
Prof. Dr. Nihat BERKER
Prof. Dr. Asl(cid:221)han TOLUN
Prof. Dr. Din(cid:141)er (cid:134)LK(cid:134)
Katk(cid:221)da Bulunanlar
Prof. Dr. Do(cid:219)an Aksan
Prof. Dr. Ay(cid:223)e Erzan
Prof. Dr. Adnan G(cid:159)riz
Prof. Dr. M. Orhan (cid:133)zt(cid:159)rk
05 MART 2002
Prof. Dr. G(cid:159)rol Irz(cid:221)k(cid:213)a yap(cid:221)c(cid:221) ele(cid:223)tirileri i(cid:141)in
T(cid:159)rkiye Bilimler Akademisi te(cid:223)ekk(cid:159)r eder.
T(cid:159)rkiye Bilimler Akademisi
Ya y (cid:221) n l a r (cid:221)
(cid:220)(cid:130)(cid:220)NDEK(cid:220)LER
(cid:133)ns(cid:154)z 7
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Giri(cid:223) 9
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
I. Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rman(cid:221)n Do(cid:219)as(cid:221) ve Bilim
(cid:220)nsanlar(cid:221)n(cid:221)n G(cid:154)rev ve Sorumluluklar(cid:221) 11
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bilim (cid:220)nsanlar(cid:221)n(cid:221)n Sorumluluklar(cid:221) 12
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bilim Kurumlar(cid:221)n(cid:221)n Sorumluluklar(cid:221) 13
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
II. Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rmada Yap(cid:221)lmas(cid:221) Gerekenler 15
. . . . . . . . . . . . . . . .
Ara(cid:223)t(cid:221)rmada Varsay(cid:221)m veTasar(cid:221)m 15
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ara(cid:223)t(cid:221)rma Projesi, Protokol(cid:159) ve Metodolojisi 16
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
T(cid:134)RK(cid:220)YE B(cid:220)L(cid:220)MLER AKADEM(cid:220)S(cid:220) YAYINLARI Denekler 19
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
S(cid:221)ra No: 1 Ara(cid:223)t(cid:221)rma Verilerinin Ar(cid:223)ivlenmesi 23
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ara(cid:223)t(cid:221)rma Verilerinin Analizi ve Bilimsel Bilginin
Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rmada Etik ve Sorunlar(cid:221) Yay(cid:221)na D(cid:154)n(cid:159)(cid:223)t(cid:159)r(cid:159)lmesi 25
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
T(cid:159)rkiye Bilimler Akademisi Bilim Eti(cid:219)i Komitesi
Yazarlar(cid:221)n S(cid:221)ralanmas(cid:221) 25
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Y(cid:154)ntemler 27
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kaynak G(cid:154)sterme (At(cid:221)flar, G(cid:154)ndermeler) 28
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
' T(cid:159)rkiye Bilimler Akademisi
Bilimsel Yay(cid:221)nlarda Te(cid:223)ekk(cid:159)r Konusu 29
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bu kitab(cid:221)n t(cid:159)m yay(cid:221)n haklar(cid:221) sakl(cid:221)d(cid:221)r. Tan(cid:221)t(cid:221)m i(cid:141)in yap(cid:221)lacak k(cid:221)sa al(cid:221)nt(cid:221)lar d(cid:221)(cid:223)(cid:221)nda
yay(cid:221)nc(cid:221)n(cid:221)n yaz(cid:221)l(cid:221) izni olmaks(cid:221)z(cid:221)n hi(cid:141)bir yolla (cid:141)o(cid:219)alt(cid:221)lamaz, CD ya da manyetik bant Hakemli Dergilerde De(cid:219)erlendirme (Peer Review) 29
. . . . . . . . . . . . .
haline getirilemez. Bilimsel Bilginin Tan(cid:221)t(cid:221)m(cid:221) 31
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
III. Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rmalarda Kusurlu Davran(cid:221)(cid:223)(cid:221)n
ISBN: 975-8593-12-9 Tan(cid:221)m(cid:221) ve Nedenleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
Birinci Bas(cid:221)m: May(cid:221)s 2002 (10.000 adet) Bilimde Etik D(cid:221)(cid:223)(cid:221) Davran(cid:221)(cid:223) 35
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
T(cid:159)bitak Matbaas(cid:221)-Ankara, 2002
Disiplinsiz (Dikkatsiz veya (cid:133)zensiz) Ara(cid:223)t(cid:221)rma 37
. . . . . . . . . . . . . . . . .
Yinelenen Yay(cid:221)n 38
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Atat(cid:159)rk Bulvar(cid:221) No: 221, 06100 Kavakl(cid:221)dere Ankara Sahtecilik, Sapt(cid:221)rmaca ya da Aldatmaca 38
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tel: 0.312.426 03 94 Faks: 0.312.467 32 13 Uydurmac(cid:221)l(cid:221)k 38
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
e-posta: [email protected] A(cid:223)(cid:221)rmac(cid:221)l(cid:221)k 39
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rmada Etik ve Sorunlar(cid:221)-3-
Bilimde Etik D(cid:221)(cid:223)(cid:221) Davran(cid:221)(cid:223)(cid:221)n Nedenleri 40
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
IV. Bilim (cid:220)nsan(cid:221), Etik ve Toplum 43
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
V. Akademik Etkinlikler ve Etik 47
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Akademik Y(cid:159)kseltilmede ve (cid:133)d(cid:159)llendirilmede
Etik ve Sorunlar 47
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
E(cid:219)itimde Sorunlar ve Kopyac(cid:221)l(cid:221)k 48
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mali Deste(cid:219)e (cid:220)li(cid:223)kin Etik Sorunlar 51
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
VI. Bilim (cid:220)nsan(cid:221) Olarak Hekim ve Etik 53
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
T(cid:221)p Eti(cid:219)i 53
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(cid:133)zg(cid:159)rl(cid:159)(cid:219)e Sayg(cid:221) (cid:220)lkesi 53
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Adalet (cid:220)lkesi 53
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Yarar - Zarar (cid:220)lkeleri 54
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sa(cid:219)l(cid:221)k Bilimlerinde Etik ve Toplum 55
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(cid:133)(cid:219)retim (cid:134)yesi Olarak Hekim ve Etik 56
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
VII. Bilimde Etik D(cid:221)(cid:223)(cid:221) Davran(cid:221)(cid:223) Kar(cid:223)(cid:221)s(cid:221)nda
Neler Yap(cid:221)labilir? 59
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bilimde Etik D(cid:221)(cid:223)(cid:221) Davran(cid:221)(cid:223)lar Nas(cid:221)l
En Aza (cid:220)ndirilebilir 61
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(cid:134)lkemiz ve Bilimde Etik D(cid:221)(cid:223)(cid:221) Davran(cid:221)(cid:223)lara
Kar(cid:223)(cid:221) Yakla(cid:223)(cid:221)mlar 62
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
VIII. Bilim Eti(cid:219)inde Temel (cid:220)lkeler 65
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Yararlan(cid:221)lan Kaynaklar 67
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bilimsel
Araştırmada
Etik ve Sorunları
-4-Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rmada Etik ve Sorunlar(cid:221)
(cid:133)NS(cid:133)Z
Bilim ahlak(cid:221), kurulu(cid:223)undan bu yana, T(cid:159)rkiye Bilimler Akademisi(cid:213)nin
(cid:154)ncelikli bir ilgi alan(cid:221)n(cid:221) olu(cid:223)turmu(cid:223)tur. Akademi (cid:159)yeleri, (cid:159)lkemizde bu ko-
nuyla ilgili eksikliklerin giderilmesi ve bilimde etik d(cid:221)(cid:223)(cid:221) davran(cid:221)(cid:223)lar(cid:221)n (cid:159)st(cid:159)-
ne kararl(cid:221) bi(cid:141)imde gidilmesinde Akademinin daha etkin bir rol oynamas(cid:221)
y(cid:154)n(cid:159)nde beklentilerini dile getirmi(cid:223)lerdir. Akademi Genel Kurulu 1998
y(cid:221)l(cid:221)nda Akademinin kendi d(cid:221)(cid:223)(cid:221)ndaki kurulu(cid:223)larca veya (cid:159)yeleri d(cid:221)(cid:223)(cid:221)ndaki ki-
(cid:223)ilerce sergilenen etik d(cid:221)(cid:223)(cid:221) davran(cid:221)(cid:223)lara kar(cid:223)(cid:221) hukuki bir yapt(cid:221)r(cid:221)m g(cid:159)c(cid:159) ol-
mad(cid:221)(cid:219)(cid:221)n(cid:221) saptam(cid:221)(cid:223), ancak kendi (cid:159)yeleri ile ilgili olarak ortaya (cid:141)(cid:221)kabilecek
etik konular(cid:221) incelemek (cid:159)zere bir Onur Kurulu kurmu(cid:223)tur.
Bilim eti(cid:219)inin, bir bilim akademisi i(cid:141)in, yaln(cid:221)zca kendi (cid:159)yelerinin kusur-
lu davran(cid:221)(cid:223)lar(cid:221)n(cid:221) inceleme ile s(cid:221)n(cid:221)rl(cid:221) kalacak bir konu olmad(cid:221)(cid:219)(cid:221) a(cid:141)(cid:221)kt(cid:221)r. So-
runun yaln(cid:221)zca bilimde etik d(cid:221)(cid:223)(cid:221) davran(cid:221)(cid:223)lar(cid:221)n izlenerek yapt(cid:221)r(cid:221)ma ba(cid:219)lan-
mas(cid:221) ile s(cid:221)n(cid:221)rl(cid:221) bir (cid:141)er(cid:141)evede ele al(cid:221)nmas(cid:221) da yeterli de(cid:219)ildir. T(cid:159)rkiye Bilim-
ler Akademisi, 2001 y(cid:221)l(cid:221)nda, bu yanlar(cid:221)n(cid:221) da g(cid:154)z (cid:154)n(cid:159)ne alarak bilim eti(cid:219)i
konusunda (cid:141)al(cid:221)(cid:223)mak (cid:159)zere ikinci bir kurulu, Bilim Eti(cid:219)i Komitesi(cid:213)ni, olu(cid:223)-
turmu(cid:223)tur. Bu komitenin amac(cid:221) (cid:159)lkemizde bilim eti(cid:219)i ilkelerinin belirlen-
mesine ve (cid:159)lkemiz bilim insanlar(cid:221)n(cid:221)n, (cid:154)zellikle gen(cid:141) bilimcilerin, bu ilkeler
do(cid:219)rultusunda bilgilendirilmesine ve bilin(cid:141)lendirilmesine hizmet edecek
bir platform olu(cid:223)turmakt(cid:221)r. Bu yolla, yeni yeti(cid:223)ecek ku(cid:223)aklar(cid:221)n bilimin,
akademik ilerleme ve sosyo-ekonomik y(cid:159)kselmeye hizmet eden bir ara(cid:141)-
tan (cid:141)ok, insanlar(cid:221) y(cid:159)celten bir u(cid:219)ra(cid:223), bir (cid:159)lk(cid:159) oldu(cid:219)u y(cid:154)n(cid:159)nde ayd(cid:221)nlat(cid:221)l-
malar(cid:221) hedeflenmektedir.
T(cid:159)rkiye Bilimler Akademisi Bilim Eti(cid:219)i Komitesi, (cid:159)stlendi(cid:219)i g(cid:154)rev (cid:141)er-
-6-Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rmada Etik ve Sorunlar(cid:221) Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rmada Etik ve Sorunlar(cid:221)-7-
(cid:141)evesinde ilk a(cid:223)amada, bilim insanlar(cid:221)na ve doktora ve uzmanl(cid:221)k (cid:141)al(cid:221)(cid:223)mas(cid:221)
yapan (cid:154)(cid:219)rencilere ula(cid:223)mak (cid:159)zere "Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rmada Etik ve Sorunlar(cid:221)"
ba(cid:223)l(cid:221)kl(cid:221) bu rehber kitab(cid:221) haz(cid:221)rlam(cid:221)(cid:223)t(cid:221)r. Bilimle ilgili do(cid:219)ru davran(cid:221)(cid:223) ilkeleri-
ni ortaya koyan bu kitab(cid:221), konuyu derinlemesine inceleyecek ba(cid:223)ka kitap-
lar(cid:221)n izlemesi (cid:154)ng(cid:154)r(cid:159)lmektedir.
Yukar(cid:221)da da a(cid:141)(cid:221)kland(cid:221)(cid:219)(cid:221) gibi bilim eti(cid:219)i, bilimsel ara(cid:223)t(cid:221)rmalar(cid:221)n y(cid:159)r(cid:159)t(cid:159)l-
mesinde ve sonu(cid:141)lar(cid:221)n(cid:221)n yay(cid:221)nlanmas(cid:221)nda izlenecek kurallarla veya bu s(cid:159)-
re(cid:141)teki kusurlu davran(cid:221)(cid:223)larla s(cid:221)n(cid:221)rl(cid:221) olabilecek bir konu de(cid:219)ildir. (cid:134)lkemiz
bilim toplulu(cid:219)unun, etik d(cid:221)(cid:223)(cid:221) davran(cid:221)(cid:223) ve uygulamalar(cid:221)n (cid:154)nlenmesinde et-
kili olabilecek mekanizmalar(cid:221) ya(cid:223)ama ge(cid:141)irmenin (cid:154)tesinde, bilim eti(cid:219)inin G(cid:220)R(cid:220)(cid:222)
daha soylu yanlar(cid:221)yla u(cid:219)ra(cid:223)abilme becerisini de sergilemesi gerekir. (cid:130)a(cid:219)-
da(cid:223) (cid:159)lkelerin bilimdeki geli(cid:223)melerin toplum ve (cid:141)evre ya da daha genel an- (cid:220)nsan(cid:221)n olaylar(cid:221) anlama merak(cid:221), onu daha ilk (cid:141)a(cid:219)larda soru sormaya ve
lamda insanl(cid:221)k ve d(cid:159)nya (cid:159)zerindeki etkilerini tart(cid:221)(cid:223)t(cid:221)(cid:219)(cid:221) bir d(cid:154)nemde T(cid:159)rk yan(cid:221)t aramaya y(cid:154)neltmi(cid:223)tir. Bu itici g(cid:159)(cid:141), do(cid:219)an(cid:221)n anla(cid:223)(cid:221)lmas(cid:221)nda en g(cid:159)ve-
bilim insan(cid:221) bu tart(cid:221)(cid:223)malar(cid:221)n d(cid:221)(cid:223)(cid:221)nda kalmamal(cid:221)d(cid:221)r. nilir, mant(cid:221)ksal ve nicel bak(cid:221)mdan s(cid:221)nanabilen yolu sa(cid:219)layan bilimsel ara(cid:223)-
t(cid:221)rman(cid:221)n ve onun sonucunda da, bilimin do(cid:219)mas(cid:221)na ve geli(cid:223)mesine yol a(cid:141)-
(cid:134)lkemiz bilim toplulu(cid:219)u, bilimin buyurucu olmayan, akl(cid:221)n (cid:159)st(cid:159)nl(cid:159)(cid:219)(cid:159)ne m(cid:221)(cid:223)t(cid:221)r.
ve d(cid:159)(cid:223)(cid:159)nce (cid:154)zg(cid:159)rl(cid:159)(cid:219)(cid:159)ne dayanan do(cid:219)rular (cid:159)zerinde birle(cid:223)tirici ve y(cid:159)celti-
ci nitelikleriyle ve bunlardan kaynaklanan etik i(cid:141)eri(cid:219)iyle de alg(cid:221)lanmas(cid:221)n(cid:221)n Bilimle g(cid:159)ndelik ya(cid:223)am i(cid:141)in gerekli olan bilginin uygulanmaya konuldu-
yayg(cid:221)nl(cid:221)k kazanaca(cid:219)(cid:221) g(cid:159)nlerin beklentisi i(cid:141)indedir. (cid:219)u teknoloji, uzun s(cid:159)re ayr(cid:221) mecralarda, birbirinden bir (cid:154)l(cid:141)(cid:159)de ba(cid:219)(cid:221)ms(cid:221)z
olarak geli(cid:223)mi(cid:223)tir. 19. y(cid:159)zy(cid:221)l(cid:221)n ikinci yar(cid:221)s(cid:221)ndan itibaren bilimsel bulgular
Sayg(cid:221)lar(cid:221)mla, teknolojik uygulamalara yol a(cid:141)m(cid:221)(cid:223), teknolojik geli(cid:223)meler de bilimsel ara(cid:223)-
t(cid:221)rmalara ivme kazand(cid:221)rm(cid:221)(cid:223)t(cid:221)r. Buna ko(cid:223)ut olarak, merak giderici temel
Prof. Dr. Engin Bermek ara(cid:223)t(cid:221)rmalar(cid:221)n yan(cid:221) s(cid:221)ra teknoloji y(cid:154)nelimli ara(cid:223)t(cid:221)rmalar da a(cid:219)(cid:221)rl(cid:221)k kazan-
Akademi Ba(cid:223)kan(cid:221) m(cid:221)(cid:223)t(cid:221)r.
Mart 2002
G(cid:159)n(cid:159)m(cid:159)zde bilim ve teknoloji i(cid:141) i(cid:141)e ge(cid:141)mi(cid:223)tir. Bu i(cid:141) i(cid:141)elik, g(cid:159)ndelik
ya(cid:223)am(cid:221), sosyo-ekonomik geli(cid:223)meyi ve (cid:141)evreyi do(cid:219)rudan ve b(cid:159)y(cid:159)k (cid:141)apta
etkilemekte, bilim-teknoloji-end(cid:159)stri-ekonomi ili(cid:223)kilerinin yo(cid:219)unlu(cid:219)u, in-
sanl(cid:221)(cid:219)(cid:221) haz(cid:221)rl(cid:221)kl(cid:221) olmad(cid:221)(cid:219)(cid:221) baz(cid:221) yeni durumlarla, bilim insan(cid:221)n(cid:221) ise yeni so-
rumluluklarla kar(cid:223)(cid:221) kar(cid:223)(cid:221)ya b(cid:221)rakmaktad(cid:221)r. Bilim insan(cid:221)n(cid:221)n bu sorumluluk-
lar(cid:221)n(cid:221)n (cid:159)stesinden gelebilmesinde ba(cid:223)l(cid:221)ca dayana(cid:219)(cid:221) do(cid:219)ruluk, erdemlilik gi-
bi nitelikleri kapsayan bilim eti(cid:219)idir.
Bu kitap, bilim eti(cid:219)i normlar(cid:221)n(cid:221)n bilim ya(cid:223)am(cid:221)m(cid:221)zda ve toplumumuzda
yayg(cid:221)nla(cid:223)arak yerle(cid:223)mesine katk(cid:221) sa(cid:219)lamak amac(cid:221)yla haz(cid:221)rlanm(cid:221)(cid:223)t(cid:221)r.
-8-Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rmada Etik ve Sorunlar(cid:221) Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rmada Etik ve Sorunlar(cid:221)-9-
I. B(cid:220)L(cid:220)MSEL ARA(cid:222)TIRMANIN DO(cid:218)ASI VE B(cid:220)L(cid:220)M
(cid:220)NSANLARININ G(cid:133)REV VE SORUMLULUKLARI
Bilimsel ara(cid:223)t(cid:221)rmalar, bilim insanlar(cid:221)n(cid:221)n do(cid:219)aya, insana ve topluma (cid:154)z-
g(cid:159) bilgileri ortaya koyma y(cid:154)n(cid:159)ndeki zihinsel (cid:141)abalar(cid:221)n(cid:221) ve uygulamalar(cid:221)n(cid:221)
i(cid:141)erir. Bilim insanlar(cid:221), ara(cid:223)t(cid:221)rmalar(cid:221)n(cid:221) ba(cid:219)(cid:221)ms(cid:221)z olarak y(cid:159)r(cid:159)tseler bile, orta-
ya (cid:141)(cid:221)kabilecek bilginin (cid:141)evre ve topluma yans(cid:221)mas(cid:221)n(cid:221) irdelemek ve sonu(cid:141)-
lar(cid:221) konusunda gerekli uyar(cid:221)lar(cid:221) yapmak sorumlulu(cid:219)unu da ta(cid:223)(cid:221)rlar. Bu ne-
denle, bilimsel ve teknolojik geli(cid:223)melerin g(cid:159)n(cid:159)m(cid:159)zde toplum ve do(cid:219)a (cid:159)ze-
rinde yo(cid:219)unla(cid:223)an etkileriyle birlikte bilim insanlar(cid:221)n(cid:221)n toplumsal ve etik
sorumluluklar(cid:221) da giderek artmaktad(cid:221)r.
Bilimde ve bilimsel ara(cid:223)t(cid:221)rmada ilerleme, g(cid:159)vene dayan(cid:221)r. Bilim insan-
lar(cid:221), bilim d(cid:159)nyas(cid:221)n(cid:221)n kendilerine duydu(cid:219)u g(cid:159)veni koruyacak nitelik ve ni-
celikte ara(cid:223)t(cid:221)rmalar yapmak zorundad(cid:221)rlar. Yaln(cid:221)zca bilim d(cid:159)nyas(cid:221)n(cid:221)n de-
(cid:219)il, toplumun da bilim insanlar(cid:221)na g(cid:159)ven ve sayg(cid:221) duymas(cid:221) (cid:141)ok (cid:154)nemlidir.
Toplumsal g(cid:159)venin kazan(cid:221)l(cid:221)p korunmas(cid:221)nda d(cid:159)r(cid:159)stl(cid:159)k ve titizlik ya(cid:223)amsal
(cid:154)nem ta(cid:223)(cid:221)r.
Bilimin uzun ge(cid:141)mi(cid:223)e dayanan gelene(cid:219)inden kaynaklanan ve bilim top-
lulu(cid:219)u i(cid:141)inde kendili(cid:219)inden ger(cid:141)ekle(cid:223)en bir denetleme y(cid:159)zy(cid:221)llar boyunca
bilim eti(cid:219)ine dayal(cid:221) g(cid:159)ven ortam(cid:221)n(cid:221) b(cid:159)y(cid:159)k (cid:154)l(cid:141)(cid:159)de sa(cid:219)lam(cid:221)(cid:223)t(cid:221)r. Ancak, bilim-
de sa(cid:219)lanan bu g(cid:159)ven ortam(cid:221) (cid:154)zellikle son 20 y(cid:221)l(cid:221) a(cid:223)k(cid:221)n bir s(cid:159)redir (cid:141)e(cid:223)itli
geli(cid:223)meler ve toplumsal de(cid:219)i(cid:223)meler sonucu zorluklara ve sars(cid:221)nt(cid:221)lara u(cid:219)-
ram(cid:221)(cid:223)t(cid:221)r. Bunun ba(cid:223)l(cid:221)ca nedenleri (cid:223)unlard(cid:221)r:
1.Bilimsel ara(cid:223)t(cid:221)rma destekleri ve kaynaklar(cid:221) i(cid:141)in gereksinim giderek
-10-Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rmada Etik ve Sorunlar(cid:221) Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rmada Etik ve Sorunlar(cid:221)-11-
Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rman(cid:221)n Do(cid:219)as(cid:221) ve Bilim (cid:220)nsanlar(cid:221)n(cid:221)n G(cid:154)rev ve Sorumluluklar(cid:221) Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rman(cid:221)n Do(cid:219)as(cid:221) ve Bilim (cid:220)nsanlar(cid:221)n(cid:221)n G(cid:154)rev ve Sorumluluklar(cid:221)
artm(cid:221)(cid:223) ve bu y(cid:154)nde bilim insanlar(cid:221) aras(cid:221)ndaki yar(cid:221)(cid:223)ma h(cid:221)zlanarak b(cid:159)- tav(cid:221)r i(cid:141)inde olmak; bu tav(cid:221)rlar(cid:221)n(cid:221) bilimsel makale yaz(cid:221)m(cid:221)nda tam olarak
y(cid:159)m(cid:159)(cid:223)t(cid:159)r. korumak
2.Yay(cid:221)nlar bilimsel ba(cid:223)ar(cid:221)n(cid:221)n (cid:154)l(cid:141)(cid:159)t(cid:159) olarak daha fazla (cid:154)nem kazanm(cid:221)(cid:223),
bu da, bilim insanlar(cid:221) (cid:159)zerinde bask(cid:221)lar yaratm(cid:221)(cid:223)t(cid:221)r. B(cid:154)ylece, en k(cid:221)sa Bilimsel ara(cid:223)t(cid:221)rman(cid:221)n t(cid:159)m evrelerinde titiz bir d(cid:159)r(cid:159)stl(cid:159)(cid:219)(cid:159)n temel ol-
yoldan yeni bilimsel veri ve sonu(cid:141)lara ula(cid:223)ma (cid:141)abas(cid:221)na girilmi(cid:223)tir. du(cid:219)u belirtilmi(cid:223)ti. Bu nedenle, ara(cid:223)t(cid:221)rmac(cid:221)n(cid:221)n yaln(cid:221)z kendisinin de(cid:219)il, i(cid:141)in-
3. Bilimsel ara(cid:223)t(cid:221)rmalar(cid:221)n say(cid:221)s(cid:221)n(cid:221)n patlama (cid:154)l(cid:141)(cid:159)s(cid:159)nde artt(cid:221)(cid:219)(cid:221) g(cid:159)n(cid:159)- de bulundu(cid:219)u ara(cid:223)t(cid:221)rma grubunun t(cid:159)m (cid:159)yelerinin de bilimde etik d(cid:221)(cid:223)(cid:221) dav-
m(cid:159)zde, etik sorunlar da bu patlamaya paralel olarak (cid:141)o(cid:219)alm(cid:221)(cid:223)t(cid:221)r. ran(cid:221)(cid:223)lara girmesi kesinlikle (cid:154)nlenmelidir.
Biyomedikal ara(cid:223)t(cid:221)rmalar ile sosyal bilim alan(cid:221)ndaki (cid:141)al(cid:221)(cid:223)malarda etik
konular(cid:221) hep (cid:154)n planda olmu(cid:223)tur. (cid:130)(cid:159)nk(cid:159), burada insan ve toplum do(cid:219)ru- Bilim Kurumlar(cid:221)n(cid:221)n Sorumluluklar(cid:221)
dan ara(cid:223)t(cid:221)rma konusudur. Biyomedikal ve biyoteknolojik ara(cid:223)t(cid:221)rmalarda-
ki ilerlemelerle birlikte etik sorunlar da, genetik (cid:141)al(cid:221)(cid:223)malarda oldu(cid:219)u gibi (cid:220)stenilen d(cid:159)zeyde etkin bilimsel ara(cid:223)t(cid:221)rmalar yapabilmek i(cid:141)in, bilim in-
artm(cid:221)(cid:223)t(cid:221)r. sanlar(cid:221)n(cid:221)n (cid:141)al(cid:221)(cid:223)t(cid:221)(cid:219)(cid:221) bilim kurumlar(cid:221)n(cid:221)n da bu y(cid:154)nde kurallar(cid:221), gerekli altya-
p(cid:221)lar(cid:221) ve saydam y(cid:154)netimleri olmal(cid:221)d(cid:221)r. Kurumlar(cid:221)n ilk sorumlulu(cid:219)u, ku-
Geleneksel bilim anlay(cid:221)(cid:223)(cid:221) i(cid:141)inde kendili(cid:219)inden gelen d(cid:159)zenlemeler, ne rum i(cid:141)inde bilim insanlar(cid:221)n(cid:221)n nitelikli bilimsel ara(cid:223)t(cid:221)rma yapabilmeleri i(cid:141)in
yaz(cid:221)k ki, g(cid:159)n(cid:159)m(cid:159)zde yeterlili(cid:219)ini yitirmi(cid:223)tir. B(cid:159)t(cid:159)n bunlar baz(cid:221) bilim insan- elveri(cid:223)li kurallar geli(cid:223)tirmeleri ve uygun bilimsel ortam(cid:221) sa(cid:219)lamalar(cid:221)d(cid:221)r. Bi-
lar(cid:221)n(cid:221)n d(cid:159)r(cid:159)stl(cid:159)k anlay(cid:221)(cid:223)lar(cid:221)nda, meslek normlar(cid:221)nda ve uygulama ilkele- limde etik d(cid:221)(cid:223)(cid:221) davran(cid:221)(cid:223)lara kar(cid:223)(cid:221) duyarl(cid:221) ve donan(cid:221)ml(cid:221) olunmal(cid:221) ve bunlara
rinde yeni aray(cid:221)(cid:223)lara yol a(cid:141)m(cid:221)(cid:223)t(cid:221)r. Bu geli(cid:223)meler ve aray(cid:221)(cid:223)lar, bilim insan- kar(cid:223)(cid:221) yap(cid:221)sal ve d(cid:159)zenleyici (cid:154)nlemler al(cid:221)nmal(cid:221)d(cid:221)r. (cid:130)e(cid:223)itli bilimsel konular-
lar(cid:221)n(cid:221)n bilimsel sorumluluklar(cid:221)n(cid:221)n yeniden g(cid:154)zden ge(cid:141)irilmesini g(cid:159)ndeme da etik ilkeler a(cid:141)(cid:221)s(cid:221)ndan sivil toplum kurulu(cid:223)lar(cid:221)yla i(cid:223)birli(cid:219)i yap(cid:221)lmas(cid:221)nda
getirmi(cid:223)tir. yarar vard(cid:221)r. Bilimsel kurumlarda etik kurullar kurulmal(cid:221), onlar(cid:221)n etkin ve
ba(cid:219)(cid:221)ms(cid:221)z olarak (cid:141)al(cid:221)(cid:223)abilmeleri sa(cid:219)lanmal(cid:221)d(cid:221)r.
Bilim (cid:220)nsanlar(cid:221)n(cid:221)n Sorumluluklar(cid:221)
Bilimsel d(cid:159)r(cid:159)stl(cid:159)k, temelinde g(cid:159)ven duygusunun yatt(cid:221)(cid:219)(cid:221) bir kavramd(cid:221)r
ve t(cid:159)m bilimsel ili(cid:223)kilerin ve ba(cid:219)lant(cid:221)lar(cid:221)n (cid:154)z(cid:159)n(cid:159) olu(cid:223)turur. B(cid:159)t(cid:159)n bilim in-
sanlar(cid:221)n(cid:221)n g(cid:159)vene ve d(cid:159)r(cid:159)stl(cid:159)(cid:219)e dayal(cid:221) de(cid:219)erleri korumalar(cid:221) elzemdir. Bi-
limsel ara(cid:223)t(cid:221)rmaya kat(cid:221)lanlar, her zaman ve ayr(cid:221)cal(cid:221)ks(cid:221)z olarak a(cid:223)a(cid:219)(cid:221)daki te-
mel ilkelere ba(cid:219)l(cid:221) olmal(cid:221)d(cid:221)rlar:
1. Ara(cid:223)t(cid:221)rman(cid:221)n tasar(cid:221)m(cid:221) ve y(cid:159)r(cid:159)t(cid:159)lmesinde en y(cid:159)ksek mesleki stan-
dartlara sahip olmak
2. Ara(cid:223)t(cid:221)rman(cid:221)n yap(cid:221)l(cid:221)(cid:223)(cid:221) ve bulgular(cid:221)n analizi s(cid:221)ras(cid:221)nda (cid:154)zele(cid:223)tiri, d(cid:159)-
r(cid:159)stl(cid:159)k ve a(cid:141)(cid:221)kl(cid:221)(cid:219)(cid:221) elden b(cid:221)rakmamak
3.Ayn(cid:221) konu (cid:159)zerinde ara(cid:223)t(cid:221)rma yapm(cid:221)(cid:223) ve yapmakta olan di(cid:219)er ara(cid:223)-
t(cid:221)rmac(cid:221)lara kar(cid:223)(cid:221), onlar(cid:221)n katk(cid:221)lar(cid:221)n(cid:221) i(cid:141)tenlikle ve a(cid:141)(cid:221)k(cid:141)a teslim edici bir
-12-Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rmada Etik ve Sorunlar(cid:221) Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rmada Etik ve Sorunlar(cid:221)-13-
II. B(cid:220)L(cid:220)MSEL ARA(cid:222)TIRMADA YAPILMASI
GEREKENLER
Her geli(cid:223)en de(cid:219)erde oldu(cid:219)u gibi, toplumun ve bilim kurumu i(cid:141)inde
yer alanlar(cid:221)n ((cid:159)niversiteler vb. gibi), bilimi (cid:154)z(cid:159)nden kavrama yerine, onun
sahtesinden ve sapm(cid:221)(cid:223) (cid:223)eklinden ba(cid:223)lama olas(cid:221)l(cid:221)klar(cid:221) vard(cid:221)r. E(cid:219)er bilimde
sapk(cid:221)nl(cid:221)klar, sapt(cid:221)rmacalar veya kusurlu davran(cid:221)(cid:223)lar ger(cid:141)ek bilimsel ara(cid:223)-
t(cid:221)rmalardan daha (cid:141)ok say(cid:221)da olacak ise elimize ge(cid:141)en bir f(cid:221)rsat(cid:221) ka(cid:141)(cid:221)rm(cid:221)(cid:223)
oluruz. (cid:130)(cid:159)nk(cid:159), etik de(cid:219)erleri (cid:141)i(cid:219)neyenler (cid:141)o(cid:219)ald(cid:221)k(cid:141)a, gen(cid:141) ve yetenekli in-
sanlar(cid:221) bilim ya(cid:223)am(cid:221)n(cid:221)n i(cid:141)ine (cid:141)ekebilmek zorla(cid:223)acak, gen(cid:141) beyinlerin ku-
surlu (cid:154)rnekleri izleyerek bilime yakla(cid:223)malar(cid:221) s(cid:154)z konusu olacakt(cid:221)r. Ayr(cid:221)-
ca, bilimde etik d(cid:221)(cid:223)(cid:221) davran(cid:221)(cid:223), toplumda bilimin de(cid:219)erinin y(cid:159)kselmesini
zorla(cid:223)t(cid:221)racak, hatta engelleyecektir.
Bu b(cid:154)l(cid:159)mde bilimsel bilginin (cid:159)retilmesi ya da bilimsel ara(cid:223)t(cid:221)rman(cid:221)n
t(cid:159)m evrelerini kapsayan s(cid:159)re(cid:141)te olu(cid:223)abilecek eti(cid:219)i ilgilendiren durumlar
belirli bir s(cid:221)rada ele al(cid:221)nacakt(cid:221)r. Bu b(cid:154)l(cid:159)m, ayr(cid:221)ca, bilimsel uygulaman(cid:221)n en
iyi (cid:223)ekilde yap(cid:221)labilmesi i(cid:141)in okuyucuya yard(cid:221)mc(cid:221) olmay(cid:221) ama(cid:141)lamaktad(cid:221)r.
Ara(cid:223)t(cid:221)rmada Varsay(cid:221)m ve Tasar(cid:221)m
Bir bilimsel ara(cid:223)t(cid:221)rma, bir bilim insan(cid:221)n(cid:221)n veya ara(cid:223)t(cid:221)rma grubunun
kendi (cid:154)zg(cid:159)n g(cid:154)zlemlerine dayanarak ya da ba(cid:223)ka ara(cid:223)t(cid:221)r(cid:221)c(cid:221)lar(cid:221)n birikmi(cid:223)
bilgilerini kullanarak bir konuda (cid:154)zg(cid:159)n bir d(cid:159)(cid:223)(cid:159)nceye varmas(cid:221)n(cid:221) gerektirir.
Bu d(cid:159)(cid:223)(cid:159)nce geli(cid:223)tirilerek (cid:154)zg(cid:159)n bir varsay(cid:221)m haline getirilir. Bir tasar(cid:221)m ile
ara(cid:223)t(cid:221)rma yapmaya karar verilir.
-14-Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rmada Etik ve Sorunlar(cid:221) Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rmada Etik ve Sorunlar(cid:221)-15-
Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rmada Yap(cid:221)lmas(cid:221) Gerekenler Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rmada Yap(cid:221)lmas(cid:221) Gerekenler
Ku(cid:223)kusuz varsay(cid:221)m, kuram ve tasar(cid:221)m(cid:221)n d(cid:159)(cid:223)(cid:159)nce sistemi olarak geli(cid:223)- bilir. Ancak, do(cid:219)a ve ya(cid:223)am bilimlerinde teknik ve etik izleme a(cid:141)(cid:221)s(cid:221)ndan ve
mesi her zaman ba(cid:219)(cid:221)ms(cid:221)z bir bilim ortam(cid:221) i(cid:141)inde olmaz. Baz(cid:221) durumlarda (cid:141)al(cid:221)(cid:223)(cid:221)lan bilim kurumunun yetkili kuruluna sunulmak (cid:159)zere, maddi destek
devlet kurumlar(cid:221) veya (cid:154)zel kurumlar i(cid:141)in, bu kurumlar(cid:221)n genel ama(cid:141)lar(cid:221)na istenmese bile, bir ara(cid:223)t(cid:221)rma projesi haz(cid:221)rlamak zorunlulu(cid:219)u vard(cid:221)r. Para-
uygun olan g(cid:159)d(cid:159)ml(cid:159) ara(cid:223)t(cid:221)rmalar yap(cid:221)labilir. B(cid:154)ylesi ba(cid:219)(cid:221)ml(cid:221) ve (cid:154)zel (cid:154)de- sal destek g(cid:154)ren ara(cid:223)t(cid:221)rma projelerinin ise ayr(cid:221)nt(cid:221)l(cid:221) bir (cid:223)ekilde yaz(cid:221)lmas(cid:221)
nekli durumlarda bile, bilim insanlar(cid:221) ba(cid:219)(cid:221)ms(cid:221)z, yans(cid:221)z, nesnel ve yarat(cid:221)c(cid:221) gerekir. Ama(cid:141), gere(cid:141)ler, y(cid:154)ntemler, denekler ve (cid:141)al(cid:221)(cid:223)madan beklenen so-
d(cid:159)(cid:223)(cid:159)nme sistemlerini sonuna kadar korumakla y(cid:159)k(cid:159)ml(cid:159)d(cid:159)r. Aksi halde, nu(cid:141)lar ayr(cid:221)nt(cid:221)l(cid:221) olarak yaz(cid:221)l(cid:221)r. Ayr(cid:221)ca, ara(cid:223)t(cid:221)rman(cid:221)n s(cid:159)resi ve (cid:154)ng(cid:154)r(cid:159)len gi-
ara(cid:223)t(cid:221)rma s(cid:159)recinde bilimsel ger(cid:141)e(cid:219)i bulmada g(cid:159)(cid:141)l(cid:159)kler veya yan(cid:221)lg(cid:221)lar or- derlerin d(cid:154)k(cid:159)m(cid:159) de ayr(cid:221)nt(cid:221)l(cid:221) olarak verilir. Ara(cid:223)t(cid:221)rma etkinliklerine kat(cid:221)-
taya (cid:141)(cid:221)kabilir. (cid:220)ster merak, ilgi veya (cid:154)zg(cid:159)n g(cid:154)zlem ve/veya (cid:154)zg(cid:159)n d(cid:159)(cid:223)(cid:159)nce lanlar(cid:221)n say(cid:221)s(cid:221) g(cid:159)n(cid:159)m(cid:159)zde giderek (cid:141)o(cid:219)almaktad(cid:221)r. B(cid:159)t(cid:159)n bu ki(cid:223)ilerin, ba(cid:223)-
ile g(cid:159)d(cid:159)lenmi(cid:223) olarak, isterse belli amac(cid:221) olan bir kurumda ((cid:154)rne(cid:219)in ila(cid:141) ta (cid:212)k(cid:221)demli(cid:213) ara(cid:223)t(cid:221)r(cid:221)c(cid:221) olmak (cid:159)zere ara(cid:223)t(cid:221)rma i(cid:141)indeki y(cid:159)k(cid:159)ml(cid:159)l(cid:159)kleri ve
end(cid:159)strisi gibi) g(cid:154)revli olarak belirli konulara y(cid:154)nelik bilgi (cid:159)retimine gir- ay(cid:221)racaklar(cid:221) zaman a(cid:141)(cid:221)k bir (cid:223)ekilde belirtilir. Ara(cid:223)t(cid:221)rma protokolleri ve
meye haz(cid:221)rlans(cid:221)n, bilim insan(cid:221)n(cid:221)n ba(cid:223)lang(cid:221)(cid:141)ta bir (cid:154)n (cid:141)al(cid:221)(cid:223)ma yapmas(cid:221) zorun- projelerin t(cid:159)m(cid:159) a(cid:141)(cid:221)k ve kar(cid:221)(cid:223)(cid:221)k olmayan bir ifadeyle yaz(cid:221)lmal(cid:221)d(cid:221)r. Ara(cid:223)t(cid:221)r-
ludur. Bilimsel ara(cid:223)t(cid:221)rmaya ba(cid:223)lamadan (cid:154)nce, ama(cid:141)lanan varsay(cid:221)m konusu ma projesi ge(cid:141)erli bir bilimsel soruya yan(cid:221)t vermek (cid:159)zere bir olay(cid:221), bir
ile ilgili bilim literat(cid:159)r(cid:159)n(cid:159) ayr(cid:221)nt(cid:221)l(cid:221) (cid:223)ekilde g(cid:154)zden ge(cid:141)irmek, varsay(cid:221)m(cid:221)n ve kavram(cid:221), bir g(cid:154)zlemi veya k(cid:221)saca bir fenomeni anlamaya katk(cid:221) olarak a(cid:141)(cid:221)k
(cid:154)zg(cid:159)n d(cid:159)(cid:223)(cid:159)ncenin, (cid:154)nceki bilimsel bilgi birikimin i(cid:141)inde alabilece(cid:219)i yeri bir nesnellik i(cid:141)inde ortaya konmal(cid:221)d(cid:221)r.
sorgulamak gerekir. Bilim insanlar(cid:221) okuduklar(cid:221)n(cid:221) g(cid:154)zden ge(cid:141)irirken, bilim-
sel ku(cid:223)kuculu(cid:219)u, ele(cid:223)tirel bak(cid:221)(cid:223)(cid:221) ve bu arada yeni kavramlara a(cid:141)(cid:221)k olma gi- Ara(cid:223)t(cid:221)rman(cid:221)n tasar(cid:221)m(cid:221), mant(cid:221)ksal temele oturmal(cid:221)d(cid:221)r. Metodolojideki
bi tutumlar(cid:221)n(cid:221), ba(cid:223)ka bir deyi(cid:223)le, bilimsel ara(cid:223)t(cid:221)rma disiplinini korumal(cid:221)d(cid:221)r- y(cid:154)ntemler ve teknikler ba(cid:223)kalar(cid:221)n(cid:221)n da tekrarlayabilece(cid:219)i bi(cid:141)imde anlat(cid:221)l-
lar. Asl(cid:221)nda bu tutum ara(cid:223)t(cid:221)rman(cid:221)n t(cid:159)m s(cid:159)reci i(cid:141)in de ge(cid:141)erli olmal(cid:221)d(cid:221)r. mal(cid:221)d(cid:221)r. (cid:220)statistik analiz y(cid:154)ntemleri, ara(cid:223)t(cid:221)rman(cid:221)n do(cid:219)a ve amac(cid:221)na uygun
ve ge(cid:141)erli nitelikte olmal(cid:221)d(cid:221)r. K(cid:221)sacas(cid:221), ara(cid:223)t(cid:221)rma projesi yap(cid:221)lacak olan bi-
(cid:133)zg(cid:159)n bir bulgu veya d(cid:159)(cid:223)(cid:159)nceye de(cid:219)inirken, (cid:141)ok s(cid:221)k g(cid:154)r(cid:159)lmeyen an- limsel ara(cid:223)t(cid:221)rmay(cid:221) tam olarak yans(cid:221)tmal(cid:221)d(cid:221)r. Kurum ve (cid:223)irketlerden mali
cak (cid:154)nemli bir olguya de(cid:219)inmek gerekir. Bir bilim insan(cid:221) ba(cid:223)ka ara(cid:223)t(cid:221)r(cid:221)c(cid:221)- destek alabilmek u(cid:219)runa projenin nesnellikten saparak abart(cid:221)l(cid:221) bir (cid:223)ekilde
lar(cid:221)n fikir ve g(cid:154)r(cid:159)(cid:223)lerinin kendisine ait oldu(cid:219)u yan(cid:221)lg(cid:221)s(cid:221)na d(cid:159)(cid:223)ebilir. Bu du- yaz(cid:221)lmas(cid:221), daha ara(cid:223)t(cid:221)rman(cid:221)n ba(cid:223)(cid:221)nda etik ku(cid:223)kular(cid:221)n do(cid:219)mas(cid:221)na yol a(cid:141)abi-
rumda, meslekta(cid:223)lar aras(cid:221)nda payla(cid:223)(cid:221)lm(cid:221)(cid:223) ama yay(cid:221)mlanmam(cid:221)(cid:223) bir a(cid:141)(cid:221)klama, lir. Deneysel (cid:141)al(cid:221)(cid:223)malarda, ara(cid:223)t(cid:221)rmac(cid:221)lar(cid:221)n projeye yapt(cid:221)(cid:219)(cid:221) d(cid:159)(cid:223)(cid:159)nce ve ey-
kuram veya ara(cid:223)t(cid:221)rma fikri, belli bir s(cid:159)re(cid:141) i(cid:141)inde bilin(cid:141)alt(cid:221) mekanizmalar- lem d(cid:159)zeyindeki olas(cid:221) katk(cid:221)lar(cid:221)n a(cid:141)(cid:221)k bir (cid:223)ekilde (cid:154)nceden belirtilmesi, ile-
la, bu bilim insan(cid:221)n(cid:221)n kendi d(cid:159)(cid:223)(cid:159)nce sisteminde (cid:159)retilmi(cid:223) gibi benimsen- ride yaz(cid:221)lacak olan bilimsel kitap ve/veya makalede yazar s(cid:221)ralamas(cid:221) konu-
mi(cid:223)tir. Bu olguya (cid:212)bilin(cid:141)alt(cid:221) yan(cid:221)lsama(cid:213) (Cryptomnesia) denir. Bu olay(cid:221)n sunda ortaya (cid:141)(cid:221)kabilecek etik sorunlar(cid:221) da en aza indirmi(cid:223) olur. Ancak, ku-
bir etik sorun olup olmad(cid:221)(cid:219)(cid:221)na karar verebilmek g(cid:159)(cid:141)t(cid:159)r. Sorunun konu ile ramsal (cid:141)al(cid:221)(cid:223)malarda problemi (cid:141)(cid:154)zmede belirleyici katk(cid:221)n(cid:221)n kimden gelece-
ilgili kaynaklar(cid:221)n taranmas(cid:221) ya da bu konuda kat(cid:221)l(cid:221)nm(cid:221)(cid:223) seminer ve tart(cid:221)(cid:223)- (cid:219)i e(cid:223)itler aras(cid:221)nda y(cid:159)r(cid:159)t(cid:159)len bir (cid:141)al(cid:221)(cid:223)mada (cid:154)nceden kestirilemeyebilir.
malar(cid:221)n bu a(cid:141)(cid:221)dan g(cid:154)zden ge(cid:141)irilmesi ile (cid:141)(cid:154)z(cid:159)lmesi gerekir.
Bilimsel ara(cid:223)t(cid:221)rmada ara(cid:223)t(cid:221)rman(cid:221)n belkemi(cid:219)ini metodoloji olu(cid:223)turur.
Bilimsel y(cid:154)ntemin amac(cid:221), bilimsel g(cid:154)zlemlerin yans(cid:221)z olarak ortaya (cid:141)(cid:221)kar(cid:221)l-
Ara(cid:223)t(cid:221)rma Projesi, Protokol(cid:159) ve Metodolojisi mas(cid:221)n(cid:221) kolayla(cid:223)t(cid:221)rmakt(cid:221)r. (cid:130)al(cid:221)(cid:223)(cid:221)lan bilim alan(cid:221)na g(cid:154)re (cid:141)ok de(cid:219)i(cid:223)ik y(cid:154)ntem-
ler olabilir. Deneysel ara(cid:223)t(cid:221)rma y(cid:154)ntem ve teknikleri ile uygun istatistik
Ara(cid:223)t(cid:221)rma projesi, bir (cid:141)al(cid:221)(cid:223)may(cid:221) destekleyeceklere gerek(cid:141)eli ve ayr(cid:221)n- y(cid:154)ntemler ve ayn(cid:221) y(cid:154)ntemleri kullanarak elde edilen bulgulardaki hata
t(cid:221)l(cid:221) bir (cid:154)neri olarak sunulmak (cid:159)zere haz(cid:221)rlan(cid:221)r. E(cid:219)er (cid:141)al(cid:221)(cid:223)ma bir kurum ta- paylar(cid:221)n(cid:221)n hesaplanmas(cid:221), ara(cid:223)t(cid:221)rmac(cid:221)n(cid:221)n elde etti(cid:219)i verilerde yanl(cid:221) olma
raf(cid:221)ndan desteklenmeyecekse, ara(cid:223)t(cid:221)rma projesi ve protokol(cid:159) yaz(cid:221)lmaya- olas(cid:221)l(cid:221)(cid:219)(cid:221)n(cid:221) en aza indirir. Ara(cid:223)t(cid:221)r(cid:221)c(cid:221)lar, bu yolla di(cid:219)er ara(cid:223)t(cid:221)r(cid:221)c(cid:221)lar(cid:221)n kolayl(cid:221)k-
-16-Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rmada Etik ve Sorunlar(cid:221) Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rmada Etik ve Sorunlar(cid:221)-17-
Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rmada Yap(cid:221)lmas(cid:221) Gerekenler Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rmada Yap(cid:221)lmas(cid:221) Gerekenler
la ayn(cid:221) sonu(cid:141)lara ula(cid:223)malar(cid:221)n(cid:221) sa(cid:219)larlarsa, (cid:154)nemli bir bilimsel g(cid:159)(cid:141) de kaza- limsel yan(cid:221)lg(cid:221)ya kar(cid:223)(cid:221) devaml(cid:221) olarak sorgulanmal(cid:221) ve s(cid:221)nanmal(cid:221)d(cid:221)rlar. So-
n(cid:221)rlar. (cid:130)(cid:159)nk(cid:159), ula(cid:223)t(cid:221)klar(cid:221) sonu(cid:141)lar(cid:221)n ba(cid:223)kalar(cid:221)nca da kabul edilmesini ve nu(cid:141)ta, bir bilim insan(cid:221) kar(cid:223)(cid:221)s(cid:221)na (cid:141)(cid:221)kan bilimsel soruyu yan(cid:221)tlama s(cid:159)resinde
yeni elde ettikleri bilimsel bilgi etraf(cid:221)nda bir g(cid:154)r(cid:159)(cid:223) birli(cid:219)i olu(cid:223)mas(cid:221)n(cid:221) sa(cid:219)la- yeni y(cid:154)ntemler geli(cid:223)tirmek durumunda kalabilir. Bunu da nesnellik ilkesi-
m(cid:221)(cid:223) olurlar. ne sad(cid:221)k kalmak ko(cid:223)ulu ile geli(cid:223)tirmekten ve tart(cid:221)(cid:223)maya sunmaktan ka(cid:141)(cid:221)n-
mamal(cid:221)d(cid:221)r.
Genel kabul g(cid:154)rm(cid:159)(cid:223) y(cid:154)ntemler ara(cid:223)t(cid:221)rmada aynen kullan(cid:221)labildi(cid:219)i gi-
bi, yeni bir varsay(cid:221)m(cid:221) kan(cid:221)tlamak ve (cid:154)zg(cid:159)n bilgi (cid:159)retmek i(cid:141)in yeni y(cid:154)ntem-
ler geli(cid:223)tirmek de gerekebilir. Bu durumda, yeni y(cid:154)ntemin deneklere ve Denekler
(cid:141)evreye verebilece(cid:219)i olas(cid:221) zararlar ve bunlara kar(cid:223)(cid:221) nas(cid:221)l (cid:154)nlem al(cid:221)naca(cid:219)(cid:221)
a(cid:141)(cid:221)k(cid:141)a belirtilmelidir. Ayr(cid:221)ca, bu yeni y(cid:154)ntemin benzeri her kurumda ve Bilimsel ara(cid:223)t(cid:221)rmada deneklerin kullan(cid:221)m(cid:221) etik a(cid:141)(cid:221)dan b(cid:159)y(cid:159)k (cid:154)nem ta-
her yerde uygulanabilir ya da tekrarlanabilir olmas(cid:221), duyarl(cid:221)l(cid:221)k ve (cid:154)zg(cid:159)ll(cid:159)- (cid:223)(cid:221)r. Denek olan bireylerin biyolojik, psikolojik, sosyolojik ve hukuksal var-
(cid:219)(cid:159)n(cid:159)n (sensitivity ve specificity) hesaplanmas(cid:221) ve ortaya konmas(cid:221) gerekmek- l(cid:221)klar(cid:221)n(cid:221) korumak ve (cid:154)zg(cid:159)n iradelerine sayg(cid:221) g(cid:154)stermek burada birincil ko-
tedir. Yukar(cid:221)da da belirtildi(cid:219)i gibi, y(cid:154)ntemler ve bunun civar(cid:221)nda d(cid:154)nen (cid:223)uldur. Denekler g(cid:154)n(cid:159)ll(cid:159) olarak ya da (cid:159)cret kar(cid:223)(cid:221)l(cid:221)(cid:219)(cid:221)nda hizmet verebilir-
paradigmalar tek yanl(cid:221) bir mant(cid:221)kla i(cid:223)lememeli ve d(cid:159)(cid:223)(cid:159)n(cid:159)len varsay(cid:221)m(cid:221)n ler. Denek kullan(cid:221)m(cid:221)nda (cid:154)nemli olan hususlar (cid:223)unlard(cid:221)r:
tersinin (cid:141)(cid:221)kabilece(cid:219)i ya da (cid:141)(cid:159)r(cid:159)t(cid:159)lebilece(cid:219)i olas(cid:221)l(cid:221)(cid:219)(cid:221) da g(cid:154)z (cid:154)n(cid:159)nde bulun-
durularak d(cid:159)zenlenmelidir. K(cid:221)sacas(cid:221), kullan(cid:221)lan y(cid:154)ntem yans(cid:221)z ve ba(cid:223)kala- 1. T(cid:221)p ara(cid:223)t(cid:221)rmalar(cid:221)nda insanlar(cid:221)n denek olarak kullan(cid:221)lmas(cid:221), (cid:154)zellikle
r(cid:221)nca da yinelenebilir olmal(cid:221)d(cid:221)r. klinik ara(cid:223)t(cid:221)rmalarda ka(cid:141)(cid:221)n(cid:221)lmaz g(cid:154)r(cid:159)nmektedir. Ama b(cid:154)ylesi ara(cid:223)t(cid:221)r-
malarda insanlar(cid:221)n denek olarak kullan(cid:221)lmalar(cid:221)n(cid:221)n gerek(cid:141)eleri a(cid:141)(cid:221)k bi-
Yeni y(cid:154)ntemlerin kullan(cid:221)lmas(cid:221), bulgunun bilim d(cid:159)nyas(cid:221)nda kabul edil- (cid:141)imde ortaya konulmal(cid:221)d(cid:221)r. (cid:220)nsan denekler (cid:159)zerinde ara(cid:223)t(cid:221)rma yap(cid:221)l-
mesi bak(cid:221)m(cid:221)ndan ara(cid:223)t(cid:221)r(cid:221)c(cid:221)y(cid:221) ba(cid:223)ka g(cid:159)(cid:141)l(cid:159)klere sokabilir. (cid:130)(cid:159)nk(cid:159), bilim in- mas(cid:221) yaln(cid:221)zca (cid:154)nerilen ara(cid:223)t(cid:221)rma projesinden beklenen bilimsel geli(cid:223)-
sanlar(cid:221)n(cid:221)n yeni y(cid:154)ntemlerle elde edilmi(cid:223) sonu(cid:141)lar(cid:221) kabul etmeleri her za- menin ba(cid:223)ka t(cid:159)rl(cid:159) sa(cid:219)lanmas(cid:221)n(cid:221)n m(cid:159)mk(cid:159)n olmad(cid:221)(cid:219)(cid:221) durumlarda d(cid:159)(cid:223)(cid:159)-
man kolay olmayabilir ve zaman alabilir. Di(cid:219)er taraftan, ara(cid:223)t(cid:221)r(cid:221)c(cid:221) da yeni n(cid:159)lmelidir.
y(cid:154)ntemi bilimsel soruyu a(cid:141)(cid:221)klamada en uygunu oldu(cid:219)unu g(cid:154)rerek geli(cid:223)tir- 2. Denekler, sa(cid:219)l(cid:221)kl(cid:221) veya hasta bireylerdir. Her iki halde de, ara(cid:223)t(cid:221)r-
mi(cid:223) oldu(cid:219)undan, di(cid:219)er bilim adamlar(cid:221) sadece verilerin de(cid:219)erini de(cid:219)il, y(cid:154)n- ma (cid:154)ncesinde (cid:141)al(cid:221)(cid:223)man(cid:221)n amac(cid:221) ve uygulamas(cid:221) t(cid:159)m a(cid:141)(cid:221)kl(cid:221)(cid:219)(cid:221) ile anlat(cid:221)la-
temin de(cid:219)erini de tart(cid:221)(cid:223)(cid:221)rlar. Bilim (cid:141)evresi, (cid:154)ne s(cid:159)r(cid:159)len yeni y(cid:154)ntemin ye- rak denek ayd(cid:221)nlat(cid:221)lmal(cid:221), oluru al(cid:221)nmal(cid:221)d(cid:221)r. Deney s(cid:221)ras(cid:221)nda denek olu-
ni bilginin elde edilmesinde g(cid:159)venilir bir ara(cid:141) olarak uygun olup olmaya- runu geri (cid:141)ekerse, bu karar(cid:221) hemen uygulanmal(cid:221) ve (cid:159)zerinde y(cid:159)r(cid:159)t(cid:159)-
ca(cid:219)(cid:221) konusunda emin olmak ister. T(cid:159)m bu nedenlerle yeni bir y(cid:154)ntemin len ara(cid:223)t(cid:221)rma durdurulmal(cid:221)d(cid:221)r. Bunun i(cid:141)in dene(cid:219)in ara(cid:223)t(cid:221)rmaya g(cid:154)n(cid:159)l-
s(cid:221)n(cid:221)rlar(cid:221)n(cid:221)n (cid:141)ok iyi bir (cid:223)ekilde (cid:141)izilmesi gerekir. l(cid:159) olarak veya (cid:159)cret kar(cid:223)(cid:221)l(cid:221)(cid:219)(cid:221) kat(cid:221)lm(cid:221)(cid:223) olmas(cid:221) fark etmez.
Y(cid:154)ntemler bilimde (cid:141)ok (cid:154)nemli yer tutarlar. Ancak bilimsel bilginin Bu ba(cid:219)lamda burada, zorunlu olarak, (cid:212)Bilgilendirilmi(cid:223) Olur(cid:213) ve
do(cid:219)as(cid:221)nda oldu(cid:219)u gibi, yanl(cid:221)(cid:223)s(cid:221)z ve a(cid:223)(cid:221)lamayacak de(cid:219)ildirler; yanl(cid:221)(cid:223)a a(cid:141)(cid:221)k (cid:212)Etik Kurul(cid:213) hakk(cid:221)nda baz(cid:221) ayr(cid:221)nt(cid:221)lara girilecektir. Bilgilendirilmi(cid:223)
olabilirler. Yetersizlikleri belirlenen veya az kabul g(cid:154)ren y(cid:154)ntemlerin ye- olur ve etik kurullar bireysel uygulamalarda ortaya (cid:141)(cid:221)kan t(cid:221)bbi etik so-
rini zamanla daha iyi y(cid:154)ntemler al(cid:221)r. B(cid:154)ylece, y(cid:154)ntemler ve bilimsel bilgi runlar(cid:221)nda (cid:154)nemli oldu(cid:219)u gibi, sa(cid:219)l(cid:221)k bilimlerindeki ara(cid:223)t(cid:221)rmalarda da
paralel olarak ilerler ve biri di(cid:219)erine katk(cid:221)da bulunur. Y(cid:154)ntemlerin yanl(cid:221)- (cid:154)nemlidirler. Nas(cid:221)l ki hekimlik uygulamalar(cid:221) s(cid:221)ras(cid:221)nda hastan(cid:221)n (cid:154)zerk-
(cid:223)a a(cid:141)(cid:221)k olmas(cid:221), asl(cid:221)nda bilimde ku(cid:223)kuculu(cid:219)un (cid:154)nemini vurgulayan bir olgu- li(cid:219)ine sayg(cid:221) g(cid:154)steriliyor, hastan(cid:221)n yarar(cid:221) g(cid:154)zetilerek zarar vermekten
dur. Bilimsel bilgi ve bilimsel y(cid:154)ntemler eski veya yeni olsun, olas(cid:221) bir bi- sak(cid:221)n(cid:221)l(cid:221)yor ve adaletli olma(cid:219)a (cid:154)zen g(cid:154)steriliyorsa, sa(cid:219)l(cid:221)k bilimleri ala-
-18-Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rmada Etik ve Sorunlar(cid:221) Bilimsel Ara(cid:223)t(cid:221)rmada Etik ve Sorunlar(cid:221)-19-