BATI UYGARLIĞININ MODERN KAHRAMAN KÜLTÜ OLARAK DANDY ve 1839-1923 DÖNEMİ ...

236 Pages·2012·3.68 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TİYATRO KURAMLARI, ELEŞTİRİ VE DRAMATURGİ
ANABİLİM DALI

BATI UYGARLIĞININ MODERN KAHRAMAN KÜLTÜ
OLARAK DANDY ve 1839-1923 DÖNEMİ TÜRK
TİYATROSU’NDA DANDYNİN İZLERİ

Yüksek Lisans Tezi

Züleyha Çubuk

Ankara-2012

1
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TİYATRO KURAMLARI, ELEŞTİRİ VE DRAMATURGİ
ANABİLİM DALI

BATI UYGARLIĞININ MODERN KAHRAMAN KÜLTÜ
OLARAK DANDY ve 1839-1923 DÖNEMİ TÜRK
TİYATROSU’NDA DANDYNİN İZLERİ

Yüksek Lisans Tezi

Züleyha Çubuk

Tez Danışmanı:
Doç. Dr. N. Selda Öndül

Ankara-2012

2
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TİYATRO KURAMLARI, ELEŞTİRİ VE DRAMATURGİ
ANABİLİM DALI

BATI UYGARLIĞININ MODERN KAHRAMAN KÜLTÜ
OLARAK DANDY ve 1839-1923 DÖNEMİ TÜRK
TİYATROSU’NDA DANDYNİN İZLERİ

Yüksek Lisans Tezi

Tez Danışmanı: Doç. Dr. N. Selda Öndül

Tez Jürisi Üyeleri
Adı ve Soyadı İmzası
.............................................................. ………………………….
.............................................................. ………………………….
.............................................................. ………………………….
.............................................................. ………………………….
.............................................................. ………………………….
.............................................................. ………………………….
Tez Sınav Tarihi ……………………

3
İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ 1
TEŞEKKÜR 2
RESİMLER LİSTESİ 3
GİRİŞ 8

1. BÖLÜM: BATI UYGARLIĞININ MODERN KAHRAMAN KÜLTÜ
OLARAK DANDY

1.1. Dandynin Ortaya Çıkışı: Gelenek ile Modern Arasında Bir
Çelişki………………………………………………………………..15

1.1.1.George Brummell ve Pür Dandy ……………….….21
1.1.2.Lord Byron ve Lirik-Romantik Dandy……………... 32

1.2. Dandynin Dönüşümü: Moderniteye Karşı Estetik Başkaldırı …...40

1.2.1.Charles Baudelaire ve Asi Dandy……………..……41
1.2.2. Oscar Wilde ve Estetik Dandy……………….….…50

1.2.2.1. Dorian Gray’in Portresi’nde Arketipsel
Bir Nüktedan ve Estetik Bir Figür Olarak Dandy:
Lord Henry ve Dorian Gray Örnekleri ……….….60

1.2.2.2. Oscar Wilde’ın Oyunlarında Toplumsal
Önkabullere Muhalif ve Kurgu Estetiği Bir Figür
Olarak Dandy: Lord Darlington, Cecil Graham, Lord
Goring, Algernon Moncrieff ve John Worthing
Örnekleri …………………………………………70

2. BÖLÜM: 1839-1923 DÖNEMİ TÜRK TİYATROSU’NDA
DANDYNİN İZLERİ

2.1. Osmanlı-Türk Modernleşmesinin Tarihsel ve Toplumsal
Perspektifi ……………………………………………………….…..85

2.2. Cumhuriyet’e Kadar Modernleşme Sürecinin Yarattığı Değişimin
Olumsuz Bir Sonucu Olarak Türk Romanına Yansıyan Züppe
Tipleri....…………………..……………………………………….....99

2.2.1. Proto-Züppe: Talât Bey ve Ali Bey Örnekleri…..103

2.2.2. Alafranga Züppe: Felâtun Bey Örneği……….....105
4
2.2.3. Dandy’vâri Alafranga Züppe: Bihruz Bey
Örneği…………………………………………...108

2.2.4. Alafranga Hain: Meftun Bey Örneği………........112

2.3. Cumhuriyet’e Kadar Türk Tiyatrosu’nda Yozlaşmış Geleneğe
Karşı Yenilik Yanlısı Bir Yergi Figürü Olarak Oyun Metinlerinde
Karşılaşılan Dandy İzlerinin Örneklerle İncelenmesi………………115

2.3.1. Batılı Anlamda İlk Türkçe Oyun Metninde Dandy
Fenomeninin İzleri: İbrâhim Şinâsi’nin Hayatı ve
Şair Evlenmesi Başlıklı Oyununun İncelenmesi.124

2.3.2. İlhamını Yerli ve/ya Doğulu Kaynaklardan Alan Bir
Oyun Metninde Osmanlı Dandysinin İzleri: Ahmet
Mithat Efendi’nin Hayatı ve Çengi yahut Daniş
Çelebi Başlıklı Oyununun İncelenmesi …….......136

2.3.3. Yerli Dandy ya da Bir Osmanlı Beyzadesi:
Recaizâde Mahmut Ekrem’in Hayatı ve Çok Bilen
Çok Yanılır Başlıklı Oyununun İncelenmesi…..146

2.3.4. Osmanlı’da Bir Melez Dandy: Abdülhak Hâmid
Tarhan’ın Hayatı ve Sabr u Sebat Başlıklı
Oyununun İncelenmesi………………………….158

2.3.5. Uyarlama Bir Oyun Metninde Dandy Fenomeninin
İzleri: Ahmet Vefik Paşa’nın Hayatı ve Meraki
Başlıklı Oyununun İncelenmesi………...……….171

2.3.6. Yaşamları Sosyete ve Sanat Çevresinden İbaret
Batılı Yaşayan ve Düşünen Yazarların Kaleminden
Batılı Çizgilere Sahip Bir Dandy: Şahabettin
Süleyman ile Tahsin Nâhid’in Hayatı ve
Ben…Başka Başlıklı Oyunlarının İncelenmesi...181

SONUÇ ………………………………………………………………………………..191
ÖZET ………………………………………………………………………………….200
ABSTRACT …………………………………………………………………………...201
KAYNAKÇA ………………………………………………………………………….202
EKLER ………………………………………………………………………………...211

5
ÖNSÖZ

Aydınlanma Çağı ile çok boyutlu bir dönüşüm geçiren düşün ve yaşam
pratiği, geçmişi ile radikal bir kopuş gerçekleştiren Avrupa için modernite
olgusunun varlığını mümkün kılmıştır. Gelenek ile modern arasında yaşanan
çelişkilerin birer ürünü olarak ilk kez İngiliz aristokrasisinin geri dönülmez
biçimde gücünü yitirdiği, on sekizinci yüzyılın sonlarında ortaya çıktıktan sonra
kısa sürede kültürel bir fenomen haline gelen dandylik, Fransız Devrimi’yle
birlikte moderniteye karşı estetik bir başkaldırı hareketine dönüşmüştür. Dandyler,
özellikle İngiltere ve Fransa’daki uygulamalarla modernitenin arayış içinde
olduğu yeni bir tür kahraman imgesi yaratmış; bu yönleriyle sanatın da ana
malzemelerinden bir olmuşlardır.
Osmanlı İmparatorluğu’ndan Türkiye Cumhuriyeti’ne yaşamın birçok
kademesinde meydana gelen değişimlerde de biricik etken olan modernlik olgusu,
toplumsal dönüşümün yarattığı yeni insan idealinde dandylerin izlerini görünür
hale getirmiştir.
Bu çalışma; 1839-1923 dönemi Türk tiyatrosunda, yozlaşmış geleneksel
toplumsal yapıya karşı modernleşmenin öncü gücü olarak yenilik söylemleriyle
donatılmış dandy kahramanlara rastlandığını iddia etmekte ve seçilmiş oyun
metinlerinden örnekler göstererek dandy izleri taşıyan oyun kişilerinin tipolojik
özelliklerini tarif etmektedir.

1
TEŞEKKÜR

Dandy, daha önce hiçbir Türkçe tez çalışmasına bağlam olmamıştı. Bir ilk olma
özelliği taşıyan bu metnin ortaya çıkması, farklı disiplinlerde birçok kaynak
okuması yapılan, uzun bir inziva dönemini gerektirdi. Kaynak desteğinin yanı
sıra; çalışma sürem boyunca bilgisini, ilgisini, sabır ve anlayışını esirgemeyen
değerli hocam tez danışmanım Doç. Dr. Selda Öndül’e teşekkür ederim.

*
Tezin bağlamıyla ilgili kaynak ve görüşlerini paylaşan, öneri ve eleştirileriyle
çalışmama katkı sunan Aynur Demircan’a ve Arş. Gör. Gökhan Tunç’a;

ayrıca

kaynaklarını benimle paylaştıkları için Öğr.Gör.V.Yasin Akyüz’e, Dr. Elif
Tüfekçi’ye, Yrd.Doç.Dr. Dilek Zerenler’e, Yrd. Doç. Dr. Cüneyt Özata’ya, Öğr.
Gör. Hakan Alkan’a, Manolya Akyüz’e, Sevda Öndül’e, Yeter Özdemir’e, Nihan
Kuzu’ya

ve

sevgi dolu varlıklarıyla hayatıma anlam katan aileme teşekkür ederim.

2
RESİM LİSTESİ

Resim 1: “Dandiprat”.
<http://www.predecimal.com/p5tudor.htm>. 30.07.2012

Resim 2: “Kaz Ana illüstrasyonu”.
<http://www.goodreads.com/book/show/3908729-mother-goose>. 30.07.2012

Resim 3: “Handy Spandy Jack-O-Dandy tekerlemesinin illüstrasyonu”.
<http://www.mamalisa.com/?t=hes&p=1487 >. 30.07.2012

Resim 4: “Restorasyon züppeleri”.
<http://stlouistheatresnob.blogspot.com/2011/08/restoration-st-louis-shakespeare.html>. 30.07.2012
<http://www.jimandellen.org/austenblog/963.html>. 30.07.2012
< http://blogs.warwick.ac.uk/aliceeardley/entry/restoration_comedy_i/>. 30.07.2012

Resim 5: “Amerika’da bağımsızlık savaşı veren yankee-doodle-dandyler”.
<http://www.gutenberg.org/files/24644/24644-h/24644-h.htm>. 30.07.2012
<http://thevictoriantimes.blogspot.com/2011/07/uncle-sams-evolution.html>. 30.07.2012
<http://www.movierentalsportland.com/museum/yankee-doodle-dandy/>. 30.07.2012

Resim 6: “Genç soyluların Büyük Seyahat geleneği”.
<http://en.wikipedia.org/wiki/File:Pantheon-panini.jpg>. 30.07.2012
< http://en.wikipedia.org/wiki/File:Dunstanville.jpg>. 30.07.2012
<http://en.wikipedia.org/wiki/File:Jean_Preudhomme.jpg>. 30.07.2012

Resim 7: “Bir Makarna züppesi”.
< http://twonerdyhistorygirls.blogspot.com/2010_08_01_archive.html>. 30.07.2012
<http://printshopwindow.blogspot.com/2012/01/macaroni-print-shop-matthew-c1720-78.html>. 30.07.2012
<http://thebedfordstuyvesantdandy.com/2012/03/02/julius-soubise-the-first-african-fop-macaroni-dandy/>.
30.07.2012

Resim 8: “Bir Makarna züppesi Charles James Fox”.
<http://en.wikiquote.org/wiki/Charles_James_Fox>. 30.07.2012

3
Resim 9: “Bir Makarna züppesi Charles James Fox”.
<http://www.historicalportraits.com/Gallery.asp?Page=Item&ItemID=768&Desc=Charles-James-Fox-%7C-
Sir-Thomas-Lawrence-PRA>. 30.07.2012

Resim 10: “Bilinen ilk dandy George Bryan Brummell”.
<http://foggygates.blogspot.com/2010/06/beau-brummell-charles-rennie-macintosh.html>. 30. 07.2012.
<http://wordshunter.blogspot.com/2012_01_01_archive.html>. 30.07.2012
<http://www.findagrave.com/cgi-bin/fg.cgi?page=gr&GRid=17610337>. 30.07.2012

Resim 11: “Yeni giyim tarzı içinde sade görünümüyle George Bryan Brummell”
<http://nigeness.blogspot.com/2012/06/birthday-beau.html> 30.07.2012

Resim 12: “Pür dandy imajıyla genç Lord Byron”.
<http://www.guardian.co.uk/books/2010/jan/24/lord-byron-germaine-greer>.30.07.2012

Resim 13: “Lord Byron Büyük Seyahat’te”.
<http://www.thelongridersguild.com/Byron.htm>. 30.07.2012
<http://scarriet.wordpress.com/category/byron/>. 30.07.2012
<http://en.wikipedia.org/wiki/File:Lord_Byron_at_Missolonghi.jpg>. 30.07.2012
<http://www.1st-art-gallery.com/Sir-William-Allan/Lord-Byron-Reposing-In-The-House-Of-A-Fisherman-
Having-Swum-The-Hellespont,-1831.html>. 30.07.2012

Resim 14: “Lirik-romantik dandy imajıyla Lord Byron”.
<http://gueneslipazartesiler.blogspot.com/2011/02/lord-byron-tarihin-ilk-vampiri.html>. 30.07.2012

Resim 15: “Byron’vari kahramanlar”.
<http://www.all-art.org/literature/history1Byron1.html>. 30.07.2012
<http://www.wikipaintings.org/en/eugene-delacroix/episode-from-the-corsair-by-lord-byron-1831>.
30.07.2012

Resim 16: “Lord Byron’ın romantik pozu”.
<http://1812now.blogspot.com/2012/03/their-first-meetingshave-symbolic.html>. 30.07.2012
<http://poemshape.wordpress.com/tag/james-wedderburn-webster/>. 30.07.2012

Resim 17: “Romantik dandyler”.
<http://tr.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven>. 30.07.2012
<http://www.zazzle.com/moustache+posters>. 30.07.2012
<http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:HBalzac.jpg&filetimestamp=20060930211115>.
30.07.2012
4
<http://www.denstoredanske.dk/Kunst_og_kultur/Litteratur/Fransk_litteratur/1800-50/Stendhal>. 30.07.2012

Resim 18: “Uzun pantolon giyen ilk aristokrat olarak Lord Byron”.
<http://www.gutenberg.org/files/17684/17684-h/17684-h.htm>. 30.07.2012

Resim 19: “Charles Baudelaire’in romantik pozu”.
<http://tr.wikipedia.org/wiki/Charles_Baudelaire>. 30.07.2012
<http://artistsfloatingworld.blogspot.com/2011/05/ian-on-charles-baudelaire.html>, 30.07.2012
<http://blipoint.com/blog/2010/06/nadar-rule-and-capricenadar-la-norme-et-le-caprice/nadar_68/>
30.07.2012
<http://sivildenemeler.wordpress.com/aforizmalar/>. 30.07.2012

Resim 20: “Amerika seyahatinden önce ve sonra Oscar Wilde”.
<http://sanatsozleri.blogcu.com/oscar-wilde-hakkinda/9165215>. 30.07.2012
<http://www.amoeba.com/blog/2010/10/eric-s-blog/happy-birthday-oscar-wilde-.html>. 30.07.2012

Resim 21: “Sıra dışı giyimiyle Oscar Wilde”.
<http://sanatsozleri.blogcu.com/oscar-wilde-hakkinda/9165215>. 30.07.2012
<http://www.toptenz.net/top-10-quotes-by-oscar-wilde.php>. 30.07.2012
<http://www.amoeba.com/blog/2010/10/eric-s-blog/happy-birthday-oscar-wilde-.html>. 30.07.2012
<http://omahype.com/event/a-wilde-time-at-the-castle-the-witty-world-of-oscar-wilde/>. 30.07.2012
<http://www.selcukuygur.com/2012/05/22/grotesk-bir-cinayetin-romantik-mufettisi-oscar-wilde-ve-mum-
isigi-cinayetleri/>. 30.07.2012
<http://blog.naver.com/PostView.nhn?blogId=gami1023&logNo=98896856&redirect=Dlog&widgetTypeCal
l=true>. 30.07.2012

Resim 22: “Lord Henry ve Dorian Gray tiplemelerinin görünümü”.
<http://flcenterlitarts.wordpress.com/2011/04/28/do-we-really-need-an-uncensored-version-of-dorian-gray/>.
30.07.2012 (2009 yapımı Dorian Gray’in Portresi filminden)
<http://www.otekisinema.com/dorian-gray-2009/>. 30.07.2012
<http://litaddictedbrit.blogspot.com/2011/04/thoughts-on-picture-of-dorian-gray-by.html>. 30.07.2012

Resim 23: “Lord Darlington ve Cecil Graham tiplemeleri”.
< http://www.bathdrama.com/page7.htm>. 30.07.2012

Resim 24: “Lord Goring tiplemesi”.
<http://www.tbd.com/blogs/tbd-arts/2011/03/tbd-picks-an-ideal-husband-at-the-shakespeare-theatre-
9700.html>. 30.07.2012
<http://www.daylife.com/topic/Oscar_Wilde/photos/2?__site=daylife>. 30.07.2012

5