babanzâde ahmed naim'in “ilmü'n-nefs”

489 Pages·2014·3.17 MB·Turkish

İstanbul Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalı

Yüksek Lisans Tezi

BABANZÂDE AHMED NAİM’İN “İLMÜ’N-NEFS”
ADLI ESERİNİN TAHLİLİ VE ÇEVİRİ YAZISI

Fatma YILDIZ
(2501120170)

Tez Danışmanı
Doç. Dr. Recep ALPYAĞIL

İstanbul 2014

Babanzâde Ahmed Naim’in “İlmü’n-Nefs” Adlı Eserinin Tahlili ve Çeviri
Yazısı

Fatma Yıldız
ÖZ
Fransız filozof Georges Lespinasse Fonsegrive’nin 1890’da Fransızca olarak
Éléments de Philosophie adıyla yazdığı eserin ilk cildi olan Psychologie 1915 yılında
Babanzâde Ahmed Naim tarafından İlmü’n-Nefs adıyla felsefe ders kitabı olarak okunması
amacıyla Osmanlıcaya çevrilmiştir. 310 sayfa olan eserin orijinaline yaklaşık 100 sayfalık
Lügatçe kısmı da ekleyerek 648 sayfalık bir eser oluşturan Babanzâde, Osmanlıcayı kullanan
çağdaşı filozoflarla ortak bir felsefî dil oluşturmayı hedeflemiştir. Ahmed Naim, eseri sadece
çevirmekle kalmamış; esere eklediği dipnotlar ve mülahaza-i mütercim başlıklarıyla bazen
bizzat Fonsegrive’yi eleştirmiş; bazen din felsefesi konularına değinmiş; bazen de eserdeki
kavramlarla ilgili tercihlerde bulunup yorumlar yapmıştır. “Babanzâde Ahmed Naim’in
İlmü’n-Nefs Adlı Eserinin Tahlili ve Çeviri Yazısı” adlı konuyu çalışırken, tezimizi,
Babanzâde Ahmed Naim, İlmü’n-Nefs’in Tahlili ve İlmü’n-Nefs’in Çeviri Yazısı olmak
üzere üç ana bölümden oluşturduk. Babanzâde Ahmed Naim adlı bölümde, Ahmed Naim’in
hayatı, eserleri, felsefî kişiliği; İlmü’n-Nefs’in tahlili kısmında; İlmü’n-Nefs’in genel
özellikleri ve İlmü’n-Nefs’in din felsefesine katkılarını inceledik. İlmü’n-Nefs’in çeviri
yazısı kısmında İlmü’n-Nefs’in tamamının çevirisini ilk kez yaparak günümüze aktardık.
Osmanlı’nın son dönemi ve Cumhuriyet’in ilk döneminde yaşayan Ahmed Naim’in eserini
metne sadık kalarak çeviri yazısını yaptık. Ahmed Naim’in İlmü’n-Nefs adlı eseri başta
olmak üzere, onun bizzat yazdığı diğer eserlere de müracaat edilerek, felsefî kimliği ve din
felsefesi konularındaki görüşleri anlaşılmaya çalışıldı. İlmü’n-Nefs’in tahlili ve çeviri yazısı
yapılmakla, ayrıca din felsefesine katkıda bulunmak amaçlandı. İlmü’n-Nefs adlı çeviri
eserde, Babanzâde’nin bahsettiği kader ve kaza, sünnetullah, cebrîlik ve kulun iradesi,
Allah’ın sıfatları, nübüvvet ve risalet, icabiye taifesi, Kant’ın Ahlâk anlayışı gibi konular din
felsefesi ile alakalı görünmektedir.
ANAHTAR KELİMELER: Babanzâde Ahmed Naim, İlmü’n-Nefs, Din Felsefesi,
Lügatçe.

iii
Analyzing Babanzade Ahmed Naim’s “İlmü’n-Nefs” and Its Transliteration

Fatma Yıldız
ABSTRACT

The first volume of Éléments de Philosophy written by French philosopher
Georges L. Fonsegrive in 1890 was translated into Ottoman as İlmü’n-Nefs by
Babanzade Ahmed Naim in 1915. Ahmed Naim not only translated the book, he also
clearly criticized Fonsegrive with the added footnotes and the commentaries of
translator. In addition, he made some remarks for philosophy of religion. Babanzade
purposed to compose a common philosophical language in Ottoman Turkish. He
added 100 pages of a dictionary to original book. In this thesis, “Analyzing Ahmed
Naim’s İlmü’n-Nefs and Its Transliteration”, we gave three central chapters:
Babanzade Ahmed Naim, Analyzing of İlmü’n-Nefs and transliteration of it. In the
part of analyzing, we examined Ahmed Naim’s life and his philosophical character.
Especially, we made some remarks for philosophy of religion through his works:
predestine and fatalism attributes of God, prophet, Kant’s perception of morality. In
the last part, we transliterated İlmü’n-Nefs to Latin letters.
KEYWORDS: Babanzade Ahmed Naim, İlmü’n-Nefs, Philosophy of religion,
Dictionary.

iv
ÖNSÖZ

1890 yılında Fransız filozofu Georges Lespinasse Fonsegrive tarafından
yazılan Éléments De Philosophie adlı eserin ilk cildi olan Pschologie 1915 yılında
Babanzâde Ahmed Naim tarafından İlmü’n-Nefs adıyla Osmanlıca’ya çevrilmiştir.
Georges Fonsegrive’nin Fransa’daki liselerde ders kitabı olması amacıyla kaleme
aldığı eser aslında 2 ciltten meydana gelir. Fonsegrive eserin birinci cildinde ağırlıklı
olarak felsefî konulara değinir. Eserinin diğer cildinde sırasıyla Mantık, Metafizik,
Ahlâk ilimlerinin ilkelerinden bahseden Fonsegrive, İlmü’n-Nefs’in insan hakkında
verdiği bilgilerden hareketle Mantık ilkelerini keşfetmeye ve bu ilkeler yardımıyla
insanı anlamaya çalışır. Böylece ilkeleri akla dayalı burhanî bir Metafizik ilmine
ulaşma ve bu ilkelerle de insanın ahlâkça sorumlu olacağı yüce değerleri keşfetme
amacında olduğunu ifade eder.
Ahmed Naim, eseri sadece çevirmekle kalmamış; esere dipnotlar eklemiş;
mülahazât-i mütercim başlıklarına yer vererek kavramlar, bazı felsefî konular ve
filozoflar hakkında kendi görüşlerini yansıtmış; din felsefesinin ana konularından
sayılan özgür irade, kader ve kaza inancı ile cebrilik mezhebi arasındaki ilişki,
nübüvvet ve risaletin gereği, Kant’ın ahlâk anlayışı ile İslam Ahlâkı arasındaki
mukayese gibi konulara değinmiş ve konularla ilgili yorumlarda bulunmuştur. Ayrıca
eserin sonuna yaklaşık 100 sayfalık bir Lügatçe ekleyerek Osmanlı Türkçesi’nde
çağdaşı filozoflarla ortak bir felsefî dil inşa etmek istemiştir.
“Babanzâde Ahmed Naim’in İlmü’n-Nefs Adlı Eserinin Tahlili ve Çeviri
Yazısı” adlı tez konusunu üç ana bölümde inceledik. Babanzâde Ahmed Naim adlı
birinci bölümde; Ahmed Naim’in hayatı, eserleri, felsefî kişiliği; ikinci bölüm olan
İlmü’n-Nefs adlı eserinin tahlilinde İlmü’n-Nefs adlı çeviri eserinin genel özellikleri
ve din felsefesine katkıları incelenmeye çalışıldı. Üçüncü bölümde İlmü’n-Nefs’in
çeviri yazısının tamamını ilk kez latinize ederek Türkçe felsefe literatürüne eseri
kazandırmayı hedefledik.
Tezimizde Babanzâde Ahmed Naim’in hayatını araştırmaya ve onun felsefî
kişiliğini anlamaya çalıştık. Söz konusu eseri tahlil ederken öncelikle eserin
v
Osmanlıcadaki orijinalinden hareket edip Ahmed Naim’in diğer eserlerini ve
kendisiyle ilgili ulaştığımız kaynakları da göz önünde bulundurduk.
Ahmed Naim, Osmanlı’nın sonu ile Cumhuriyet’in ilk yılları arasındaki geçiş
döneminde yaşamış bir filozoftur. Ahmed Naim’in ilgili olduğu alanlardan biri de
felsefedir. Ona göre, her milletin kendine özgü bir dili olduğu gibi her ilim erbabının
da kendilerine özgü ıstılahları vardır. Bu ıstılahları bilmeyen kimse o ilim erbabına
karşı dilsiz veya dil bilmeyen bir yabancı hükmündedir. Binaenaleyh eserlerin
tercümesinden önce ilmî ıstılahları takrire ihtiyaç vardır. Biz de Ahmed Naim’in
ortak bir felsefî dil oluşturma düşüncesini desteklemek istedik. Onun felsefî yönünü
anlamaya çalıştık. Bu çalışmanın Türkçe felsefe mirasımıza bir katkı olması
umudundayız.
Son olarak çalışmam süresince tezim konusunda bana yol gösteren, derin
bilgisiyle beni aydınlatan çok değerli hocam Doç. Dr. Recep Alpyağıl’a sonsuz
teşekkür ederim. Tezimle ilgili yaptıkları tavsiyelerle eksikliklerimi tamamlamamı
sağlayan Doç. Dr. Nurettin Gemici ve Doç. Dr. Kemal Batak’a saygılarımı ve
şükranlarımı sunarım. Ayrıca zaman zaman tezimle ilgili görüş alışverişinde
bulunduğum değerli arkadaşlarım Sariye Bakırcan, H. Banu Bozkurt ve Duygu
Aksoy’a çok teşekkür ederim. Tezimi hazırlama aşamasında benim için her konuda
olduğu gibi tezim konusunda da en çok fedakârlık yapan annem Gönül Yıldız’a ve
bana daima sabır telkin edip; eğitim hayatım boyunca beni destekleyen babam Naim
Yıldız’a minnettarım.

Fatma YILDIZ
İstanbul 2014
vi
İÇİNDEKİLER

ÖZ ............................................................................................................................................. iii 
ABSTRACT ................................................................................................................................. iv 
ÖNSÖZ ....................................................................................................................................... v 
İÇİNDEKİLER ............................................................................................................................ vii 
KISALTMALAR ......................................................................................................................... xiv 
GİRİŞ ......................................................................................................................................... 1 
1. BABANZÂDE AHMED NAİM .................................................................................................. 5 
1. 1. BABANZÂDE AHMED NAİM’İN HAYATI VE ESERLERİ .................................................... 5 
1. 1. 1. Babanzâde Ahmet Naim’in Hayatı ....................................................................... 5 
1. 1. 2. Babanzâde Ahmed Naim’in Eserleri ..................................................................... 9 
1. 2. BABANZÂDE AHMED NAİM’İN FELSEFΠKİŞİLİĞİ ......................................................... 15 
2. “İLMÜ’N‐NEFS” ADLI ESERİNİN TAHLİLİ ............................................................................. 18 
2.1. İLMÜ’N‐NEFS’İN GENEL ÖZELLİKLERİ .......................................................................... 20 
2. 2. BABANZÂDE AHMED NAİM’İN “İLMÜ’N‐NEFS” ADLI ESERİNİN DİN FELSEFESİNE 
KATKILARI ........................................................................................................................... 25 
3. İLMÜ’N‐NEFS’İN ÇEVİRİ YAZISI ........................................................................................... 37 
Dibace‐i Mütercim ............................................................................................................. 39 
MEBÂDÎ‐İ FELSEFE .................................................................................................................. 43 
MEDHAL ................................................................................................................................. 43 
Ulûm ‐ İlim ‐ Felsefe ........................................................................................................... 43 
İcmâl ................................................................................................................................... 43 
Hulasa ................................................................................................................................. 55 
Müracaat Edilecek Kitaplar: ............................................................................................... 56 
İlmü’n‐Nefs: Birinci Ders: İlmü’n‐Nefs’in Tarifi ve Mevzuu .................................................... 57 
İcmâl ................................................................................................................................... 57 
Hulasa ................................................................................................................................. 66 
Müracaat Edilecek Kitaplar: ............................................................................................... 67 
İkinci Ders: İlmu’n‐Nefis’te Tarîk ............................................................................................ 68 
İcmâl ................................................................................................................................... 68 
Hulasa ................................................................................................................................. 75 
vii
Müracaat Edilecek Kitaplar: ............................................................................................... 76 
Üçüncü Ders: Şuur ile Kuvvâ .................................................................................................. 77 
İcmâl ................................................................................................................................... 77 
Hulasa ................................................................................................................................. 91 
Müracaat Edilecek Kitaplar: ............................................................................................... 91 
BİRİNCİ KISIM: İLMÜ’N‐NEFS‐İ İNFİÂLΠ................................................................................... 92 
Dördüncü Ders: Şuur ile İktisab Olunan Malumat‐i Üvel ....................................................... 92 
İcmâl ................................................................................................................................... 92 
Hulasa ................................................................................................................................. 98 
Müracaat Olunacak Kitaplar .............................................................................................. 98 
Beşinci Ders: İhsâsâtin Netâyic‐i Defi‘yyesi. ‐ Suver‐i Mahsûsenin Bekası ............................. 99 
İcmâl ................................................................................................................................... 99 
Hulasa ............................................................................................................................... 104 
Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 105 
Altıncı Ders: Tedâ‘î ............................................................................................................... 106 
İcmâl ................................................................................................................................. 106 
Hulasa ............................................................................................................................... 111 
Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 112 
Yedinci Ders: Suver‐i Mahsûsenin Asâr‐ı İstihzariyyesi ........................................................ 113 
İcmâl ................................................................................................................................. 113 
Hulasa ............................................................................................................................... 118 
Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 118 
Sekizinci Ders: Suver‐i Mahsûsenin Âsâr‐ı Tahriki ................................................................ 119 
İcmâl ................................................................................................................................. 119 
Hulasa ............................................................................................................................... 127 
Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 127 
Dokuzuncu Ders: Şehevât ve Ehvâ‐i İnfiâliyye ..................................................................... 128 
İcmâl ................................................................................................................................. 128 
Hulasa ............................................................................................................................... 137 
Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 138 
Onuncu Ders: Garîza ............................................................................................................ 139 
İcmâl ................................................................................................................................. 139 
viii
Hulasa ............................................................................................................................... 144 
Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 145 
On Birinci Ders: Meleke ....................................................................................................... 146 
İcmâl ................................................................................................................................. 146 
Hulasa ............................................................................................................................... 151 
Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 152 
İKİNCİ KISIM: İLMÜ’N‐NEFS‐İ TEEMMÜLΠ............................................................................. 153 
On İkinci Ders: Hâlât‐ı Teemmüliyye ve Tahdîk ................................................................... 153 
İcmâl ................................................................................................................................. 153 
Hulasa ............................................................................................................................... 157 
Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 158 
On Üçüncü Ders: Efâ‘îl‐i Zihniyye ‐ Mefhûmât‐ı Külliyye ..................................................... 159 
İcmâl ................................................................................................................................. 159 
Hulasa ............................................................................................................................... 169 
Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 171 
On Dördüncü Ders: Tasdik ve İstidlal ................................................................................... 172 
İcmâl ................................................................................................................................. 172 
Hulasa ............................................................................................................................... 181 
Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 182 
On Beşinci Ders: Müdrikedeki Külliyât‐i Zâtiyye .................................................................. 183 
İcmâl ................................................................................................................................. 183 
Hulasa ............................................................................................................................... 187 
Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 188 
On altıncı Ders: Müdrikedeki Külliyât‐i Zâtiyye .................................................................... 189 
(Mâ Ba‘de) ........................................................................................................................ 189 
İcmâl ................................................................................................................................. 189 
Hulasa ............................................................................................................................... 193 
Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 194 
On Yedinci Ders: Mebâdî‐i Üvel ........................................................................................... 195 
İcmâl ................................................................................................................................. 195 
Hulasa ............................................................................................................................... 204 
Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 206 
ix
On Sekizinci Ders .................................................................................................................. 207 
İcmâl ................................................................................................................................. 207 
Hulasa ............................................................................................................................... 225 
Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 226 
On Dokuzuncu Ders: Kendi cesedimizi idrak ........................................................................ 227 
İcmâl ................................................................................................................................. 227 
Hulasa ............................................................................................................................... 233 
Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 233 
Yirminci Ders: İdrak‐i Bâtın .................................................................................................. 234 
İcmâl ................................................................................................................................. 234 
Hulasa ............................................................................................................................... 243 
Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 244 
Yirmi Birinci Ders: İdrak‐i Hâric ............................................................................................ 245 
İcmâl ................................................................................................................................. 245 
Hulasa ............................................................................................................................... 249 
Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 250 
Yirmi İkinci Ders: Birsam ile Rüyalar ..................................................................................... 251 
İcmâl ................................................................................................................................. 251 
Hulasa ............................................................................................................................... 254 
Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 254 
Yirmi Üçüncü Ders: İdrakât‐i Tabîiyye ve İdrakât‐i Kesbiyye ................................................ 255 
İcmâl ................................................................................................................................. 255 
Hulasa ............................................................................................................................... 260 
Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 261 
Yirmi Dördüncü Ders: Aklın Mefâhîm‐i ‘Aliyyesi .................................................................. 262 
İcmâl ................................................................................................................................. 262 
Hulasa ............................................................................................................................... 267 
Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 268 
Yirmi Beşinci Ders: Akıl ......................................................................................................... 269 
İcmâl ................................................................................................................................. 269 
Hulasa ............................................................................................................................... 275 
Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 275 
x