Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk dili tarihi

477 Pages·2004·3.81 MB·Turkish

by  Ercilâsun

Ahmet B. ERCİLASUN

Başlangıcından Yirminci Yüzyıla

TÜRK DİLİ TARİHİ
Başlangıcından Yirminci Yüzyıla
Türk Dili Tarihi
Ahmet B.
Ercilasun
Akçağ Yayınları / 603
Araştırma - İnceleme / 50
Başlangıcından Yirminci Yüzyıla

TÜRK DİLİ TARİHİ
ISBN 975-338-589-7
Bu kitabın bütün haklan Akçağ A.Ş.'ne aittir.
Prof. Dr. Ahmet B. ERCİLASUN
Kapak I Emin Bebek
Sayfa Düzeni I Akçağ Dizgi Ünitesi
Baskı I Başer Matbaası - 356 88 88
1. Baskı I Ankara 2004
TÜRK DİLİ TARİHİ
İÇİNDEKİLER
SÖZ BAŞI......................................................................13
GİRİŞ
Türk Dilinin Dünya Dilleri Arasındaki Yeri......................17
1. Altay Dilleri Teorisi....................................................17
2. Büyük Aile Teorileri....................................................27
2. l.Nostratik Teorisi.....................................................27
2. 2. Avrasyatik Teorisi....................................................28

3..Dünya Dillerinin Sınıflandırılması.................................29
BİRİNCİ BÖLÜM
Türklerin Ana Yurdu Ve En Eski Komşuları......................33
İKİNCİBÖLÜM
Sümerce - Türkçe İlişkisi.................................................35
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Eski Kültürler Ve Türkler................................................39
Bozkır Kültürü................................................................39
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
Saka - Türk İlişkisi..........................................................43
Alp Er Tonga Destanı...................................................... 46
BEŞİNCİ BÖLÜM
1.Asya Hunlan............................................................... 51
Oğuz Kağan Destanı........................................................ 55
2.Asya Hunları Ve Türk Dili.............................................59
ALTINCI BÖLÜM
Türkistan, Afganistan Ve Hindistan'da Türkler..................65
YEDİNCİ BÖLÜM
1. Avrupa Hunlan............................................................69
2. Avrupa Hunları Ve Türk Dili.........................................73
Ahmet B. ERCİLASUN
SEKİZİNCİ BÖLÜM
Köktürklerden Önce Kuzey Çin Ve Orta Asya........77
DOKUZUNCU BÖLÜM
l.Köktürkler...........................................................79
1. l.BatıKöktürkleri...............................................89
1. 2. Köktürklerin Tutsaklık Dönemi - Kürşad İhtilâli 93
1.3. Bağımsızlık Ve Köktürklerin İkinci Dönemi.....95
1.4. Türgişler........................................................122
2. Köktürkler Ve Türk Dili....................................128
2.l.Köktürk Yazılı Metinleri.................................130
2. 1. 1. Köktürk Bengü Taşlan..............................130
2. 1. 2. Uygur Bitigleri..........................................137
2. 1.3. Yenisey Yazıtları.......................................140
2. 1. 4. Diğer Yazıtlar............................................144
2. 1. 4. 1. Moğolistan'daki Diğer Yazıtlar.............144
2. 1.4. 2. Dağlık Altay Cumhuriyetindeki Yazıtlar145
2. 1. 4. 3. Kırgızistan Yazıtlan ..............................145
2. 1.4. 4. Türkistan'daki Diğer Yazıtlar................146
2. 1.4. 5. Kuzey Kafkasya Yazıtları......................146
2. 1.4. 6. Kırım, Balkanlar Ve Macaristan'da Bulunan
Yazıtlar.................................................................147
2. 1.4. 7. Sekel Yazısı...........................................148
2. 2. Köktürk Yazılı Metinlerinin Bulunuşu, Okunuşu Ve
Üzerlerinde Yapılan Çalışmalar............................150
2. 3. Köktürk Yazısı..............................................166
2. 3. 1. Köktürk Alfabesinin Kökeni......................168
2. 3. 2. Köktürk Yazısında İmlâ............................176
2. 4. Köktürkçenin Dil Özellikleri.........................177
2. 4. 1. Ses Özellikleri...........................................177
2. 4. 2. Biçim Özellikleri.......................................182
2. 4. 2. 1. Yapım ...................................................182
2. 4. 2. 1. 1. Yapım Ekleri.....................................182
2. 4. 2. 2. Çekim....................................................183
2. 4. 2. 2. 1. İsim...................................................183
2. 4. 2. 2. 2. Fiil.....................................................186
2. 4. 2. 2. 3. Sıfat-Fiiller........................................189
2. 4. 2. 2. 4. Zarf-Fiiller.........................................189
2. 4. 2. 3. Birleşik Fiil...........................................190
TÜRK DİLİ TARİHİ 9
2. 4. 3. Köktürkçede İsim Cümlesi...............................190
2. 4. 4. Bengü Taşlardaki Söz Varlığı..........................191
ONUNCU BÖLÜM
1. Ogur Ve Bulgar Türkleri..........................................199
2. Bulgarlar Ve Türk Dili.............................................205
2. 1. Bulgar Türklerinden Kalan Metinler....................207
2. 1. 1. Tuna Bulgarlarından Kalan Metinler................207
2. 1. 2. İdil (Volga) Bulgarlarından Kalan Metinler.....209
2. 2. Bulgar Türkçesinin Dil Özellikleri.......................211
2. 2. 1. Tuna Bulgarcasının Dil Özellikleri..................211
2. 2. 1. 1. Ses Özellikleri..............................................212
2. 2. 1. 2. Biçim Özellikleri..........................................212
2. 2. 2. İdil Bulgarcasımn Dil Özellikleri.....................213
2. 2. 2. 1. Ses Özellikleri..............................................213
2. 2. 2. 2. Biçim Özellikleri..........................................214
2. 2. 2. 3. Söz Varlığı.................................................. 215
ON BİRİNCİ BÖLÜM
1.Uygur Türkleri...........................................................217
1.1. Orhun Uygur Kağanlığı.........................................223
1.2. Kansu Uygur Devleti.............................................226
1.3. Hoço Uygur Devleti..............................................227
2.Uygurlar Ve Türk Dili...............................................230
2.1. Uygurlardan Kalan Eserler....................................230
2. 1. 1. Manici Çevreye Ait Metinler...........................230
2. 1. 1. 1. Manici Edebiyatta Nazım............................230
2. 1. 1. 2. Manici Edebiyatta Nesir...............................236
2. 1. 2. Burkancı Çevreye Ait Metinler........................242
2. 1.2. 1. Burkancı Edebiyatta Nazım.........................242
2. 1. 2. 2. Burkancı Edebiyatta Nesir ...........................247
2. 1. 2. 2. 1. Vinayalar..................................................247
2. 1. 2. 2. 2. Sudurlar....................................................248
2. 1. 2. 2. 3. Çatikler.....................................................249
2. 1. 2. 2. 4. Abidarmalar.............................................250
2. 1. 2. 2. 5. Diğerleri.................................................. 251
2. 1. 3. Hristiyan Çevreye Ait Metinler....................... 263
2. 1.4. Müslüman Çevreye Ait Metinler..................... 263
Ahmet B. ERCİLASUN
2. 2. Uygur Metinlerinin Bulunması Ve Üzerlerinde Yapılan
Çalışmalar.................................................................266
2. 3. Uygur Türkçesinin Dil Özellikleri....................276
2. 3. 1. Ses Özellikleri ..............................................279
2. 3. 2. Biçim Özellikleri...........................................280
2. 3. 3. Söz Varlığı....................................................283
ON İKİNCİ BÖLÜM
1.Karahanlılar............................................................283
2.Karahanhlar Ve Türk Dili......................................297
2. 1. Karahanhlardan Kalan Eserler..........................297
2. 1.1. Kutadgu Bilig................................................297
2. 1.2. Dîvânü Lûgati't-Türk.....................................319
2. 1.3.Atebetü'l-Hakayık..........................................333
2. 1.4. Kur'an Tercümeleri........................................337
2. 1.5. Dîvân-I Hikmet .............................................338
2. 2. Karahanlı Devri Eserlerinin Keşif Ve Neşri......342
2. 3. Karahanlı Türkçesinin Dil Özellikleri...............348
2. 3. 1. Ses Özellikleri...............................................349
2. 3. 2. Biçim Özellikleri...........................................351
2. 3. 2. 1. Yapım .......................................................351
2. 3. 2. 2. Çekim .......................................................352
2. 3. 2. 2. 1. İsim Çekimi...........................................352
2. 3. 2. 2. 2. Fiil Çekimi............................................353
2. 3. 2. 2. 3. Sıfat-Fiil................................................356
2. 3. 2. 2. 4. Zarf-Fiil ................................................357
2. 3. 3. Söz Varlığı....................................................357
ON ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Kuzey-Doğu Ve Batı Türkçelerini Hazırlayan Tarihi Zemin 359
ON DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
0.Kuzey-Doğu Türkçesi............................................ 373
1.Harezm-Kıpçak Türkçesi........................................373
1. 1. Harezm-Kıpçak Türkçesine Ait Eserler............. 373
1. 1. 1. Harezm Türkçesine Ait Eserler......................373
1. 1. 2. Kıpçak Türkçesine Ait Eserler......................386
1.1.2. 1. Sözlük Ve Gramerler.................................386
TÜRK DİLİ TARİHİ
1. 1. 2. 2. Edebiyat, Din, Askerlik, Baytarlık Alanlarındaki
Metinler.......................................................................395
1.2. Harezm-Kıpçak Türkçesinin Dil Özellikleri..........402
1.2. 1. Harezm Türkçesinin Dil Özellikleri.................402
1.2. 1. 1. Ses Özellikleri..............................................402
1. 2. 1. 2. Biçim Özellikleri..........................................403
1.2. 2. Kıpçak Türkçesinin Dil Özellikleri...................403
2. Çağatay Türkçesi.....................................................404
2.1. Çağatay Türkçesinin Başlıca İsimleri....................409
2. 1. 1. Klasik Öncesi Devir.........................................409
2. 1. 2. Klasik Devir.....................................................410
2. 1. 3. Klasik Sonrası Devir........................................423
2. 2. Çağatayca Sözlükler.............................................426
2. 3. Çağatay Türkçesinin Dil Özellikleri.....................430
2. 3. 1. Ses Özellikleri................................................430
2. 3. 2. Biçim Özellikleri............................................ 431
ON BEŞİNCİ BÖLÜM
0.Batı Türkçesi............................................................433
0.1. Batı Türkçesinin Doğuşu......................................434
1.Eski Oğuz Türkçesi..................................................442
1.1. Eski Oğuz Türkçesinin Başlıca İsimleri................442
1.2. Eski Oğuz Türkçesinin Dil Özellikleri..................457
1. 2. 1. Ses Özellikleri.................................................457
1. 2. 2. Biçim Özellikleri.............................................459
2.Osmanlı Türkçesi.....................................................461
2.1. Osmanlı Türkçesinin Dil Özellikleri.....................462
2. 1.1. Ses Özellikleri..................................................462
2. 1. 2. Biçim Özellikleri.............................................463
2. 1. 3. Dış Yapı (Yabancı Unsurlar)...........................464
Birinci Ek: Türk Dilinin Tarihî Devirleri (Şema)........471
İkinci Ek: Türklüğün Ve Türk Dilinin Kronolojisi.....472
Bibliyografya..............................................................481
SÖZ BAŞI
Moğolistan ve Çin içlerinden Orta Avrupa'ya, Sibirya'dan Hindistan ve
Kuzey Afrika'ya kadar geniş bir alanda varlık gösteren bir dilin tarihini yazmak
kolay değildir. Binlerce eser, anıt, yazıt ve belge bırakan Türk dili bugün de
Türkistan, Azerbaycan, Anadolu, Balkanlar ve Avrasya bozkırlarında
kullanılmaya devam etmektedir. 20. yüzyılda ortaya çıkan ulaşım ve iletişim
imkânları Türk dilini bugün ana ve ata yurtlarından da dışarıya taşırmış; Avrupa,
Amerika ve Avustralya'da yaşayan Türkler vasıtasıyla dilimizin kullanım alanı
dünyanın her tarafına yayılmıştır. Hazırladığımız Türk Dili Tarihi, sadece Türkiye
Türklerinin değil bütün Türklerin dillerinin tarihi olduğundan sayısız malzeme ve
araştırmaya ulaşmak gerekmiş; mümkün olduğu kadar, yayımlanan metinlerin ve
yapılan araştırmaların hepsi görülmeye çalışılmıştır. Şüphesiz bunda muvaffak
olduğumuz söylenemez. Hele araştırmaların İngilizceden Rusça ve Çinceye,
Lehçeden Japoncaya kadar çok farklı dillerde yapılmış olması, herhangi bir
araştırıcının bütün bu çalışmalardan yararlanmasını imkânsız kılar. Son yıllarda
Türkiye'de ve dünyada Türk dili araştırmalarının büyük bir artış göstermesi de
zorlukların bir başka yönüdür. Ancak alanın genişliği, malzemenin bolluğu,
araştırmaların çokluğu böyle bir çalışmanın yapılmamasını gerektirmez. Vaktiyle,
Türk dilinin büyük emektarı Ahmet Caferoğlu'nun cesaretle adım attığı bu sahaya
ondan 50-60 yıl sonra ben de adım atmaya cesaret ettim ve diyebilirim ki sadece
adım attım.
Tarihsiz, Türk dili tarihi düşünülemez. Hangi tarih ve coğrafyanın
eserlerini araştırmaya giriştiğimizin belli olması için her dönemin tarihî ve coğrafi
zemini ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bunun için tabiî ki araştırmalardan
faydalandık; ancak özellikle atalarımızın bıraktığı eserler, tarihin ortaya
konulmasında birinci derecede kaynak olarak kullanılmıştır. Bu arada destanların
da tarihî bir kaynak olarak değerlendirildiğini belirtmeliyim.
Tarihî zeminin ortaya konmasında daha çok başlangıç dönemleri ve
kökenler üzerinde durulmuştur. Bilinmeyen dönemlerde mümkün olduğu kadar
ayrıntıya gidilmiş; bilinen dönemlere yaklaştıkça ayrıntıdan kaçınılmıştır. Çünkü
maksadımız bilinen dönemlerin tarihini yazmak değil daha çok karanlık dönemleri
ve kökenleri aydınlatmak olmuştur.
Türk dilinin tarihî dönemlerinde de aynı yol izlenmiştir. Köktürk döne-
minde görülen ayrıntılar, elbette Osmanlı ve Çağatay dönemlerinde yoktur.
Ahmet B. ERCİLASUN
Bugüne yaklaşıldıkça teferruat bırakılmış, dönem kuşbakışı olarak
değerlendirilmiştir. Bazı dönemlere ait metinlerin verilmeyişinde de aynı düşünce
hâkim olmuştur.
Elinizdeki eser, Türk dilinin sadece dış tarihi değildir. Her dönemin dil
özellikleri belirtilmeye çalışılarak dilin iç tarihi de ortaya konulmak istenmiştir.
Ancak her dönem için aynı şemayı kullanıp tasvirî gramerler yazmak yerine dönem
farklılıklarına ağırlık verdim. Böyle bir usulün, dilin dahilî gelişmesini daha açık
göstereceğini düşündüm. Tabiî ki bu bölümlerde önceki çalışmalardan
yararlandım. Ancak bir yandan bütüncü, bir yandan karşılaştırmalı bir bakışla dilin
tarihini kendime has bir şekilde ortaya koyduğum kanaatindeyim.
13. yüzyıl öncesi eserleriyle, Doğu Türkçesi eserleri edebiyat açısından
ülkemizde çok az incelenmiştir. Bu eserler üzerindeki edebî değerlendirmeleri
büyük ölçüde hâlâ Köprülü'ye borçluyuz. Son yıllarda Uygur ve Karahanlı
dönemi eserleri edebî bakımdan daha fazla ele alınmaya başlanmıştır. Edebî
araştırmalar konusundaki eksikliği dikkate alarak eski dönem eserlerinin biçimi,
muhtevası ve üslûbu üzerinde de durmaya çalıştım. Bu bakımdan edebiyat
tarihçilerinin de kitabın bazı bölümlerinden yararlanabileceğini düşünüyorum.
Bilim alanlarında verilen her eser yeni görüşler, yeni yaklaşımlar ve bakış
açıları getirmelidir. Bu kitabı esas itibariyle bir müracaat eseri olarak hazırlamakla
beraber bazı sorunları tartışmayı ve kendi görüşlerimi ortaya koymayı da gerekli
buldum. Bunu, bir müracaat ve ders kitabının niteliklerini bozmayacak ölçülerde
yapmaya çalıştım. Eğer bazı görüş ve yaklaşımlarım tartışmalara yol açabilirse
bunun, bilim dalımıza bir kazanç getireceğini düşünüyorum.
Türk dili tarihi bir açıdan Türk dili araştırmalarının da tarihidir. Bu ba-
kımdan özellikle eski dönemlerde keşiflerin ve araştırmaların tarihini de ayrıntılı
olarak vermeye ve bütün önemli araştırmaları göstermeye çalıştım. Her dönem,
isim ve eser üzerinde yapılmış olan çalışmalar, bazen yayımlanmamış tezlere kadar
ilgili bölümde verilmiş; bazen de önemli çalışmalar hakkında kısa açıklamalar
yapılmıştır. Bölümler içinde künyeleri verilen çalışmaların büyük bir kısmı
doğrudan doğruya görülüp incelenmiş; ulaşılamayanlar hakkında ise yapılan
tanıtmalardan yararlanılmıştır. Ancak bu çalışmalardan doğrudan doğruya
yararlanılmadıkça bibliyografyaya alınmamıştır. Bunun hem bir tekrar olacağı, hem
de bibliyografyayı şişireceği düşünülmüştür. İsteyen okuyucular ilgili bölümde,
yapılan çalışmaları bulabilirler.
Türk dilinin dünya dilleri arasındaki yerini daha net olarak görebilmek
için, Amerika Birleşik Devletlerinde son yıllarda tekrar revaç bulan