Table Of Content..
\
ı'
Tarihçesi
Yaratıcılığın
ünümüzden 30.000 yıl kadar önce, günlerden tarihöncesinin en derinliklerinde bir günde, biri,
ucu sivriltilmiş bir taşı alıp sağlam bir odun parçasının üzerindeki bir yarığa sokuşturdu ve bu
"saplı balta"nın, elde tutulan taşa kıyasla kesme işini daha hızlı hallettiğini keşfetti. Gündelik
yaşamımızda kullandığımız sıradan aletlerin ve nesilden nesile taşınan göreneklerin çoğu da işte böyle,
herhangi bir zaman ve mekanda, belki bir tesadüfle ama hemen her zaman şaşırtıcı bir öyküyle ortaya
çıktı ve tüm bu öyküler, Bilgi Tembeline Hazırlop Cevaplar' da sizler için bir araya getirildi. Bu kitap,
insan yaratıcılığının yüzyıllar boyunca şekillendirdiği yüzlerce gelenek, icat ve stili keyifli bir anlatımla
sunan bir başvuru kaynağı oluşturuyor.
Örneğin, ev içi boru tesisatının tarihinin en azından İÖ 2600'lere dek uzandığına inanabilir misiniz? Ya
da noktalama işaretlerini, büyük harfleri ve yazılı metindeki sözcükler arası boşlukları, ortaçağ katiplerine
borçlu olduğumuza? Peki Amerikan verandalarının Afrika' dan gelen mimari bir gelenek olduğunu biliyor
muydunuz? Ya da pizzanın ilk örneklerinin savaş kalkanlarının içinde pişirildiğini?
Bu kitapta bulacağınız aydınlatıcı bilgilerin çoğu genel kanıya aykırı. Örneğin, Viking cenaze törenlerinde
aslında ateşe verilen bir geminin denize sürülmesi gibi bir gelenek yoktu ... "Gökdelen" adı ilk başta yüksek bina
lara verilmemişti... Ve faks üzerinden ileti, Amerikan İç Savaşı'ndan önce bile gerçekleştirilirdi!
Bilgi Tembeli ne Hazırlop Cevaplar, tarih meraklıları, popüler kültürseverler ve bilinmeyene ilgi duyan
herkes için zengin ve keyifli bir okuma seçeneği sunuyor. İster sadece seçtiğiniz bölümleri okuyun, ister baş
tan sona, bu kitap sizi bilgilendirecek, eğlendirecek, şaşırtacak ve yaratıcılığa dair düşüncelerinizi değiştirecek.
..
NATIONAL GEOGRAPHIC
WASHiNGTON, D.C.
I
4
. . .
.. IÇINDEKILER
Önsöz 6 • Kitap Hakkında ıo
BİRİNCİ BÖLÜM 12 ~
YİYECEK VE İÇECEK
Günlük Besinler ı4 • Garnitürler 19 • Jçecekler 24 ml
Atıştırmalıklar 31 • Tatlılar 35 • Mutfak Eşyaları ve Saklama Kapları 40
MEVSİMLER B~K~•;~~~A;
VE
Mardi Gras ve Paskalya 48 • 4 Temmuz 54
İnanç ve Kutlama 55 • Noel ve Kış 57
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 64
SEREMONİ VE G ELENEKLER
Görgü Kuralları 66 • Evlilik 11
Bebek 1a • Cenaze a3
OÖROÜNCÜ BÖLÜM 88
SEMBOLLER VE İŞARETLER
J c s ti er 90 • İşareti er 95 • Batıl İ nan ç 1a r 100 [f]
Saygı Jestleri 105 • Saç ve Beden İşaretleri 109
BEŞİNCİ BÖLÜM 112 a
~~~~ğ~E E114~0o
Binalar 114 • Evler 120 • Odalar 124 • ..
Ev Aletleri 135 • Arka Bahçe
~
ALTINCI BÖLÜM 144
GiYSİ VE A KSESUVARLAR
e
Giyim Eşyaları 146 • İç Çamaşırı 150 • Baş 155 • Ayak 159
Giysi Tutturucuları 164 • Aksesuvar 161 • Çamaşır 112
YEDİNCİ BÖLÜM 176
İKSİRLER, İLAÇLAR VE KOZMETİK
Hijyen 11a • Güzellik ıa6 • Sağlık 191 • İlkyardım 200
SEKİZİNCİ BÖLÜM 204
O YUNCAKLAR VE O YUNLAR
Eski Usül Eğlence 206 • Klasik Oyunlar 210 • Spor 215
Klasik Oyuncaklar 222 • Diğer Eğlenceler 22a
DOKUZUNCU BÖLÜM 232
A LETLER VE BULUŞLAR
Aletler 234 • İletişim 239 • Ulaşım 250 • Görme ve İşitme 255
Silahlar 25a • Tıp 262 • Ekonomi 26a
Kaynakça 212 • Görsel 213 • Dizin 210
5
6
..
••
Ons öz
er şeyin bir öyküsü vardır. En sıradan şeylerin bile. Ve özellikle de onların
öyküleri bazen son derece sıra dışıdır. Bu kitap, zafer işaretinden çamaşır
mandalına, sembolik ve somut bazı gündelik şeyler üzerine yazılmış mini
yazılardan oluşan zengin bir özlü bilgiler kitabı. Ele alınan konuların çoğu
bize fazlasıyla tanıdık gelen, dolayısı ile de üzerine pek kafa yormadığımız şeyler. Tahtaya
neden vurduğumuzu, ya da dolar işaretinin nereden geldiğini hangi sıklıkta düşünürüz
ki? Bazı hareketlerin yinelenmesi -ya da bazı eşyaların kullanımı- sıklaştıkça, onlarla
ilgili sorularımız da giderek azalır. Ancak bu soruların sorulması bazı hallerde ilginç ve
aydınlatıcı yanıtların ortaya çıkmasını da sağlar.
Bu kitap işte bu tür yanıtlar veriyor. Kitap, okuyucunun "ne kadar ilginç" ya da "bunu
daha önce hiç duymamıştım" diyeceği ve üzerinde kafa yoracağı pek çok seçenekle dolu.
Örneğin ben, pantolon ceplerinin nasıl olup da bir keseden ya da bir kemerden sarkıtılmış,
içi para ya da değerli taş dolu bir "çıkın"dan cebe dönüştüğünü bilmiyordum. İnsanlar,
keseyi "kese kesici"lerden, yani şimdiki adıyla yankesicilerden korumak için giysilerinde,
kesenin içinde saklanabileceği ama yine de kolayca erişilebilecek bir yarık açmışlardı.
Bu uygulamadan erkek pantolonlarındaki ceplere geçiş, süreç içinde yalnızca dikiş
tarzının değiştirilmesiyle gerçekleşti. Kadınlar ise daha uygun stiller gelişene veya daha
güvenli toplumlar keseyi giysi dışında taşınabilir hale dönüştürene dek, onları uzun
eteklerinin altında saklamayı sürdürdüler.
7
Bu kitapta ele alınan konular ve geleneklerin pek çoğunun kökeninin
yüzlerce yıl öncesine uzanması nedeniyle, öyküleri de süreç içinde üzerine
eklemeler yapılan söylence ve inanışlara dönüşmüş durumda. Örneğin,
"parmak çaprazlama" başlığı altındaki yazı, Batı dünyasında en sık kullanılan
jestlerden biri üzerine muhteşem bir öykü anlatıyor. Bu jestin eski bir Pagan
geleneğinden bugüne geliyor olabileceğini öğrenmek son derece ilginç.
Diğer modern uygulamaların ortaya çıkışları da en az bu örnek kadar
ilgi çekici. Bugün aşina olduğumuz barış sembolünün öyküsü bizlere ister
sembolik jestler olsun, ister akıllı oyuncaklar, her şeyin bir başlangıcı
olduğunu anımsatıyor. Kitaptaki "bombayı yasaklayın" sembolünü anlatan
yazı ise oldukça özgün bilgiler sunuyor ve sembolü tasarlayan kişinin adını
ve sembolü hangi özel amaçla tasarladığını açıklıyor. Bu sembolün, semafor
alfabesinde nükleer silahsızlanma anlamına gelen N ve D sembollerinin
bilerek üst üste bindirilmesiyle oluşturulduğu, kimin aklına gelirdi ki?
Bu kitapta en sevdiğim yazılardan biri de blue jeans (kot) üzerine olanı.
Öykü, "Hindistan'dan bir amaç, Fransa'dan bir kumaş ve Kaliforniya'dan
bir fikir" içeriyor. Bu öykü sayesinde 16. yüzyıl denizcilerinin Mumbai
yakınlarında, Dongarii adlı bir kale civarından "çivitle boyanmış kalın
pamuklu kumaş" satın aldıklarını öğrendim. Satın alınan malzeme İtalya'ya
götürülmüş ve orada, Cenova'dan benzeri bir malzemenin ihracatını
yapan bir işletmeye esin kaynağı olmuş. Malzeme zamanla blue de Genes,
yani "Cenova mavisi" adıyla anılmaya başlanmış ve pantolon yapımında
kullanıldıktan sonra "blue jeans" adını almış. Benzeri bir kumaş da -Fransız
limanına gönderme yapılarak- serge de Nimes diye biliniyormuş ki, o çok
tanıdık "denim" sözcüğü de işte buradan türemiş.
Tüm bunları biraraya getiren girişimci ise Levi Strauss. Yani benim
çocukken New York'ta giydiğim ve "dungarees" (kaba kumaş) diye
adlandırdığım giysinin üreticisi. Bu adı kullanırken Levi's'ın Hindistan
yakınındaki bir kaleye dek uzanan derin köklerine atıfta bulunduğumun
farkında bile değildim elbette.
Kitaptaki mini makaleler, birer özlü bilgi modeli sunuyor. Bisiklet,
kurşunkalem ve fermuar gibi araçların tarihi üzerine çeşitli kitaplar yazılmış
olsa da, bu tanıdık objelerin -ve daha pek çoğunun- öyküleri burada sadece
8
birkaç paragrafla özetleniyor. Yazılar okuyucunun arzusuna göre daha
ayrıntılı öyküler için iştah kabartabileceği gibi, sunulan özlü tarihçe sayesinde,
kilit bazı fikirler için güvenilir birer özet bilgi işlevi de üstlenebiliyor.
Bu kitapta anlatılan her şeyde, atalarımızın yaratıcılık ve özgünlüğünü
görebiliriz. Her şey belli bir amaçla yaratıldı, icat edildi ve geliştirildi; her şey
bir tür gündelik mühendisliğin ürünü. Aynen bizim teknolojik bir toplumda
yaşamaktan doğan sorunları çözmek için modern mühendislere başvurmamız
gibi, geçmişte sıradan insanlarca tasarlanan ve bugüne dek gelen şeyler de,
uygarlığı organize etme sürecinin içinde ortaya çıktı ve şekillendi.
Kitapta yer alan öyküler, objeler dünyasına yeni bir gözle bakmamızı
sağlıyor. Bundan sonra omuz silken birini gördüğümüzde, bunun "en
içgüdüsel ve evrensel insani jestlerden biri" olduğunu, hatta dışa bakan
avuçların da eşlik etmesiyle "bilmiyorum" demenin en eski yollarından
birine dönüştüğünü burada okuduğumuzu anımsayabiliriz.
Ayrıca havaya kaldırılan kaşların ve büzüşmüş dudakların eşlik
ettiği omuz sHkme jestinin, "Bir düşüneyim" anlamına geldiğini de
hatırlayabiliriz. Bunları öğrenmek için bir kitaba ihtiyacımız yok elbette ama
bu kitap bize yaptığımız bazı şeyleri neden yaptığımızı anlatıyor ve iletişim
yöntemlerimizin ne kadar incelikli olabileceğini hatırlatıyor.
Her kitap pek çok farklı şekilde okunabilir ve her okuyucunun da pek
çok bölümden oluşan bir kitabı okuma konusunda kendine has bir ilerleme
yöntemi olabilir. Bu kitap, her kitap gibi, ön kapaktan arka kapağa dek satır
satır okunabileceği gibi, aynı zamanda rasgele okumaya da elverişli. Okuyucu,
vaktinin ve koşullarının elverdiği ölçüde herhangi bir zamanda, herhangi bir
konuyu açıp okuyabilir. Nasıl okunursa okunsun elinizdeki kitap, kütüphane
rafınızda bulundurulması gereken ve örneğin "Nisan 1" geleneği ya da "oda
seviyeleri farklı evler" hakkında zihnimizi tazelemeye hazır bir eser.
Tüm bilgi zenginliği ve düşünceyi besleyen bol malzemesiyle bu kitap,
okuyucuyu geçmişe ait şeylerin anıları ve bugüne ait olanların yepyeni
bilgileriyle ödüllendiriyor. Üstelik okumaya değer her kitap gibi Bilgi
Tembeli ne Hazırlop Cevaplar da dünyaya, dünya üzerinde yaşayan insanlara
ve onların dünyayı değiştiriş biçimlerine bakışımızı değiştiriyor.
-Henry Petroski
9
Kitap
Hakkında
BİLGİ TEMBELİNE HAZIRLOP CEVAPLAR gündelik yaşamda kullandığımız yüzlerce objenin
günümüzdeki konumlarına nasıl ulaştığını anlatıyor. Kurşunkalem, düğme, çatal, kahve
ve peçete, büyük ölçüde gereksinim duyduğumuz ama üzerinde düşünmediğimiz pek
çok sıradan malzemeden yalnızca birkaçı. .. Kahve "meyve"sini kabuğundan çıkarıp onu
kavurmak, öğütmek ve her gün tükettiğimiz bir sıvıya dönüştürmek ilk kimin aklına geldi?
Hangi sıkıntılı ve utanç verici durumların ardından insanlar giysilerini küçük, yassı bir disk ve
kumaşa açılan bir delikle tutturabileceklerini keşfettiler? Bu tarihçelerin bazıları "gerekliliği"
bir icat dürtüsü olarak tanımlıyor, bazı icatlar ise tesadüfi kazalar sonucunda ortaya çıkıyor.
Tanımlamaların bazıları yanlış kavramların üzerine ışık tutarken, bazıları da popüler
bilgideki boşlukları dolduruyor. Konularına göre düzenlenen dokuz bölüm içinde yüzlerce
şeyin, bilinen ilk ortaya çıkışları ve mevcut kullanımlarını inceliyoruz. "Yiyecek ve İçecek"le
başlıyor, "Mevsimler ve Bayramlar"a geçiyor, "Seremoni ve Gelenekler", "Semboller ve
İşaretler", "Ocak ve Ev", "Giysi ve Aksesuvarlar", "İksirler, İlaçlar ve Kozmetik", "Oyuncaklar
ve Oyunlar" ve "Aletler ve Buluşlar"la devam ediyoruz. Her bölümün içinde alt başlıklara,
kısa bilgilere, SIRA DIŞI BİLGİLER'e, tarihi bilgilere ve zaman çizelgelerine dikkat edin. Ele
alınan tüm maddelerin ortak noktası mı? Onlarsız yaşamımız kesinlikle çok farklı olurdu.
BÖLÜM GİRİŞ YAZISI
~-- Dokuz bölümün her
biri, metinden örnekler
kullanarak, konuya
genel bir bakış sağlayan
ve bölüm içeriğini -ve
Yiyecek ve İ_s:ecek içerilmeyenleri-tanımlayan
..,...... -.., ..,.. .,..,ı~.ıı,"ı1. ... ı.......ı.ı...o .ı ı-.-,...o. .ı. .......... •.ı.....·....,e,.,. ... .......... 1 ..........1...-...1.-.. ..~w1.. . P.,..<.u....n.Y......•.... ..t ..P......ı.. .... 't....,.•....... .. .....ı. ... ...._........1..... ..ı.ı... ......f,...'.. ,l.-.. .."......-". .-..ı,l,.n...1'o,O.._1ı.,....wam.".,..t.. ..-,..ı..·....ı.., ı.ı. .....,-..ı.ı.lı. . .-.lıt...-. .'.-, ..ô.. ..ı..ı·..,-l... ...~..p • ...-• ...ı ..ı,. ...Y . ..... ~ı..,. ... ..ı,."ı.... "......O;'.ıı .,,....k ,,. ,,.;,.l.."<. . "...1.p•-" ...",..' .-....~",•.... .."."... ,..,'"_....,-." ."-.,". "-.'..' -.,.".,....",..ı...,-.".... "ı.,•.u.... ...-.•..ı..,.;.6 .. ,..ı.ı..., .ıı......,... .I,..ın...,"._ . .O...' ..O. ..,.."j...-..' ,. , amügbnaeitiz şnlaüalliı şhyiı snoib tirymiır.a, lS gkedioarardyni şuefp aoyyn alü pazbzüıi eirslliergıniyrnie llida eki
."11".r ..ı 1 .... ............ . ._ _. ... .. ,...1 ... w,~1 .".. __" " ...'. .,,.......,.... ......... .~.-.~r..,-......-... ~.,-6,..'.,w\.ı.... ....-ı......p...~....-.-... ... ı.....-.ı.,..-. -1, ._·....- ._...,,...j.,.. bir görüş sunuyor.
ı._...ı..ıı_.ı ı-"-f .."...<..'...." ,.".--,-... ...&... ., A., _l..l,.ı_. ., .,_....<....1...1....f..'.O. ..l,l,k-....r..t. <ittMı....-_• ...~ Wtlol+-•.. .
.-='~..",.=..".".~.,.' _·~=..·..:.· ,&.".:. ..,'..:.-... .-..:,...,. .~,:.ı ,.,...=.. . ...- :..ıı , " .r:..,' 1._-=,ıf.t..,. .. •...- ... ._... ,.. -.• ı ..~_.-..-...~..~_ ı~.ı...t.. ..:_..-. :,........ .-~....ı .~.-,. -__ı.~......_...r...p._.ı;..~..:. .. .._.<.: .,4. ._.... , ~ . •
10
