Table Of ContentU N I W E R S Y T E T M IK O L A J A K Q P E R N IK A
BIBLIOTEK A U N IW E R S Y T E C K A
Henryk Baranowski
BIBLIOGRAFIA WILNA
Tom III
za lata 1999-2005
oraz uzupelnienia
przy wspotpracy
Jolanty Golawskiej
Torun 2007
Recenzenci
Andrzej Romanowski
Anna Supruniuk
Projekt okladki
Hanna Sierdzinska
Ilustracje na okladce niniejszego tomu,
jak tez obu poprzednich pochodzg, z albumu
Jana Kazimierza Wilczyriskiego: Album Wilenskie, Paryz 1857
Printed in Poland
© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Mikolaja Kopernika
© Copyright by Henryk Baranowski
Torun 2007
ISBN 978-83-231-2115-2
WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU MIKOLAJA KOPERNIKA
ul. Gagarina 39, 87-100 Torun,
tel.: (056) 611 42 95, fax 611 47 05
[email protected]
Wydanie pierwsze. Naklad 400 egz. Ark. wyd. 17,4
DYSTRYBUCJA: BIURO PROMOCJI, ul. Reja 25, 87-100 Toruh
tel.fax (056) 611 42 38, [email protected]
www.wydawnictwo.uni.torun.pl
Druk: EXPOL, 87-800 Wloclawek, ul. Brzeska 4
Spis tresci
Przedmowa............................................................................................... XI
Wst§p ...................................................................................................... XV
Jvadas ................................................................................................... XVII
Wykaz wazniejszych wykorzystanych zrodel ................................... XIX
Bibliografia
I. Dzial ogolny
1. Bibliografie ................................................................................... 1
2. Informatory ................................................................................. 1
3. Plany............................................................................................. 1
4. Przewodniki ................................................................................. 3
5. Ikonografia ................................................................................... 4
6. Wrazenia z podrozy. Przechadzki po Wilnie ............................. 6
7. Onomastyka................................................................................. 6
II. Prace ogolne ........................................................................................ 6
III. Srodowisko geograficzno-przyrodnicze
1. Srodowisko geograficzne .............................................................. 7
2. Srodowisko przyrodnicze ............................................................ 7
IV. Dzieje miasta
1. Ogolne
a. Zrodla ................................................................................... 8
b. Opracowania ........................................................................ 8
2. Numizmatyka. Sfragistyka ........................................................ 9
3. Archeologia. Wykopaliska
a. Ogolne ................................................................................... H
b. Gorny Zamek ...................................................................... H
c. Dolny Zamek ...................................................................... H
d. Inne ...................................................................................... 13
4. Dzieje do r. 1793
a. Zrodla ................................................................................... ^1
b. Opracowania ........................................................................ 21
5. Dzieje w latach 1794-1864
a. Zrodla ................................................................................... 23
b. Opracowania ........................................................................ 23
VI Spis tresci
6. Dzieje w latach 1865-1914
a. Zrodla ................................................................................... 24
b. Opracowania ........................................................................ 24
7. Dzieje w latach 1914-1918
a. Zrodla ................................................................................... 25
b. Opracowania ........................................................................ 25
8. Dzieje w latach 1919-1922
a. Zrodla ................................................................................... 26
b. Opracowania ........................................................................ 26
9. Dzieje w latach 1923-1939 (do 1 IX)
a. Zrodla ................................................................................... 29
b. Opracowania ........................................................................ 30
10. Dzieje w latach 1939-1945
a. Zrodla ................................................................................... 3]
b. Opracowania ........................................................................ 33
V. Zagadnienia prawno-administracyjne.............................................. 37
VI. Wojskowosc ........................................................................................ 38
VII. Ludnosc
1. Ogolne .......................................................................................... 39
2. Mniejszosci narodowe
a. Bialorusini ............................................................................ 40
b. Litwini................................................................................... 40
c. Zydzi ..................................................................................... 41
Dzieje do r. 1940
Zrodla ...................................................................... 41
Opracowania............................................................ 41
Dzieje Getta w 1. 1941-1944
Zrodla..........................................................................44
Opracowania ............................................................ 45
VIII. Zagadnienia spoleczno-narodowosciowe
1. Ogolne .......................................................................................... 47
2. Stowarzyszenia i organizacje ..................................................... 48
IX. Wyznania
1. Ogolne ......................................................................................... 49
Spis tresci VII
2. Wyznanie rzymsko-katolickie
A. Zrodla ................................................................................... 49
B. Opracowania
a. Ogolne ............................................................................ 50
b. Biskupstwo. Kapitula ................................................. 50
c. Parafie. Koscioly .......................................................... 51
d. Ostra Brama
1. Zagadnienia ogolne ................................................. 52
2. Historia i geneza obrazu ......................................... 52
3. Kult .......................................................................... 52
4. Ostra Brama w literaturze pi^knej ....................... 53
e. Zakony ............................................................................ 53
f. Bractwa .......................................................................... 54
g. Seminaria duchowne ..................................................... 55
3. Wyznanie greko-katolickie ........................................................ 55
4. Wyznanie prawoslawne .............................................................. 56
5. Wyznania protestanckie ............................................................ 56
6. Inne wyznania............................................................................. 56
X. Zagadnienia gospodarcze
1. Przemysl ...................................................................................... 57
2. Handel .......................................................................................... 57
3. Rzemioslo .................................................................................... 57
4. Finanse. Banki ............................................................................ 57
5. Targi............................................................................................. 58
6. Zagadnienia komunalne
a. Elektrownia .......................................................................... 58
b. Wodoci^gi. Kanalizacja ..................................................... 58
c. Komunikacja........................................................................ 58
d. Zagadnienia mieszkaniowe ................................................. 58
e. Stan sanitarny. Ochrona zdrowia ..................................... 58
f. Szpitale ................................................................................. 59
g. Opieka spoleczna ................................................................. 59
h. Kinski zywiolowe ................................................................. 60
XI. Oswiata
1. Ogolne .......................................................................................... 60
2. Szkolnictwo podstawowe ............................................................ 61
3. Szkolnictwo srednie 0g6ln0ksztalc3.ce ....................................... 61
VIII Spis tresci
4. Szkolnictwo zawodowe ............................................................... 63
5. Szkolnictwo artystyczne ............................................................ 63
6. Szkolnictwo mniejszosci narodowych ....................................... 63
XII. Nauka
1. Ogolne .......................................................................................... 63
2. Uniwersytet Wilenski
a. Ogolne ................................................................................... 65
b. Akademia Wilenska (1579-1780) ....................................... 68
c. Szkola Glowna (1781-1803) .............................................. 70
d. Cesarski Uniwersytet Wilenski (1803-1832) ................... 71
e. Wilno bez Uniwersytetu ..................................................... 74
f. Uniwersytet Stefana Batorego (1918-1939)..................... 74
g. Biblioteka Uniwersytecka ................................................... 79
h. Obserwatorium Astronomiczne ........................................ 80
i. Ogrody botaniczne .............................................................. 81
j. Budynki ............................................................................... 81
k. Osoby ....................................................................................81
3. Instytut Europy Wschodniej ..................................................... 94
4. Towarzystwa naukowe
a. Ogolne ................................................................................... 96
b. Litewskie Towarzystwo Naukowe ..................................... 95
c. Towarzystwo Przyjaciol Nauk .......................................... 95
d. Wilenska Komisja Archeologiczna ................................... 96
e. Wilenska Komisja do Badania Akt Dawnych .................. 96
f. Wilenskie Towarzystwo Lekarskie ..................................... 96
g. Inne Towarzystwa ............................................................... 96
XIII. Kultura
1. Ogolne .......................................................................................... 97
2. Archiwa...................................................................................... 190
3. Biblioteki ................................................................................... 191
4. Muzea ........................................................................................ 198
5. Historia ksi^zki
a. Papiernictwo. Drukarstwo. Ruch wydawniczy.............. 103
b. Poszczegolne drukarnie ..................................................... 104
c. Poszczegolne firmy ksi^garskie i wydawniczo-ksi^gar-
skie ...................................................................................... 196
6. Czasopismiennictwo ................................................................. 105
Spis tresci IX
7. Teatr
A. Ogolne................................................................................. 109
B. Teatr dramatyczny
a. Do 1918 r...................................................................... 109
b. W latach 1919-1939 ................................................... 110
c. W latach 1939-1945 ................................................... Ill
C. Teatr muzyczny ................................................................. Ill
8. Literatura. Zycie literackie ..................................................... Ill
9. Zycie muzyczne ........................................................................ 115
10. Radio ......................................................................................... 116
XIV. Architektura i budownictwo
1. Ogolne ........................................................................................ 117
2. Urbanistyka. Rozwoj przestrzenny miasta
a. Ogolne................................................................................. 118
b. Stare miasto ...................................................................... 118
c. Przedmiescia...................................................................... 118
d. Place ................................................................................... 119
e. Ulice.................................................................................... 119
f. Mosty ................................................................................. 121
g. Tereny zielone ................................................................... 121
h. Cmentarze
Ogolne .......................................................................... 121
Rossa............................................................................. 122
Bernardyriski ............................................................... 123
Inne cmentarze ............................................................ 123
i. Miejscowosci podmiejskie (Kalwaria Wilenska, Kolonia
Wileriska, Werki) ............................................................... 124
3. Budownictwo i zabytki swieckie
a. Ogolne ................................................................................. 126
b. Mury obronne, bramy ....................................................... 126
c. Zamki
Ogolne .......................................................................... 126
Zamek Gorny ............................................................... 127
Zamek Dolny ............................................................... 127
d. Palace ................................................................................. 128
e. Ratusz ................................................................................. 129
f. Budynki mieszkalne ...................................................... 129
g. Inne budowle .................................................................... 130
X Spis tresci
4. Budownictwo i zabytki sakralne
a. Koscioly rzymsko-katolickie i klasztory
Ogolne .......................................................................... 130
Poszczegolne koscioly ................................................. 131
b. Cerkwie ............................................................................... 134
c. Synagoga ............................................................................ 134
d. Inne swi^tynie ................................................................... 134
XV. Plastyka
1. Ogolne ........................................................................................ 135
2. Rzezba
a. Pomniki wolnostoj3.ee ....................................................... 135
b. Inne rzezby ........................................................................ 136
3. Malarstwo................................................................................... 138
4. Grafika........................................................................................ 140
5. Rzemioslo artystyczne .............................................................. 141
6. Fotografia................................................................................... 142
7. Zycie artystyczne srodowiska plastycznego. Wystawy ....... 144
XVI. Sport ...................................... 145
XVII. Zycie codzienne
1. Zycie codzienne ........................................................................ 146
2. J§zyk .......................................................................................... 147
3. Zwyczaje .................................................................................... 147
4. Kiermasze................................................................................... 147
XVIII. Wilno w literaturze, muzyce i filmie .............................................. 148
1. Teksty
a. Proza ................................................................................... 148
b. Utwory poetyckie .............................................................. 149
c. Utwory sceniczne .............................................................. 151
2. Opracowania ............................................................................. 151
3. Legendy...................................................................................... 152
4. Film ........................................................................................... 152
XIX. Osoby ................................................................................................. 153
Addenda ...................................................................................................... 184
Skorowidz .................................................................................................... 195
Henryk Baranowski -
obywatel Wilna i Torunia
Mowi^c o historii Uniwersytetu Mikolaja Kopernika zazwyczaj szczy-
cimy si§ wilenskimi korzeniami naszej Uczelni. Przyznajemy si^ do tradycji
czterech wiekow badan naukowych oraz podkreslamy ci^glosc symboliczn^
i personal]!^ z Uniwersytetem Stefana Batorego, ktorego profesorowie, stu-
denci, pracownicy administracji i - jakzeby inaczej - bibliotekarze kladli
podwaHny Almae Matris Copernicana w 1945 roku. Nie zapominamy, ze
pierwszy rektor Uniwersytetu Mikolaja Kopernika prof. Ludwik Kolankow-
ski byl tez wczesniej, w 1919 roku, organizatorem odrodzonego polskiego
uniwersytetu w Wilnie, a jego portret wisz^cy w Sali Rektorow torunskiego
Collegium Maximum malowal wilnianin Jerzy Hoppen. Wsrod tworcow
UMK wymieniamy najwybitniejszych luminarzy nauki pochodz^cych znad
Wilii: Wilhelmin^ Iwanowsk^,, Jana Priiffera, Wladyslawa Dziewulskiego,
Stefana Srebrnego, Tadeusza Czezowskiego, Henryka Elzenberga, Konrada
Gorskiego i Tymona Niesioiowskiego, ktorzy ksztalcili kolejne pokolenia stu-
dentow i na trwale wpisali si§ w nauk^ europejsk^, i swiatow^. I pami^tamy,
ze na wilenskich wzorowane byly nazwy i symbole wydzialow, lancuchy
dziekanskie, berlo rektorskie, ale tez np. struktura wewn^trzna biblioteki,
rewersy biblioteczne, stemple i piecz^tki. Swiadomosc tradycji l^czy si^
z dumq, i nakazuje wdzi^cznosc, ktorej zapewne nigdy nie b^dziemy w stanie
w pelni okazac. Tak wiele tu Wilna pomimo uplywu ponad 60 lat.
Przed rokiem 1989 kontakty naukowe Uniwersytetu Mikolaja Kopernika
z Uniwersytetem Wilenskim byly sporadyczne. Jedynie Biblioteka Uniwer-
sytecka utrzymywala blisk^, wspolprac^ z blizniacz^, bibliotek^, w Wilnie, or-
ganizuj^c wystawy, spotkania oraz wymian^ i promocj^ ksi^zek. Kiedy Litwa
odzyskala niepodleglosc mozliwe staly si^ wspolne konferencje, publikacje
i nad wyraz cz^ste odwiedziny pozwalaj^ce na lepsze poznanie i zrozumie-
nie. Podpisalismy umowy o wspolpracy z uniwersytetami w Wilnie i Kow-
nie, a wybitnemu poecie Tomasovi Venclovie oraz Prezydentowi Republiki
Litewskiej Valdasovi Adamkusovi nadalismy tytul doktora horiorowego.
XII Przedmowa
W cieniu wielkich wydarzen zwi^zanych z polityk^ i mi^dzynarodowymi
umowami jeden czlowiek pisal przez lata swoj^, wlasn^, ksi^zk^ o Wilnie.
Pisal ja w Toruniu.
S3. ludzie niezast^pieni w badaniach naukowych. Czasem odnajduj^,
swoje przeznaczenie od razu lub tez mozolnie dochodz^ do niego w wyniku
wieloletnich studiow, kolejnymi artykulami, ksi^zkami albo odkryciami. To
wlasnie efekt ich pracy badawczej stanowi owe „kamienie milowe post^pu”,
do ktorych odnoszq, si^ kolejne pokolenia naukowcow. Nie liczba opubli-
kowanych prac stanowi o wyj^tkowosci badacza, ale cz^sto jedna odwazna
ksi^zka. Ale tez wartosc takiej ksi^zki nie zawsze od razu jest dostrzegana.
Jak bowiem nazwac cos, co swoj^ wizj^, nie miesci si^ w zastalym swiecie
poj^c, j^zyka i wyobrazni?
Autor bibliografii jest w takich badaniach w sytuacji najtrudniejszej. Do-
bre bibliografie S3 bowiem efektem zmudnych, cz^sto wieloletnich studiow,
w czasie ktorych wypracowuje si§ wlasn^ metodologi^, a efekt ostateczny
czyta i docenic potrafi zaledwie kilku specjalistow. Takim bibliografem jest
urodzony w Wilnie Henryk Baranowski - moze ostatni obywatel Wielkiego
Ksi^stwa Litewskiego. Rozpocz^te jeszcze w latach 50. XX wieku studia
bibliograficzne prowadzil w dwoch zasadniczych kierunkach. Chronologicz-
nie nalezy to opisac nast^puj^co: z jednej strony szlo o rejestracj^ dorobku
pismienniczego dotycz^cego nowej malej ojczyzny, w ktorej Baranowski sp§-
dzil ponad 60 lat, tj. Pomorza, z drugiej - o spisanie wszelkich swiadectw na
temat ojczyzny, z ktorej wyjechal w wieku lat 25 - Wilna. Jedno i drugie;
jedna i druga bibliografia powstaly nie tyle z przeswiadczenia o jakiejs szcze-
golnej roli Pomorza i Wilna w dziejach historii i kultury polskiej (czy chocby
w zyciu Autora), co ze swiadomosci, ze dorobek ten z powodow politycznych
moze pojsc w zapomnienie. A pozniej - jako, ze glowna cz^sc bibliografii
Wilna powstawala juz w niepodleglej Polsce - z poczucia obowi^zku, swego
rodzaju dlugu, ktory nalezalo splacic.
Wilno bylo dla Henryka Baranowskiego miastem szczegolnym. I szcze-
golny byl wilenski Uniwersytet Stefana Batorego, na ktorym rozpoczynal tuz
przed wojn3 studia prawnicze. Zapewne dlatego wprowadzeniem do kolej-
nych tomow bibliografii Wilna byla niewielka, wydana w roku 1983, praca
Uniwersytet Wilenski 1579-1939: bibliografia, za lata 1945-1982. Byla to
