babanzâde ahmet naim ve ahmet ağaoğlu'nda

28 Pages·2012·0.32 MB·Turkish

Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü DergisiYıl: 2012/1, Sayı:15
Journal of Süleyman Demirel University Institute of Social SciencesYear: 2012/1, Number:15

BABANZÂDE AHMET NAİM VE AHMET AĞAOĞLU’NDA
“DA’VÂ-YI AHLÂK-I NAZARΔ *

Ayhan ÇETİN**
ÖZET
Babanzâde Ahmet Naim ve Ahmet Ağaoğlu Osmanlı’nın son
dönemi ile Cumhuriyet’in ilk yıllarında yaşamış ve bu dönemlerdeki dinî,
siyasî ve toplumsal gelişmelerle ilgili olarak yazdıklarıyla o döneme
damgasını vurmuş iki aydındır. Ahlâk konusu ise dönemin değişen
şartlarında, üzerinde en çok söz söylenen meselelerden biri olmuştur. Biz bu
yazımızda, İslamcı görüşleriyle temayüz etmiş Babanzâde Ahmet Naim ile
daha çok Türkçülük yanlısı fikirleriyle etkili olmuş Ahmet Ağaoğlu’nun,
ahlâkın nazarî/teorik yönüyle alakalı görüş ve düşüncelerini tespit ve
değerlendirmeye çalıştık.
Makale hacmini aşmamak adına bu iki ismin amelî/pratik ahlâka
ilişkin fikirlerini bir başka makalede değerlendirmeyi düşünüyoruz.
Anahtar kelimeler: Babanzâde A. Naim, Ahmet Ağaoğlu, Ahlak,
İslamcılık, Türkçülük

BABANZADE AHMET NAIM AND AHMET AGAOGLU’S
CONCEPT OF THEORETICAL MORALS

ABSTRACT
Babanzade Ahmet Naim and Ahmet Agaoglu are the two
intellectuals who lived in the late Ottoman era and the first years of
Republic, and also marked with their writings in relation with religious,
political and social developments in these periods. Issue of morals has been

* Bu isimlendirme 1914 yılında Ahmet Naim’in Sebîlürreşâd’ta yazdığı “İslam’da Da’vâ-yı
Kavmiyet”, Sebilürreşâd Mec., C. 12, S. 293, 10 Nisan 1330 (1914), s. 114-128 ve Ahmet
Ağaoğlu’nun buna cevaben Türk Yurdu’nda yazdığı “İslam’da Da’vâ-yı Milliyet”, Türk Yurdu,
Yıl: 3, C. VI, S. 10, 1330/1914, s. 2320-2329 ve Yıl: 3, C. VII, S. 11, 1330/1914, s. 2381-2390
başlıklı makalelerinden mülhem olarak yapılmıştır. Ancak A. Naim ve A. Ağaoğlu’nun
yazılarının içeriğinden “da’vâ” kelimesini daha çok iddia/tez anlamında kullandıkları
anlaşılıyorsa da biz yazımızda “mesele/problem anlamında” kullandık. Bir başka husus; bu
makalemizde her iki aydının yalnızca “nazarî/teorik ahlâk” üzerine düşünceleri ele alınacaktır.
“Amelî/pratik ahlâk” konusundaki görüşlerini ise başka bir yazımızda değerlendirmeyi
düşünüyoruz.
** Doktora öğrencisi, S. Demirel Üniversitesi İslam Mezhepleri Tarihi, [email protected]
[317]
Ayhan ÇETİN
one of the most mentioned issues during changing conditions of the era. In
this our article, we have distinguished Ahmet Naim who is acknowledged
with the ideas and thoughts of Islamic aspects and Ahmet Agaoglu who was
more effective with the ideas of pro-Turkism. We have tried to evaluate their
thoughts related to theoratical morals.
Not to exceed the volume of this article, we think to evaluate their
ideas of practical morals in another article.
Key words: Babanzade A. Naim, Ahmet Ağaoğlu, Morals, Islamism,
Turkism

GİRİŞ
İnsanı diğer varlıklardan ayıran özelliklerden biri, onun fiillerinin
ahlâkî bir boyut içermesi, anlamlandırılabilir olmasıdır. İnsan, davranışlarını
çoğu kez kendinden bir istek ve irade ile yapar. Davranışlarının sonucu ise
bazen kendisini bazen de bütün bir toplumu ve hatta bütün mevcudatı
ilgilendirir. Yapıp-ettiklerinin neticesinden sorumlu tek varlık olan insanın
hem bu dünyada hem de âhirette mutlu ve huzurlu bir hayat sürdürebilmesi
için davranışlarını disipline etmesi ve niyetlerini eyleme dönüştürürken,
inançlarını da göz önünde bulundurması gerekir. Ne var ki kişinin sahip
olduğu inançlar onu her zaman iyi ahlâka götüren prensipleri içermeyebilir.
Dolayısıyla inançların da insanın fıtratına uygun olması, akılla çelişmemesi
ve genel-geçer olması gerekir.
Türk-İslam düşünce ve kültür hayatının II. Meşrutiyet ile erken
Cumhuriyet döneminde etkili olmuş isimlerinden ikisi Ahmet Ağaoğlu
(1869-1939) ve Babanzâde Ahmet Naim (1872-1934)’dir. Her iki isim de
yaşadıkları dönem ve içerisinde bulundukları düşünce akımlarına damgasını
vurmuş; fikirleriyle sonraki nesilleri etkilemişlerdir.
Bu iki ismin ahlâk anlayışlarını ele almamızın nedeni rastlantısal
değil, bilinçli bir tercihin sonucudur. Bilindiği üzere Tanzimat ve I.
Meşrutiyet dönemlerinde Devlet-i Âliye’yi bulunduğu sıkıntılı süreçten
kurtarmak amacıyla üretilen/ortaya konulan ve kendi içinde bütünlüğü olan
üç fikir akımı sırasıyla, Osmanlıcılık, İslamcılık ve Türkçülüktür.1
Batılılaşma düşüncesi bu üç cereyanın içinde farklı renk ve desen içerisinde
yer almıştır. Batıcılık ise başlangıçta kısmî amaçlarla ortaya çıkan
Batılılaşma hareketlerinin, giderek ‘topyekûn Batılılaşma’ hamlesine
dönüşmesiyle ortaya çıkmıştır. Batıcılık’a giden bu süreç ‘Batılılaşma’dan
‘Batıcılık’a, ‘bir yöntem olarak Batılılaşma’dan, ‘bir program olarak

1 Yusuf Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 2007, s. 19-36
[318]
Babanzâde Ahmet Naim ve Ahmet Ağaoğlu’nda “Da’vâ-yı Ahlâk-ı Nazarî”
Batıcılık’a geçiş olarak adlandırılabilir.”2 Osmanlı Devleti’nin korunup,
kollanması ve kurtarılması amacına tahsis edilen ideolojiler olarak
Osmanlıcılık, İslamcılık ve Türkçülük, bünyelerinde Osmanlı ethos’u ile
süreklilik oluşturan temalar içerir. Batıcılık ise siyasal ve sosyal değişimi
Osmanlı ethos’unun sürekliliğinde değil, bu kültürden kopuşla
gerçekleştirmeyi öngörür. Bir başka deyişle Batıcılık’ın temel öncülü
Batı’nın bir model olarak bütünüyle benimsenmesidir.3
II. Meşrutiyet döneminin hürriyet ortamında her aydın sahip olduğu
fikirleri tam bir hürriyet havası içerisinde kamuoyuyla paylaşabilmiştir. Bu
bağlamda İslamcılık akımı içerisinde yer alan Ahmet Naim daha çok İslamcı
yayın organları olan Sırât-ı Müstakîm ve Sebilürreşâd mecmualarındaki
yazılarıyla etkili olurken; Ahmet Ağaoğlu da Paris ve Azerbaycan’daki
gazetecilik ve yazı hayatından sonra II. Meşrutiyetin ilanından hemen sonra
geldiği (1909) İstanbul’da önceleri Hikmet, Sırât-ı Müstakîm ve
Sebilürreşâd’da daha sonra ise Türkçülerin yayın organı olan Türk Yurdu
mecmuasında fikirlerini ortaya koymuştur.
Esasında dini algılayışları ve siyasî düşünce yapıları farklı bu iki
fikir adamını aynı yazıda buluşturan temel konu 1914’te Babanzâde’nin
Sebilürreşâd’da yayınladığı “İslam’da Dâ’vâ-yı Kavmiyet”4 adlı yazısıyla
başlamıştır. Babanzâde bu makalesinde İslamiyet’in kavmiyet davası
gütmeyi reddettiğini iddia etmiş ve bu düşüncesini temellendirmeyi
denemiştir. Akabinde ise Ağaoğlu, Türk Yurdu’nda Babanzâde’ye “İslam’da
Dâ’vâ-yı Milliyet”5 başlıklı iki yazıyla cevap vermiştir. Ağaoğlu bu
yazılarında, Ahmet Naim’in “asabiyet” ile “kavmiyet”i aynı şey zannetmekle
hataya düştüğünü söyler. Dolayısıyla Ağaoğlu’na göre İslamiyet’in reddettiği
milliyet/kavmiyet değil, (Ağaoğlu, ‘kavmiyet’i ‘milliyet’ ile aynı görür)
asabiyettir. Bilakis İslamiyet milliyet realitesini teşvik etmektedir.6 Türkçü
ve İslamcı iki şahsiyeti karşı karşıya getiren “İslam’da milliyet, kavmiyet, ırk
ve etnisite” konuları o günden bugüne dek dozu değişse bile güncelliğini
korumaktadır.
Ahmet Naim ve Ahmet Ağaoğlu’nu birlikte değerlendirmemizin bir
diğer nedeni ise her iki ismin “ahlâk” konusuna ayrı bir önem vermiş

2 Nilgün Toker-Serdar Tekin, “Batıcı Siyasî Düşüncenin Karakteristikleri ve Evreleri: ‘Kamusuz
Cumhuriyet’ten Kamusuz Demokrasi’ye”, Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce, C. 3:
Modernleşme ve Batıcılık, İletişim Yay., İst., 2002, s. 82
3 Toker-Tekin, a.g.e., s. 83
4 Babanzâde Ahmed Naim, “İslam’da Da’vâ-yı Kavmiyet”, Sebîlürreşâd Mec., C. 12, S. 293, 10
Nisan 1330 (1914), s. 114-128
5 Ahmed Ağayef, “İslam’da Da’vâ-yı Milliyet”, Türk Yurdu Mec., Yıl: 3, C. VI, S. 10, 1330/1914,
s. 2320-2329 ve Yıl: 3, C. VII, S. 11, 1330/1914, s. 2381-2390
6 A. Naim ile A. Ağaoğlu arasındaki bu tartışmanın bir değerlendirmesi için bkz. İsmail Kara,
“İslamcılarla Türkçüler Arasında Bir Milliyetçilik Tartışması”, Din İle Modernleşme Arasında,
Dergâh Yayınları, İkinci Basım, İst., 2005, s. 290-307
[319]
Ayhan ÇETİN
olmalarıdır. Babanzâde “Ahlâk-ı İslamiye Esasları”7 başlıklı yazılarıyla bu
konudaki görüşlerini ve ahlâk konusunun önemini kamuoyunun gündemine
taşırken; Ağaoğlu da “Üç Medeniyet”8 adlı kitabında ahlâk konusuna ayrı bir
başlık açma gereğini hissederek ahlâk meselesini farklı yönleriyle ele almış;
ahlâk konusunu indirgemeci bir anlayıştan kurtarmayı denemiştir.
Aslen Azerbaycan Türklerinden olan Ahmet Ağaoğlu, düşünce
serüveninde iniş ve çıkışlar yaşamıştır. Fransa’da yüksek öğrenimi sırasında,
yetiştiği Azerî toplumsal yaşamının etkisiyle Şiîlik ve İranlılığı yücelten
yazılar yazmış; Azerbaycan’a döndüğü 1894’ten, İstanbul’a geldiği 1909’a
değin geçen sürede Azerbaycan’da milli uyanışın öncülerinden olmuştur.
Azerbaycan yıllarından itibaren hayatının sonuna kadar, yoğunluğu bazen
artan bazen azalan tonda Türkçü fikirlere sahip olmuştur. Ancak onun hayatı
boyunca düşüncelerinin ayrılmaz parçası; Batı’yı bütün kurum ve
kuruluşlarıyla aynen iktibas etmek isteyen topyekûn Batılılaşma taraftarı,
modernist ve bireysel-toplumsal özgürlük yanlısı liberal tutumudur.9
Hayatında başlıca üç devir ve üç hâkim fikir görülen
Ağaoğlu, daha çok, etkisi altında kaldığı fikirleri taşıyıcı bir
özelliğe sahiptir. Bu bakımdan Rusya devresinde Rusya
Müslümanlarının birleşmesini ve ilerlemesini savunmuş;
oradaki çalışmaları zorlaşıp İstanbul’a geldiğinde, devrin
İslamcı yayın organı Sebilürreşâd kadrosu içinde yer alarak
bu istikamette yazılar yazmıştır. İslamcı yanının ağır bastığı
bu devreden sonra İttihatçılar’la tanışması ve onların yayın
organlarında yazılar yazmasıyla onun Türkçülük tarafı ortaya
çıkar ve dinî düşünceden uzaklaşma devri başlar. Son devresi
ise Cumhuriyet yıllarıdır. Bu devreden sonra Ağaoğlu tam
anlamıyla bir Batıcı olarak görünür. Kurtuluş için Avrupa
medeniyetinin eksiksiz benimsenmesini, Batı’nın özellikle
liberal düşünce ve ferdî hürriyet ile eş anlamlı olduğunu
savunur.10

7 “Ahlâk-ı İslamiye Esasları”, ilk defa aynı adla Sebîlürreşâd Mecmuası’nın 9. ve 10. ciltlerinde
yayınlandı. Bkz. C. 9-10, S. 42/224-237, 1328-1329/1913. Daha sonra Amedî Matbaası, İstanbul,
1340/1923 yılında Sebîlürreşâd yayınları arasında müstakil kitap olarak basıldı. Biz bu
makalemizde İslam Ahlâkının Esasları, adıyla Ö. R. Doğrul’un yaptığı sadeleştirmeyi kullandık.
Bkz. Babanzâde Ahmed Naim, İslam Ahlâkının Esasları, Sadeleştiren: Ömer Rıza Doğrul, Yücel
Yay., İst., 1963
8 A. Ağaoğlu “Üç Medeniyet”i 1919-1921 yıllarında Malta’da sürgünde iken yazmış, Türk Yurdu
Mecmuası’nda 1926 yılında 10 ayrı makale serisi halinde yayınlamıştır. Bkz. C. 1-4, 1340-
1342/1926. Kitap halinde ise ilk kez eski harflerle 1927 yılında Ankara’da Türk Ocakları Merkez
Heyeti Matbaası’nda basılmıştır. Bizim bu makalede kullandığımız yeni harflerle baskısı da Milli
Eğitim Basımevi, Birinci Bsk., İstanbul, 1972’dir.
9 Ayhan Çetin, Ahmet Ağaoğlu’nun Din ve Toplum Anlayışı, Süleyman Demirel Ü. Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Yayınlanmamış Y. Lisans Tezi, Isparta, 2011, s. iii
10 Nuri Yüce, “Ağaoğlu, Ahmet”, TDVİA, C. 1, İst., 1988, s. 465
[320]
Babanzâde Ahmet Naim ve Ahmet Ağaoğlu’nda “Da’vâ-yı Ahlâk-ı Nazarî”
Ağaoğlu, Türkçü aydınlar içerisinde batılılaşmayı en radikal şekilde
savunanlardan biridir. Hatta en önde gelenidir, denilebilir. Ona göre
dünyanın tanıdığı üç büyük medeniyet vardır: 1. Budha-Brahma 2. İslam 3.
Batı. Budha-Brahma ve İslam medeniyetleri Batı medeniyeti karşısında
yenilmiştir. Yenilenlerin, galipleri taklit etmeleri kaçınılmazdır. Öyleyse
tutulacak yol bellidir: Batı medeniyetini bütün unsurlarıyla benimsemek.
Burada altı çizilmesi gereken bir nokta vardır: Esasında Osmanlıcı, İslamcı,
Türkçü olsun bütün aydınlar az ya da çok Batı medeniyetinden istifade
edilmesi taraftarıdır. Ancak Ağaoğlu bu istifadenin hacmi konusunda
oldukça radikaldir. O, Batı medeniyetini üstün kılan unsurların yalnız ilim ve
fenne ve hatta bazı siyasî ve içtimaî teşkilata bağlanamayacağını; üstünlüğün
Batı medeniyetinin bütününe, zihniyetine, görüş tarzına, ruhuna, kafasına,
dimağına ve kalbine ait olduğunu belirtir.11 Ona göre:
Bir medeniyet zümresi bölünemez bir bütündür,
parçalanamaz. Süzgeçten geçirilemez. Galibiyet ve üstünlüğü
kazanan onun bütünüdür. Yoksa ayrı ayrı filan veyahut filan
kısmı değildir. Avrupa sahasında bilim ve fen başka
çevrelerden ziyade gelişiyorsa, bunun sebepleri o çevrenin
bütününde aranmalıdır. Bugünkü Avrupa bilim ve fenni
doğrudan doğruya kendi şartlarının ve genel unsurlarının bir
eseridir. Başka bir şey değildir.12
Bu bağlamda Ağaoğlu’na göre Batı, hayatın bütün alanlarında bizi
geçmiştir. “… Kurtulmak, yaşamak, varlığımızı devam ettirmek istiyorsak,
hayatımızın bütünüyle; -yalnız elbiselerimiz ve bazı müesseselerimizle değil-
kafamız, kalbimiz, görüş tarzımız, zihniyetimiz ile de ona uymalıyız. Bunun
dışında kurtuluş yoktur.”13
Babanzâde Ahmet Naim ise İslamcı akım içerisinde yer almıştır.
Aslen Bağdatlıdır. İstanbul’da Dârülfünun Edebiyat Fakültesinde felsefe,
mantık, ruhiyat ve ahlâk dersleri müderrisliği yapmış; Fransızcadan felsefe,
ruhiyat ve mantık konularında tercüme faaliyetlerinde bulunmuştur. “Sahîh-i
Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarih Tercümesi ve Şerhi”nin ilk üç cildini
Arapçadan Türkçeye çeviren Ahmet Naim; Tecrîd’e giriş mahiyetindeki ilk
ciltte Hadis Usûlüne dair bizzat kendi telifi olan genişçe bir malumat verir.14
Bu durum onun klasik dinî ilimlere vukufiyetinin de bir göstergesidir.
Felsefeci yönü ise onun asıl akademik yanını oluşturmaktadır.15
Ahmet Naim yazı hayatına 1314/1898 yılında Servet-i Fünûn
mecmuasında, Cahiliye devri ve erken İslam dönemi Arap edebiyatına ait şiir

11 A. Ağaoğlu, Üç Medeniyet, s. 13
12 A. Ağaoğlu, Üç Medeniyet, s. 11
13 A. Ağaoğlu, Üç Medeniyet, s. 13
14 İ. Lütfi Çakan, Babanzâde Ahmed Naim, TDVİA, C. 4, İst., 1991, s. 375-376
15 İsmail Kara, Bir Felsefe Dili Kurmak, Dergâh Yay., İkinci Bsk., İst., 2005, s. 66-136
[321]
Ayhan ÇETİN
tercümeleri ve açıklamalarıyla başlamıştır.16 Daha sonra dönemin İslamcı
yayın organları olan Sırât-ı Müstakîm/Sebîlürreşâd mecmualarında felsefe17,
akâid, hadis tercüme ve şerhi, İslam ahlâkı, İslam tarihi, kadın, tesettür, fıkıh
usûlü ve milliyetçilik gibi farklı birçok konuda yazı yazmıştır.18
Biz bu makalemizde biri İslamcı diğeri Türkçü olan iki bakış
açısının “nazarî/teorik ahlâk meselesini” nasıl ele aldıklarını tespit etmeye
ve değerlendirmeye çalışacağız. Şüphesiz burada yapacağımız
değerlendirmelerin ne İslamcı ne de Türkçü bütün aydınları bağlamayacağı
izahtan vareste olmakla birlikte her iki düşünce cereyanının ahlâk konusuna
bakışlarına dair genel bir fikir edinmek mümkün olabilecektir.

NAZARÎ / TEORİK AHLÂK
Ahlâk olgusu üzerinde felsefe yapmak demek olan Etik’in (Ahlâk
Felsefesi) veya nazarî/teorik ahlâkın başlıca konuları şunlardır: Ahlâkın
tarifi, konusu, gayesi ve lüzumu, ahlâkın kaynağı, iyi ve kötü davranış nedir?
Bir söz veya eylemi ahlâkî yapan nedir? Ahlâkın din ile ilişkisi var mıdır?
Ahlâkî sorumluluk nedir? Huy değişir mi? İhtiyar ve irade ile ahlâkî davranış
arasında bir ilişkiden söz edilebilir mi? Ahlâkın yaptırım gücü nedir? Ahlâkî
davranışın rasyonelliği, vazife ahlâkı gibi konulardır.19

1. GENEL OLARAK AHLÂK PROBLEMİ (Ahlâk ve Tarifleri,
Ahlâkın Konusu ve Metodu, Ahlâkın Lüzûmu ve Gayesi)
Sözlük anlamı itibariyle “ahlâk”, Arapça “hulk” veya “huluk”
kelimelerinin çoğuludur. Bu kelimeler ise “seciye, huy, yaratılış
özelliği/tabiat, din anlamlarına geldiği gibi; insanın iç dünyası (nefis)’nı ve
dış dünyasını ifade eder. Sözlüklerde çoğunlukla insanın fizik yapısı için
“halk”, manevî yapısı için “hulk” kelimeleri kullanılmaktadır.20

16 İ. Kara, Din ile Modernleşme Arasında, s. 415. “Bedâyiü’l-Arab” başlığı altında yazdığı tercüme
ağırlıklı makalelerinin listesi için bkz. Aynı yer.
17 A. Naim’in felsefe ve psikoloji alanındaki çalışmaları ve bu konu ile ilgili değerlendirmeler için
bkz. Kara, Bir Felsefe Dili Kurmak, özellikle s. 66 vd.
18 Sırât-ı Müstakîm ve isim değişikliğinden sonra Sebilürreşâd olan mecmualardaki yazılarının bir
listesi için bkz. Abdullah Ceylan, Sırât-ı Müstakîm ve Sebîlürreşâd Mecmuaları Fihristi, Diyanet
İşleri Başkanlığı Yay., Ankara, 1991, Sırât-ı Müstakîm’daki yazılar için s. 101-102,
Sebîlürreşâd’dakiler için s. 363-365
19 Hüsameddin Erdem, Son Devir Osmanlı Düşüncesinde Ahlâk, Dem Yay., İkinci Basım, İst.,
2006, s. 75-76
20 İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, C. X, Beyrut, 1956, s. 86; Mustafa Çağrıcı, “Ahlâk”, TDVİA, C. 2,
İst., 1989, s. 1; Hüsameddin Erdem, Ahlâka Giriş, Günay Ofset, Konya, 1994, s. 22; Erdem, Son
Devir Osmanlı Düşüncesinde Ahlâk, s. 51; Recep Kılıç, “Ahlâk Kavramının Analizi”, İslam
Ahlâkı ve Sevgi, TDV. Yay., Ankara, 2007, s. 37
[322]
Babanzâde Ahmet Naim ve Ahmet Ağaoğlu’nda “Da’vâ-yı Ahlâk-ı Nazarî”
İslam ahlâkçıları ahlâkı doğuştan gelen ve sonradan kazanılan
şeklinde ikili bir ayrıma tabi tutmuşlardır. Doğuştan gelen, insanın
yaratılışında gizli ve kişinin tabiatıyla birlikte var olan ahlâka “hulk-i tabiî
(tabiî huy)” denilirken, doğumdan sonra bireyin fiil ve davranışları
neticesinde istikrar kazanan, kişiyi onlarla tavsif ettiğimiz davranış
kalıplarına da “hulk-i kesbî (kazanılmış huy) denilmiştir.21
Ahlâk, terim olarak ise insanın iyi veya kötü olarak
nitelendirilmesine yol açan manevî nitelikleri, huyları ve bunların etkisiyle
ortaya koyduğu iradeli davranışlar bütününü ifade ettiği gibi bu konularla
ilgili bilim dalının da adıdır.22
Ahlâkın bütün bu sözlük ve terim anlamlarını dikkate alırsak;
“ahlâksız insan” yoktur; her insan iyi ya da kötü bir ahlâka sahiptir. Öyle ya
her insan neticede bir karaktere, huya, mizaca ve davranış örüntüsüne
sahiptir. Günlük kullanımda bizim “ahlâksız” olarak nitelendirdiğimiz kişi
veya davranışlardan/sözlerden kastettiğimiz “kötü ahlâk” sahibi kişi ya da
eylem ve ifadelerdir.
Bu bağlamda dinî literatürde hulk ve ahlâk terimleri genellikle iyi ve
kötü huyları, fazilet ve reziletleri ifade etmek üzere kullanılmış; özellikle iyi
huylar ve faziletli davranışlar hüsnü’l-huluk, mehâsinü’l-ahlâk, mekârimü’l-
ahlâk, el-ahlâku’l-hasene, el-ahlâku’l-hamîde; kötü huy ve davranışlar ise
sûü’l-huluk, el-ahlâku’z-zemîme, el-ahlâku’s-seyyie gibi terimlerle
karşılanmıştır.
Ahlâk kavramının müteradifi değilse bile mütemmimi olan “edeb”
ya da “âdâb” terimleri yeme, içme, sohbet, yolculuk gibi günlük hayatın
çeşitli alanlarıyla ilgili davranış ve görgü kurallarını; terbiyeli, kibar ve
takdire değer davranış biçimlerini; bunlara dair öğüt verici kısa ve hikmetli
sözleri ve bu sözlerin derlendiği eserleri ifade etmektedir. Bu anlamlarıyla
edep terimi özel davranış alanlarını ifade ederken ahlâk ise tutum ve
davranışların kaynağı olan ruhî ve manevî melekeleri, insanın ruhî kemalini
sağlamaya yönelik bilgi ve düşünce alanını ifade etmektedir.23
Ahlâk, Ahmet Ağaoğlu’nun üzerinde en çok durduğu konulardan
biridir. Ona göre çağdaş toplumlarla bizim aramızda ahlâkî normlar
konusunda büyük bir görüş ayrılığı yoktur. Sadece birden fazla kadınla
evlenmek, örtünme gibi başka cemiyetlerce kötü, bizde ise makbul sayılan
uygulamalar istisna edilirse, ahlâka ait diğer görüşlerin hepsi hakkında,
teoride bir mutabakat vardır. Ancak uygulamada onlarla aramızda büyük bir
uçurum vardır. Çünkü biz ahlâk alanına giren hususların bir kısmına aşırı

21 Erdem, Son Devir Osmanlı Düşüncesinde Ahlâk, s. 52
22 Çağrıcı, a.g.e., s. 1
23 Çağrıcı, a.g.e., s. 1
[323]
Ayhan ÇETİN
önem verirken; toplumsal yaşamda büyük önemi haiz olan başka ahlâk
kurallarını ise görmezden gelmekteyiz.
Ağaoğlu’na göre genel olarak ahlâk; iyilik ve kötülük görüşlerinden
ve bu görüşlerin dayandıkları kaide ve müeyyidelerden ibarettir. O, bir ahlâk
tanımı veya tarifi yapmaz ancak ahlâkın kapsamına giren söz ve eylemleri
tartışır; daha çok o günkü Osmanlı toplumunda bu kurallara uyulmadığından
yakınır.24 Ahlâka dair üzerinde en çok durduğu konular: Cinsel ahlâk, zina,
namus, dalkavukluk, hırsızlık, adam öldürme, vefasızlık, sadakatsizlik,
riyakârlık, korkaklık, cesaretsizlik, hıyanet, jurnalcilik, namus, yalan, iftira,
gıybet, çekememezlik, haset, kurumsal ahlâk, tarafgirlik, aşırılık, ölçüsüzlük,
sorumluluk şuuru, göreve bağlılık, aile ahlâkı, hak mefhumu; vefa, doğruluk,
sadakat, mertlik, merhamet, bağışlama, yardım, sebat, azim gibi ruhun üstün
halleri; ümitsizlik, kendini beğenmişlik, şeref, haysiyet, yaltaklanma, tefrika,
fikir ve duygu birliği, güven, ihanet, mertlik, adalet, başkasının canına,
malına, ırzına, düşünce ve duygularına saygı, insaf, bencillik, cehalet ve
israftır. Ağaoğlu, bütün bu hususlardan övgüye layık olanlarının
yapılmadığını, kaçınılması gerekenlerden ise uzak durulmadığını ifade
eder.25
Babanzâde Ahmet Naim’e gelince onun da kendine has, orijinal bir
ahlâk tarifi ve tanımlaması yoktur. Onun ahlâk anlayışını İslam ahlâkı temsil
eder. O, özellikle ahlâkî meseleleri ele alan eseri “İslam Ahlâkının
Esasları”nda ahlâkın tarif ve tayininden çok, ahlâkın kaynağı ve İslam
ahlâkının temellendirilmesi üzerinde durmuştur. Diğer yazılarında da daha
çok İslam ahlâkının mükemmelliğini ortaya koymaya çalışmıştır.26
Ahmet Naim, ahlâkı tarif etmez fakat “ahlâk”ın içini şu kavramlarla
doldurur: Takva, Allah’ı (c.c.) ve yaratılışı düşünmek, ihlâs, tevekkül, hilm,
hayâ, tevazu, hiçbir nimeti küçük görmemek, Allah’a (c.c.) ve lütfunu
gördüğümüz kullara şükür, sabır, metanet, kanaat, doğruluk, emanete hıyanet
etmemek, sözünde durmak, fedakârlık, gayret, öfkeyi yenmek, affedilmesi
gerekenleri affetmek, özür dileyenlerin dileklerini kabul etmek, insanlarla
hoş geçinmek, boş şeyleri terk etmek, düşmanlıktan uzak durmak, insanların
kusurlarını örtmek, merhamet, azim, kendimiz için istediğimiz iyilikleri
kardeşimiz için de istemek, nefsimizi terbiye etmek vb.27
Ahmet Naim ahlâkı, milletleri millet yapan değerlerden birisi olarak
görür. Bir kavmin kendini bilmesi, tanıması diğer milletlere karşı varlığını
ispatlaması lisan, ahlâk, âdet ve bunların hepsine hâkim olan fikirler ve dinî

24 A. Ağaoğlu, Üç Medeniyet, s. 43
25 A. Ağaoğlu, Üç Medeniyet, s. 43-60
26 Çetin, Babanzâde Ahmet Naim Efendi’ye Göre Ahlâk Meselesi, Selçuk Ü. Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Yayınlanmamış Y. Lisans Tezi, Konya 1995, s. 19
27 Babanzâde Ahmet Naim, Genel Çizgileriyle İslam, Yeni Harflerle Sadeleştiren?, Çığır Yay., İst.,
1975, s. 47-48
[324]
Babanzâde Ahmet Naim ve Ahmet Ağaoğlu’nda “Da’vâ-yı Ahlâk-ı Nazarî”
inançlarla mümkündür. Çeşitli milletleri birbirinden ayıran, rekabete
düşüren, yükselme alanında yarışmaya davet eden, bazılarına başarının
mutluluğunu, bazılarına da geride kalmanın üzüntüsünü tattıran hep
bunlardır. Dini zayıflamış, millî ahlâk ve âdetleri kaybolmaya yüz tutmuş,
lisanı bozulmuş bir milletin insanları var olsa da kendisi dünya sahnesinden
silinmiştir, der.28
Görüldüğü üzere ahlâkın konusu, kapsamı, gayesi ve gerekliliği
hususlarında Ahmet Naim ile Ahmet Ağaoğlu arasında bariz bir ayrılık
yoktur. Her iki düşünür de ahlâkın bireysel ve toplumsal hayat için önemi
üzerinde ittifak halindedir. Sadece öncelik verdikleri ahlâk meseleleri
farklılık arz etmektedir. Şöyle ki; Ağaoğlu daha çok beşeri münasebetlerde
cari ahlâk normlarını öne çıkarırken, Ahmet Naim, dinî terminolojiyle
maksadını anlatmaya çalıştığı gibi; Allah (c.c.) hukukuyla ilgili ahlakî
prensiplere öncelik tanımaktadır.

2. AHLÂKIN KAYNAĞI MESELESİ
Ahlâka dair görüşlerin çeşitliliği oranında ahlâkın kaynakları da
farklılık arz eder. Bu bağlamda akıl, din, kamuoyu, vicdan veya devlet
otoritesi’nden biri veyahut aynı anda birkaçı ahlâkın kaynakları olarak kabul
edilmektedir. İslam ahlâkının temel kaynakları ise Kur’an, Sünnet, İcma,
Kıyas, örf ve âdetlerdir.29
Ahmet Ağaoğlu’na göre bir milletin fertleri ahlâk anlayışının
tamamını çevreden alır. Çevre bunu birçok kanal aracılığı ile vermektedir.
Bu kanallar; din, aile, okul, edebiyat ve millî geleneklerdir. O, daha sonra bu
faktörleri birer birer incelemeye geçerek, ahlâkî düşkünlüklerimizin
nedenlerini ortaya koymaya çalışır.
Ağaoğlu’na göre din, ahlâkın kaynaklarından biridir. Kişisel ahlâk
bakımından İslamiyet’in koymuş olduğu kurallar çok üstündür. Bu
prensipler; doğruluk, mertlik, adalet, bağışlama, başkasının canına, malına,
ırzına, düşünce ve duygularına saygı; yardım, dayanışma, vefa, insaf ve diğer
faziletlerdir. Ancak bütün bu üstün kurallar bizde görülmüyor hatta
unutulmuştur, diyen Ağaoğlu, ahlâk eğitiminin okulda ve ailede tamamen
ihmal edildiğini düşünür.30
Ağaoğlu’nun anlayışına göre, dinden sonra, bir milletin ahlâkî
görüşleri üzerine etki yapan en önemli faktör, o milletin sahip olduğu

28 Babanzâde Ahmed Naim, Temrînât:Sarf-ı Arabîye Mahsus (Eski harflerle), Mahmut Bey
Matbaası, İst., 1316/1900, s. 4
29 Hüsameddin Erdem, “İslam Ahlâkı ve Özellikleri”, Selçuk Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 2,
Konya, 1986, s. 229
30 A. Ağaoğlu, Üç Medeniyet, s. 58
[325]
Ayhan ÇETİN
edebiyat ve felsefe eserleridir. Ona göre yakın zamanlara kadar Osmanlı
toplumunda takip edilen bu tür eserler, daha çok Arap ve Acem
kaynaklarından alınmış bulunanlardır. Bunlar arasında çağın ruhunu tatmin
edecek bir tek eser gösterilemez. Ağaoğlu’na göre dikkati çeken bir diğer
nokta ise daha yeniye kadar, ne okullarımızda ne de medreselerimizde
müstakil bir ahlâk dersi olmamasıdır. Ona göre hem nazarî hem de pratik
kaideleri içeren bir ahlâk kitabına sahip olmadığımız için bireysel ve
toplumsal ahlâkımız istenilen seviyede değildir.31
Ahmet Naim’e göre ise ahlâkın ilk ve en değerli desteği dindir. Her
yerde ve her zaman ahlâk kurallarını, insanın hayatını ve görevlerini
düzenleyen uygulamaların dayandığı kanunları insanlara ilk defa öğreten
dindir. Ahmet Naim için din, ahlâkın öyle bir membaıdır ki, milletleri
bahtiyarlık kaynaklarına, ilerleme duraklarına kavuşturacak yegâne kurallar
bütünüdür. Ahlâkî kural ve kaideler hangi dinde daha açık ve insanın
yaratılış ve eğilimlerine daha uygun ise o toplumlar daha bir sürekli olmuş ve
insanlığa faydalı olma açısından daha hayırlı izler bırakmışlardır.32
Babanzâde’ye göre vahiy, insanları en güzel şekilde terbiye eden,
onlara en mükemmel ahlâkı kazandıran kaynaktır. O Hazreti Peygamberin
vahiy kaynaklı olarak yetiştiğini anlatırken bu düşüncesini somutlaştırır:
…Bir okula gitti ki öğretmeni de Allah’tı (c.c.). Kısacası
büyük insan aleyhissâlâtü Vesselâm Efendimiz, bütün
kabilesi kötü iken o iyi, hepsi insanların pisliklerinde
yuvarlanırken o yüce ahlâka ulaşmış, hepsi kurtuluş ümidiyle
putların arkasında dolaşırken o hak yolunda giden, hepsi
anlaşmazlıktayken o selamette, onlar şüphe ve hurafelere
yenilmişken o hakikati bütün olgunluğu ve güzelliği ile
kalbine almıştı, yerleştirmişti. Hâlbuki etrafa bakılsa onun
gibi fakir doğan, yetim büyüyen, öksüz yetişen bir kimse,
kendisini bilgilendirecek bir kitap olmazsa, uyaracak bir
öğretmen bulunmazsa doğumundan ölümüne kadar etrafında,
özellikle akraba ve arkadaşlarında ne görürse nefsinin ona
yönelmesi, ne işitirse akıl ve fikrinin ondan etkilenmesi tabiî
değil midir? Bu hal, ilâhî bir terbiye olmasaydı hiç olmazsa
önce ailesinin kuralları üzerine ortaya çıkar, onların batıl
mezheplerine girerdi. Aklı olgunluk mertebesine gelince
hidayet yolunda gördüğü manalı delille dalâletten dönerdi;
inançlarına uymayı emreden ailesinden ayrılırdı. Fakat bu
doğal kaide Resul’de görülmedi.33

31 A. Ağaoğlu, Üç Medeniyet, s. 62
32 A. Naim, İslam Ahlâkının Esasları, s. 20
33 Babanzâde Ahmed Naim, “Sıdk-ı Nübüvvet-i Muhammediye’nin Târîhen Sübûtu”, Sırât-ı
Müstakîm Mec., 1324/1908, C. 1, S. 11, s. 172-173
[326]