batı anadolu ve güneydoğu avrupa kentleşme modellerinin karşılaştırması

340 Pages·2017·12.07 MB·Turkish

T.C.
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI
TARİHÖNCESİ ARKEOLOJİSİ BİLİM DALI

DOKTORA TEZİ

BATI ANADOLU VE GÜNEYDOĞU AVRUPA
KENTLEŞME MODELLERİNİN
KARŞILAŞTIRMASI

NİHAN NAİBOĞLU

2502110026

TEZ DANIŞMANI
PROF. DR. MEHMET ÖZDOĞAN

İSTANBUL 2017
ii
ÖZ

BATI ANADOLU VE GÜNEYDOĞU AVRUPA KENTLEŞME
MODELLERİNİN KARŞILAŞTIRMASI
NİHAN NAİBOĞLU

“Batı Anadolu ve Güneydoğu Avrupa Kentleşme Modellerinin Karşılaştırması”
başlıklı tez çalışmasının amacı, Batı Anadolu, Ege adaları, Trakya ve Batı Balkanlar’ı
kapsayan coğrafyada, M.Ö. 3. binyıl süresince gelişen bölgeler arası ticaret ağlarının
hangi bölgelerde kentleşmeye yol açtığını sorgulamaktır.
M.Ö. 3. binyılın en belirgin özelliği, Mezopotamya ve Levant merkezli uzak mesafe
ticaret ağlarıdır. Söz konusu ağların, Batı Anadolu ve Ege’de yol açtığı en büyük
değişim, toplumsal hiyerarşinin tanımlanması olmuştur. Kültürler arası iletişimin
sonucunda, toplumsal sınıflaşmayı vurgulamada yeni yöntemlerin oluştuğu görülür.
M.Ö. 3. binyılın ikinci yarısı, Batı Anadolu ve Ege’de toplumsal hiyerarşinin yerleşim
düzenlerine yansıdığı ilk dönemdir. Anıtsal mimari, uzman zanaatkârlar, idarî
uygulamalar ve bölgeler arası alışverişi yapılan çok çeşitli mallar, dönemin önemli
yeniliklerindendir.
Bölgeler arası iletişimin toplumsal ve maddi etkileri, kuzeybatıya gidildikçe
zayıflamış ve Trakya Ovası’nda son bulmuştur. Güneyde Kıta Yunanistan’dan
kuzeyde Karpatlar’a ve Tuna havzasına kadar uzanan Batı Balkanlar, yöresel
çeşitliliğe rağmen, kendi içinde bir kültür birliği geliştirmiştir. Batı Balkan
yerleşimlerinde herhangi bir toplumsal sınıflaşma görülemese de, bölgenin dolaylı
yollardan Ege ve Anadolu kültürlerinden etkilendiğini gösterebilecek bazı bulgular
vardır.

Anahtar Kelimeler: M.Ö. 3. binyıl, Batı Anadolu, Ege adaları, Balkanlar, kentleşme,
toplumsal sınıflaşma, ticaret ağları
iii
ABSTRACT

BATI ANADOLU VE GÜNEYDOĞU AVRUPA KENTLEŞME
MODELLERİNİN KARŞILAŞTIRMASI
NİHAN NAİBOĞLU

The present study “Comparing Different Models of Urbanization in Western Anatolia
and Southeast Europe” deals with the interregional networks in Western Anatolia, the
Aegean, Thrace and Western Balkans during the 3rd millennium BC and aims to find
out in which regions those networks caused an urbanization process.
The 3rd millennium BC is characterized by a systematic long-distance trade network
with the main centers in Mesopotamia and Levant. One of the most crucial effects of
this network in Western Anatolia and the Aegean can be seen in the re-definition of
the social hierarchy in those regions. The circulation of ideas and products has
influenced the way how the social asymmetries were expressed between the different
classes of society. During the second half of the 3rd millennium BC a higher social
class differentiated itself for the first time in those regions from the rest of the society
through the medium of settlement planning. Monumental architecture, specialized
craftsmanship, administrative practices and a wide range of trading implements are
some of the major innovations of this period.
Both the social and the material effects of this network weaken in the northwest
direction, to finally vanish to the west of the Thracian Plain. There again appears a
quite different cultural zone, stretching from northern Greece in the south to the
Carpathian Basin and the Danube in the north. Despite the fact that there is no sign of
a social differentiation through housing in Western Balkans, one can observe some
innovations which emphasize an indirect cultural connection between the Western
Balkans and the Aegeo-Anatolian region.

Keywords: 3rd millennium BC, Western Anatolia, Aegean islands, the Balkans,
urbanization, social differentiation, trade networks
iv
ÖNSÖZ
“Batı Anadolu ve Güneydoğu Avrupa Kentleşme Modellerinin Karşılaştırması” adlı
bu çalışma, M.Ö. 3. binyıl süresince Batı Anadolu, Ege adaları, Trakya ve Batı
Balkanlar’daki bölgeler arası etkileşimlerin niteliğini saptamayı ve bu etkileşimlerin
hangi bölgelerde kentleşmeye yol açtığını irdelemeyi amaçlamaktadır. Tezin
sonucunda bir tablo oluşturulacak ve hangi bölgelerin hangi kentleşme ölçütlerini
karşıladığı sorusu, somut verilerle yanıtlanmaya çalışılacaktır. Bu geniş çaplı ve
derleyici konuya yönelmemi sağlayan hocam Prof. Dr. Mehmet Özdoğan’a, tez
süresince desteğini hiç esirgemeyip her konuda önümü aydınlattığı için sonsuz
teşekkür ederim.
Ele alınan coğrafya çok geniştir ve günümüz sınırlarında birçok farklı ülkeyi
kapsamaktadır. Söz konusu bölgelerin verilerine ulaşma aşamasında, birçok kişiden
destek alınmıştır. Tanıştığımız günden itibaren hem arkadaş hem de hayran olduğum
Nazan ve Serdar Ünan’a, heyecanla paylaştıkları fikirleri için çok teşekkür ederim.
Beni kazılarında ağırlayan Prof. Dr. Refik Duru, Prof. Dr. Gülsün Umurtak, Prof. Dr.
Vasıf Şahoğlu, Prof. Dr. Hayat Erkanal, Doç. Dr. Ayşegül Aykurt ve son olarak Prof.
Dr. Yavor Boyadzhiev ile Dr. Kamen Boyadzhiev’e, nezaketleri ve
misafirperverlikleri için sonsuz teşekkür ederim. Tadilattaki Midilli Arkeoloji
Müzesi’ni benim için açan Midillili arkeologlara, yardımları için çok teşekkür ederim.
Ioannis Soukantos’a, Yunanistan arkeolojisi hakkında hiç esirgemeden paylaştığı
bilgileri için teşekkürü borç bilirim.
Tez boyunca fikirlerini paylaşan Prof. Dr. Kemalettin Köroğlu’na, destekleyici
yaklaşımı için teşekkür ederim. Doç. Dr. Erhan Bıçakçı’ya, ayırdığı zamanlar ve
verdiği öğütler için teşekkür ederim. Yüz yüze görüşme fırsatımız olmasa da
sorularımı yanıtsız bırakmayan ve ufkumu açan Dr. Maria Ivanova’ya, Dr. Maja
Gori’ye, Prof. Dr. Ourania Kouka’ya ve Prof. Dr. Ioannis Aslanis’e çok teşekkür
ederim.
Bu tez, TÜBİTAK BİDEB 2211-A Yurt İçi Doktora Burs Programı tarafından finanse
edilmiştir. Araştırmalarıma yıllarca katkı sağlayan TÜBİTAK’a teşekkürü borç
bilirim.
v
Tez süresince defalarca yardımıma koşan Alper Gölbaş’a, arkadaşlığı ve sonsuz
desteği için ne kadar teşekkür etsem azdır. Metin kontrollerine yardım eden ve aklıma
takılan her konuda danışabildiğim Ozan Özbudak’a teşekkür ederim.
Ulaşamadığım kaynakçaları temin eden Dr. Camille Lecompte, Anna-Maria
Ungelenk-Schröder ve Federica Lume-Pereira’ya, kendi işlerini aksatma pahasına her
seferinde yardım ettikleri için çok teşekkür ederim.
Ve son olarak, desteklerini sözcüklere sığdıramayacağım aileme, Burcu Lecompte,
Kadir Büyükakmanlar, Mediha Naiboğlu ve Hasan Naiboğlu’na sonsuz teşekkür
ederim. Bu yorucu süreçte her zorluğu paylaşıp yükümü hafifletmeye çalışan Burak
Naiboğlu ve Gökçen Büyükakmanlar’a, sonsuz sabırları, hoşgörüleri ve verdikleri
huzur için ne kadar teşekkür etsem azdır. Bu çalışmayı, tez aşamasında dünyaya gelen
ve bugüne kadar annesini yalnızca doktora öğrencisi olarak tanıyan kızım Yasemin
Naiboğlu’na armağan ediyorum.

Nihan Naiboğlu
İstanbul, 2017

vi
İÇİNDEKİLER
ÖZ.......... ................................................................................................................................................ iii
ABSTRACT .......................................................................................................................................... iv
ÖNSÖZ................................................................................................................................................... v
PLANLAR LİSTESİ ............................................................................................................................. x
TABLOLAR LİSTESİ ........................................................................................................................ xii
RESİMLER LİSTESİ ........................................................................................................................ xiii
KISALTMALAR LİSTESİ ................................................................................................................ xv
GİRİŞ .....................................................................................................................................................1
BİRİNCİ BÖLÜM5
1. ARAŞTIRMA TARİHÇESİ5
1.1. ARAŞTIRMA TARİHÇESİ .............................................................................................. 5
İKİNCİ BÖLÜM11
2. TARİHLENDİRME11
2.1. TARİHLENDİRME ......................................................................................................... 11
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM13
3. KENT TANIMI13
3.1. YAKIN DOĞU’DA KENTLER ...................................................................................... 14
3.2. ANADOLU KENT MODELİNİN KÖKENLERİ ......................................................... 15
3.3. BATI ANADOLU VE EGE ADALARINDA KENTLEŞME SÜRECİ ....................... 19
3.4. BALKAN YERLEŞİMLERİ ........................................................................................... 25
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM27
4. KENTLEŞME ÖLÇÜTLERİ27
4.1. SAVUNMA YAPILARI ................................................................................................... 29
4.1.1. İÇ BATI ANADOLU’DA SAVUNMA YAPILARI .............................................. 30
4.1.1.1. BADEMAĞACI ................................................................................................... 31
4.1.1.2. SEYİTÖMER ....................................................................................................... 32
4.1.2. ANADOLU’NUN EGE KIYILARINDA SAVUNMA YAPILARI...................... 35
4.1.2.1. TROİA .................................................................................................................. 36
4.1.2.2. LİMAN TEPE ...................................................................................................... 37
4.1.3. EGE ADALARINDA SAVUNMA YAPILARI ..................................................... 39
4.1.3.1. THERMİ .............................................................................................................. 39
4.1.3.2. POLİOCHNİ ........................................................................................................ 44
4.1.4. TRAKYA’DA SAVUNMA YAPILARI ................................................................. 47
vii
4.1.4.1. YUNATSİTE ........................................................................................................ 48
4.1.4.2. KANLIGEÇİT ..................................................................................................... 51
4.1.5. BATI BALKANLAR’DA SAVUNMA YAPILARI .............................................. 55
4.2. SINIF AYRIMI ................................................................................................................. 56
4.2.1. YUKARI VE AŞAĞI YERLEŞİM AYRIMI ......................................................... 57
4.2.2. ANITSAL YAPILAR ............................................................................................... 63
4.2.2.1. İÇ BATI ANADOLU’DA ANITSAL YAPILAR .............................................. 65
4.2.2.2. ANADOLU’NUN EGE KIYILARINDA ANITSAL YAPILAR .............. 69
4.2.2.3. EGE ADALARINDA ANITSAL YAPILAR ..................................................... 72
4.2.2.4. TRAKYA VE BALKANLAR’DA ANITSAL YAPILAR ................................ 77
4.2.3. BİREYLERİN TEKELİNDEKİ VARSILLIK ...................................................... 79
4.2.3.1. SÜS EŞYALARI VE SİLAHLAR ...................................................................... 81
4.2.3.2. ÇANAK ÇÖMLEK ............................................................................................. 88
4.2.4. MAL DENETİMİ VE ORTAK DEPOLAMA ALANLARI ................................ 95
4.2.5. MÜHÜR YA DA MÜHÜR BASKISI ................................................................... 102
4.2.6. İŞ BÖLÜMÜ VE UZMAN ZANAATKÂRLAR ................................................. 106
4.2.6.1. MADENCİLİK .................................................................................................. 108
4.2.6.2. DOKUMACILIK ............................................................................................... 113
4.3. UZAK MESAFE TİCARETİ ........................................................................................ 115
4.3.1. İTHAL MALLAR .................................................................................................. 119
4.3.2. ORTAK ÖLÇÜ BİRİMLERİ ............................................................................... 124
4.4. SENE BOYU YERLEŞİM ............................................................................................. 126
4.5. AÇIK ALANLAR, MEYDANLAR VE YOLLAR ...................................................... 127
4.6. ALTYAPI ........................................................................................................................ 135
BEŞİNCİ BÖLÜM139
5. YERLEŞİM YERLERİ139
5.1. BADEMAĞACI .............................................................................................................. 139
5.2. SEYİTÖMER .................................................................................................................. 143
5.3. TROİA ............................................................................................................................. 147
5.4. LİMAN TEPE ................................................................................................................. 155
5.5. POLİOCHNİ (ΠΟΛΙΌΧΝΗ) – LİMNİ ADASI ........................................................... 160
5.6. THERMİ (ΘΕΡΜΉ) – MİDİLLİ ADASI..................................................................... 174
5.7. KANLIGEÇİT ................................................................................................................ 194
5.8. YUNATSİTE (ЮНАЦИТЕ) ......................................................................................... 201
5.9. SİTAGROİ (ΣΙΤΑΓΡΟΊ) ............................................................................................... 207
5.10. SOVJAN .......................................................................................................................... 211
viii
SONUÇ.............................................................................................................................................. 214
KAYNAKÇA .................................................................................................................................... 226
LEVHALAR ..................................................................................................................................... 277
ÖZGEÇMİŞ ...................................................................................................................................... 323

ix
PLANLAR LİSTESİ
Plan 1 Bademağacı, İTÇ ve sonrası (Duru / Umurtak, 2011: Res. 3). .................................................. 281
Plan 2 Hacılar Büyük Höyük, İTÇ I kapı yapısı, sur duvarı ve duvarın iç yüzünde dizili tek odalı yapılar
(Umurtak / Duru, 2014: Res. 4). ......................................................................................................... 285
Plan 3 Seyitömer V-A, İTÇ III (Bilgen, 2015: Fig. 139). ........................................................................ 287
Plan 4 Seyitömer V-B, İTÇ III (Bilgen, 2015: Fig. 140). ........................................................................ 288
Plan 5 Seyitömer V-C, İTÇ III (Bilgen v.d., 2014: KST 36, Plan 3). ....................................................... 288
Plan 6 Troia I, “Schliemann Yarması”. Yan yana dizili ev sıraları ve çevre duvarı (Ivanova, 2016: Fig. 4).
............................................................................................................................................................ 293
Plan 7 Troia II a-d (Korfmann, 2001a: Res. 403) ................................................................................. 294
Plan 8 Troia IIg (Ünlüsoy, 2006: Abb. 9) ............................................................................................. 294
Plan 9 Troia, höyük ve aşağı yerleşimler (Jablonka, 2001: Fig. 439) .................................................. 296
Plan 10 Liman Tepe V (Erkanal, 2008b: Fig. 3) ................................................................................... 297
Plan 11 Liman Tepe VI, M.Ö. 3. binyılın başları (Erkanal v.d., 2016: Fig. 3). ...................................... 298
Plan 12 Thermi I (Kouka, 2002: PLan 14) ........................................................................................... 300
Plan 13 Thermi II (Kouka, 2002: Plan 17) ........................................................................................... 300
Plan 14 Thermi IIIA (Kouka, 2002: Plan 20) ........................................................................................ 301
Plan 15 Thermi IIIB (Kouka, 2002: Plan 23) ........................................................................................ 301
Plan 16 Thermi IVA (Kouka, 2002: Plan 26) ........................................................................................ 302
Plan 17 Thermi IVB (Kouka, 2002: PLan 29) ....................................................................................... 302
Plan 18 Thermi V (Kouka, 2002: PLan 32) .......................................................................................... 303
Plan 19 Poliochni Mavi (Kouka, 2002: Plan 4) .................................................................................... 305
Plan 20 Poliochni Yeşil (Kouka, 2002: PLan 6) .................................................................................... 306
Plan 21 Poliochni Kırmızı (Kouka, 2002: Plan 8) ................................................................................. 307
Plan 22 Poliochni Sarı (Kouka, 2002: Plan 10) .................................................................................... 308
Plan 23 Yunatsite XVII, M.Ö. 3. binyılın başları (Rusya Bilimler Akademisi, 2007: Plan 4). ................ 311
Plan 24 Yunatsite XIV, M.Ö. 3. binyılın birinci yarısı (Rusya Bilimler Akademisi, 2007: Plan 8). ........ 312
Plan 25 Kanlıgeçit KG 2b (Özdoğan v.d., 2012a: Ek 3) ........................................................................ 313
Plan 26 Kanlıgeçit KG 2a (Özdoğan v.d., 2012a: Ek 2) ........................................................................ 314
Plan 27 Kanlıgeçit KG 1 (Özdoğan v.d., 2012a: Ek 1) .......................................................................... 314
Plan 28 Kanlıgeçit KG 3 (Özdoğan v.d., 2012a: Fig. 54). ..................................................................... 315
Plan 29 Kanlıgeçit KG 2a (Özdoğan v.d., 2012a: Fig. 26). ................................................................... 315
Plan 30 Mihaliç sur duvarı ve megaron (?) yapısı, M.Ö. 3. binyılın ikinci yarısı (Stefanova, 2003: Fig. 2).
............................................................................................................................................................ 317
Plan 31 Sitagroi Va, “Yanık Ev” (Renfrew v.d., 1986: Fig. 8.10) .......................................................... 318
Plan 32 Sitagroi Vb, “Uzun Ev” (Renfrew v.d., 1986: Fig. 8.9). ........................................................... 318
Plan 33 Sitagroi Vb, “Silo Kompleksi”. Sağ tarafta önceki evredeki “Uzun Ev” yapısının duvarları
görülmektedir (Renfrew v.d., 1986: Fig. 8.8) ..................................................................................... 319
Plan 34 Sovjan, 8. tabaka, Kanal Evi (Gori, 2015a: Fig. 7). ................................................................. 319

x