beroyde student & bedrooge dronkkaart

250 Pages·2015·14.88 MB·Dutch

by  Antonius Harmsen

BEROYDE STUDENT & BEDROOGE DRONKKAART
2
3

J. Nooseman

Beroyde Student

en

J. Noozeman

Bedrooge Dronkkaart,
of Dronkke-Mans
HEL

met inleiding en annotaties uitgegeven door

Ineke Grootegoed, Arjan van Leuvensteijn en Marielle Rebel

Stichting Neerlandistiek VU Amsterdam
Nodus Publikationen Münster
2004
4

Bibliographic information published by Die Deutsche
Bibliothek

Die Deutsche Bibliothek lists this publication in the Deutsche
Nationalbibliografie; detailed bibliographic data is available in the
internet at http://dnb.ddb.de.

© Copyright 2004 C.N. Grootegoed, J.A. van Leuvensteijn, M. Rebel

Tekstverzorging: Marielle Rebel

Illustratie omslag
Adriaen van Ostade, ‘Fünf rauchende und trinkende Bauern mit Wertin’.
Amsterdams Historisch Museum, verzameling C.J. Fodor.

Uitgaven Stichting Neerlandistiek VU, nr. 47

Stichting Neerlandistiek VU
De Boelelaan 1105
NL-1081 HV Amsterdam

Nodus Publikationen
Klaus D. Dutz-Wissenschaftlicher Verlag
Postfach 5725
D-48031 Münster
http://www.go.to/nodus

ISBN 90-72365-84-4
ISBN 3-89323-747-X
Woord vooraf
5
Deze wetenschappelijke uitgave van de Beroyde Student en de Bedrooge
Dronkkaart is in opdracht van de Maatschappij der Nederlandse
Letterkunde te Leiden voorbereid. Zij is afgestemd op gevorderde
studenten en afgestudeerden Nederlands.
In de inleidende hoofdstukken geven we een beknopte
beschrijving van het leven en werk van de acteur-kluchtenschrijver Jelis
Noozeman1 en achtergrondinformatie over enkele belangrijke thema’s in
de kluchten: studeren en studentenleven, toverij en toverijgeloof,
huwelijksmoraal. Speciale aandacht besteden we aan Noozemans
komische strategie: de gestructureerde aanpak van Noozeman om de
lezer-toeschouwer een informatievoorsprong op het slachtoffer in de
klucht te geven, waardoor de auteur komische effecten bereikt. Aan de
uitgave is in een bijlage een beschrijving van het taalgebruik in de
kluchten toegevoegd.
De annotaties bij de teksten bevatten veel verwijzingen naar het
Woordenboek der Nederlandsche Taal. We hebben hiertoe besloten om
onze interpretaties te verduidelijken en te verankeren.

Mevr. Malou Nozeman stelde ons de resultaten van haar genealogisch
onderzoek naar het voorgeslacht van Jelis Noozeman ter beschikking en
prof.dr. Hubert Meeus informeerde ons over de bemiddelende rol van
Noozeman tussen een Brusselse toneelschrijver en de leiding van de
Amsterdamse Schouwburg. Graag bedanken we hen en de vakgenoten
die ons bij het interpreteren van enkele passages van advies hebben
gediend: dr. Harrie Hermkens en drs. Rogier van der Wal. Drs. Agnes
Groot hielp ons bij het zoeken van een passende illustratie ter
verfraaiing van de kaft en het Historisch Museum te Amsterdam gaf ons
toestemming Adriaen van Ostades tekening van een boerengezelschap
voor dit doel te gebruiken, waarvoor onze dank.

De publicatie van deze kluchten-editie is mogelijk gemaakt door
garantiesubsidies van de Faculteit der Letteren en het Algemeen
Steunfonds van de Vereniging voor christelijk wetenschappelijk
onderwijs der Vrije Universiteit.

1 In deze editie gebruiken we de naam Jelis Noozeman. Voor de spellingvarianten van de
naam en de motivering voor onze keuze verwijzen we naar hoofdstuk 1.
6
7
Inhoudsopgave

1 Leven en werk van Jelis Noozeman 9
1.1 Het geslacht Noozeman 9
1.2 Noozeman als acteur 9
1.3 Het werk van Jelis Noozeman 13

2 Komische strategie 17
2.1 Inleiding 17
2.2 Stijlstrategie 18
2.3 Structuurstrategie 22
2.3.1 Publieksreacties 22
2.3.2 Noozemans strategie 25
2.4 Het doel van de klucht 28

3 Studeren en studentenleven 31
3.1 Inleiding 31
3.2 Een Beroyde student? 32
3.3 De onderwijssituatie in de Republiek 33
3.4 De onderwijssituatie in Amsterdam: Het
Athenaeum Illustre 35

4 Toverij en toverijgeloof 40
4.1 Inleiding 40
4.2 Opvattingen over toverij halverwege de
zeventiende eeuw 41
4.2.1 De onttovering van de wereld 41
4.2.2 Populair toverijgeloof 45
4.2.3 De positie van Volckert en het publiek 48
4.3 Gregorius’ duivelaanroeping 49
4.4 De kennisvoorsprong van het publiek 51

5 Huwelijksmoraal 55
5.1 Inleiding 55
5.2 Verandering in de kerkelijke visie op het
huwelijk 55
5.3 De wereldlijke rechtspraak met betrekking
tot het huwelijk 57
5.4 Huwelijkse twist en mishandeling 60
5.5 Gehuwden in overspel 62

Editieverantwoording 65

J. Nooseman, Beroyde Student 68
8
J. Noozeman, Bedrooge Dronkkaart, of

Dronkke-Mans HEL 140

Bibliografie 211

Bijlage: Taalkundige beschrijving van de Beroyde Student en
de Bedrooge Dronkkaart 223

1 Fonologie 223
1.1 Klinkervarianten in syllaben met hoofdtoon 223
1.2 Tweeklankvarianten in syllaben met
hoofdtoon 231
1.3 Klinkervarianten onder invloed van
medeklinkers 232
1.4 Medeklinkervarianten 233
1.5 Overige fonologische eigenaardigheden in
werkwoorden 238

2. Morfologie 240
2.1 Werkwoord 240
2.2 Substantief 242
2.3 Lidwoorden, voornaamwoorden en bijvoeglijke
naamwoorden 244
2.4 Woordvorming 249

3 Syntaxis 252
3.1 Verbale hendiadys 252
3.2 Balansschikking 252
3.3 Aanspreking 252
3.4 Ontkenning 253
3.5 Participiumconstructie 254
3.6 Verdubbeling van ik 255

1. Leven en werk van Jelis Noozeman2

1.1. Het geslacht Noozeman
De toneelschrijver Jelis Noozeman3 stamt uit een van oorsprong Brussels
geslacht.4 Zijn overgrootvader, Mathijs Noseman (ook: Noteman), was

2 Dit hoofdstuk berust - tenzij anders vermeld - op Albach 1977.
9
een welgesteld burger. Hij is vermoedelijk na de Brusselse capitulatie
voor de Spaanse troepen in 1585 naar de Paltz gevlucht, omdat hij tot het
gereformeerde geloof was overgegaan. De kinderen van Mathijs groeien
op in Frankenthal, destijds een bekend toevluchtsoord voor
geloofsvluchtelingen. Drie van zijn zoons worden goudsmid. Eén van hen,
Jean (Hans) Noseman, wordt in 1603 tot gildemeester van de
goudsmeden te Frankenthal gekozen. Hans krijgt een zoon Mathijs
(Mathias). Deze wordt op 2 juli 1594 in Frankenthal gedoopt.5
Op 26 oktober 1619 gaat Mathijs op 25-jarige leeftijd in
ondertrouw met de 32-jarige weduwe Sijtgen Jelis.6 Uit dit huwelijk is in
1626 Jelis, de latere acteur en kluchtschrijver, geboren. Omdat Jelis een
patronimium is, blijkt de toneeldichter naar de grootvader van moeders
zijde te zijn genoemd. Toen Mathijs trouwde, was hij als pakker te
Amsterdam werkzaam, waar hij samen met anderen een kelder als
opslagplaats bezat. In 1635 is hij secretaris-hofmeester van Ridder
Cornelis Pauw, een raadsheer van Frederik Hendrik.
Het leven van Jelis Noozeman is dat van een toneelspeler, die nu
eens aan de Amsterdamse schouwburg verbonden is, dan weer door het
land trekt langs kermissen en in de Spaanse Nederlanden, in Holstein,
Sleeswijk, Denemarken en Zweden aan adellijke en koninklijke hoven
optreedt. Zijn contacten liggen in de toneelwereld en zijn huwelijken sluit
hij met dochters van collega-toneelspelers. Van collega’s aan de
schouwburg leerde Noozeman vooral de traditionele retorische speelstijl,
van de troep vooral bijkomende toneelvaardigheden als schermen, zang
en dans.

1.2. Noozeman als acteur
Jelis Noozeman was van 1640 tot 1646 en van 1654 tot 1664 aan de
Amsterdamse schouwburg verbonden. De eerste vermelding van zijn
naam is te vinden op de speellijst van de schouwburg van 1640. In 1641
trad hij met zijn broer Jan7 op als zanger in een vierstemmige reizang8 in
de Gebroeders van Vondel; voor zijn vriend Jan Baptist van Fornenbergh
laste de toneeldichter zelfs een rolletje in als Joab9. Later speelt
Noozeman vele rollen in tragedies van Vondel.
Van toneelspelen in de schouwburg kon men niet rondkomen. Het
inkomen van een gewoon toneelspeler bedroeg slechts een 150 gulden per
jaar, terwijl een handwerker in dezelfde tijd een dagloon van ongeveer 20

3 De spelling van namen lag in de zeventiende eeuw niet vast. Naast Jelis zijn Jillis en
Gilles opgetekend, naast Noozeman zijn de varianten Noozeman, Noseman, Nozeman
bekend. Wij kiezen in de lopende tekst voor Jelis vanwege de vernoeming en voor
Noozeman, vanwege de ondertekening in de Bedrooge Dronkkaart.
4 De inhoud van deze en de volgende alinea danken we aan de genealogische informatie van
mevr. Malou Nozeman (brief 16-06-2004).
5 Bron: Doopboek van de Reformierten Niederländischen Gemeinde van Frankenthal.
Stadsarchiv Best. I/1/47.
6 Bron: Gemeentearchief Amsterdam DTB.
7 Jan Noozeman heeft een opleiding tot chirurchijn gevolgd en schreef de kluchten
Hobbollighe Rombout, of de Getemde Snorker in 1649 (32 opvoeringen tot 1665) en
Gelukkige Bedriegerij in 1649 (vier opvoeringen in genoemde periode). Hij overleed in 1653.
8 Zie Veldhorst 2004, 144.
9 Zie Porteman 1996, 218-224.
10
stuivers ontving.10 Neveninkomsten waren dus noodzakelijk. Omdat de
Amsterdamse schouwburg ‘s zomers gesloten was, trokken de acteurs
dan in groepen naar andere steden om daar met vrije voorstellingen aan
voldoende inkomen te geraken. De begaafde Jan Baptist van
Fornenbergh (1624 – 1697), die bovendien over leidinggevende gaven en
een commerciële instelling beschikte, verliet de Schouwburg in 1645
geheel en leidde als ‘meester’ een troep waar hij zelfs mee naar het
buitenland trok. Deze rondtrekkende spelers sloten dan vooraf een
contract, waarin onder andere de duur van de samenwerking vermeld
stond.
In 1645 behoort Noozeman tot de rondtrekkende compagnie van
‘Nederduitsche Commedianten ofte Nederlantse Bataviers’. Hij treedt
dan namelijk als getuige op, als dit gezelschap een collectie
toneelkostuums aan een Leidse kleermaker-herbergier verkoopt. Adriaan
van den Bergh, Paulus Pierson en Triael Parkar behoorden tot deze
compagnie. Bij hen heeft Noozeman Ariana, de jonge dochter van Van
den Bergh, leren kennen met wie hij later trouwde.
De eerste reisperiode van een Nederlands gezelschap naar het
buitenland valt van 1645 tot 1664. Na wisselende contracten werken
onder meer Fornenbergh, Noozeman, Parkar van 1647 tot 1650 samen
onder de naam ‘Oprechte Nederduytsche Commedianten’. Na het succes
aan het Brusselse hof van Leopold Willem, aartshertog van Oostenrijk,
noemen zij zich ook de ‘Aartshertogelijke comedianten’. Uit deze tijd
dateert Noozemans contact met de Brusselse vakgenoot Claude de
Grieck.11 De introductiebrief van de Aartshertog opent de poorten van
andere hoven en helpt bij het verkrijgen van toestemming van
stadsbesturen voor optredens. In noord Duitsland (met name Hamburg)
en ook aan de hoven van Kopenhagen en Stockholm blijkt een publiek
voor Nederlandstalig toneel te bestaan. Het is bekend, dat koningin
Christina van Zweden de Nederlandse taal machtig was. In 1647 liet zij
een modern hoftheater bouwen met twaalf paar decorschermen die
verschillende locaties konden aanduiden, zoals een stad, een bos, een
berg, een tempel. Verder bezat het theater hemelschermen, een
wolkenapparaat en een triomfwagen.

In 1650 trad Jelis Noozeman in het huwelijk met Ariana, de dochter van
Adriaan van den Bergh. Vanaf 1655 tot haar vroege dood zes jaar later is
Ariana naast haar echtgenoot als vaste speler aan de Amsterdamse
Schouwburg verbonden. Zij verdiende evenveel als de belangrijkste
acteur van het gezelschap. Ariana, de eerste vrouw op het toneel, speelde
buitengewoon veel rollen in tragedies en slechts enkele in blijspelen en
kluchten.12 Zij heeft ook als danseres opgetreden. In het seizoen 1658/’59

10 Zie Van Deursen 1999, 14-19.
11 Uit de opdracht van Tymon Houthaak bij C. de Griecks Don Japhet van Armenien (1657),
gericht aan de bestuurders van de Amsterdamse Schouwburg, blijkt, dat De Grieck
Houthaak en Noozeman heeft gevraagd opvoering en publicatie te bevorderen. Houthaak
heeft Noozeman ‘die dit Spel mede bekent was’, ter hand gesteld om het ‘tegen het Frans
eens te laten overzien’. Wij danken deze informatie aan prof.dr. Hubert Meeus (e-mail d.d.
3 aug. 2004).
12 In rondreizende gezelschappen speelden vrouwen en kinderen wel mee op toneel. Ariana
opende de weg voor Susanna Eekhout en Elisabeth Kalbergen aan de schouwburg.