Azərbaycanın Naxçıvan bölgəsi qədim dövrdə və erkən orta əsrlərdə (yazılı mənbələr əsasında)

7 Pages·0.23 MB·Azerbaijani

by  Məlikov Rauf.

NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASI
ALİ MƏCLtSİ
NAXÇIVAN: İLKİN ŞƏHƏR
VƏ DUZDAĞ
(27-28 iyul 2012-ci ildə keçirilmiş beynəlxalq
simpoziumun materialları)
Naxçıvan-2013
Rauf MƏLİKOV
To fix üzrə fəlsəfə doktoru,
AMEA Tarix Institutu
AZƏRBAYCANIN NAXÇIVAN BÖLGƏSİ QƏDİM DÖVRDƏ
VƏ ERKƏN ORTA ƏSRLƏRDƏ (yazılı mənbələr əsasında)
İnsanlar Naxçıvanın ərazisində hələ Orta Paleolit dövründə məskunlaşmışlar.
Ullıuı Şərur rayonunda Qazma mağarasında aşkar olunan arxeoloji tapıntılar təsdiq edir.
I Kiiltəpədə (Babək rayonu), Ovçulartəpədə (Şərur rayonu), Damlamada (Kəngərli
myonu) və digər abidələrdə Neolit və Eneolit dövrlərinə aid əkinçi-maldar əhalisinin
yıışayış yerləri tədqiq olunmuşdur (1, 100; 6, 9). Bir sıra tədqiqatçılar Naxçıvanda
hoyalı keramikanın yayılmasını е.э. IV minilliyin əvvələrində Şimali Mesopotamiyadan
Xoləf-Übeyd mədəniyyətinin daşıyıcdarınm bu əraziyə köçməsi ilə bağlayırlar. Erkən
l'unc dövriində (е.э. IV—III minilliklər) Naxçıvanda Kür-Araz mədəniyyətinin
lllişiyıcıları məskunlaşmışlar. Gəmiqaya təsvirləri (Ordubad rayonu; е.э. 111—I
minilliklər) yerli əhalinin mənəvi mədəniyyətini əks etdirir (6, 11).
Bəzi tədqiqatçılar Cənubi Qafqazı е.э. Ill—II minilliklərdə geniş ərazilərdə, о
CÜmbdən Mannanın şimalında yayılmış hurri tayfalarının vətəni lıesab edir (1, 100).
I ikrimizcə, eb həmin dövrdə Araz çayından cənubda yaşamış kutilər, çox güman ki,
ı\a. II minillikdə Arazın sol sahilinə köçmüşbr (25, 112-113). Urmiya gölündən qərbdə
aşkar edilmiş kutilərə məxsus Göytəpə mədəniyyətinin Cənııbi Qafqaz
m.xloniyyətbrinə yaxın olması faktı da bu fikrə bir dəlildir (1, 101). Е.э. II minilliyin
ıkiııci yarısı - I minilliyin əvvəbrinə aid Naxçivan abidələri qrupuna Urmiya gölü
alıafında tapılmış materiallarla bir çox cəhətdən oxşarhq təşkil edən boyalı qablar və
ııietal məmulatı daxildir (1, 118; 5, 55).
Е.э. XIII əsrə aid hett sənədlərində Urmiya ib Van gölləri arasındakı ərazidə,
Nııxçıvanın qonşuluğunda Mehri ölkəsi qeyd olunur. Aşşur hökmdarı II Adadnerarinin
|e.O. 911-891] kitabəsində də Mehri ölkəsi haqqında məlumat var (4, 22). Е.э. VII əsrə
ııid Aşşur mətninə əsaslanaraq Mada (Midiya) şahlığının tərkibinə daxil olan bu ərazidə
.ıhalinin bir qisminin mehran dilində damşdığını söybmək mümkündür (1, 122).
Е.э. IX—VIII əsrlərdə Cənubi Qafqazda məskıınlaşmış müxtəlif siyasi və etnik
hiılikbr Etiuni (Etiuhi) adlı dövbt qurumunun tərkibində birbşmişbr. Bəzi
l.nlqiqatçıların fıkrincə, Etiuni Cənubi Qafqazın böyük hissəsini əhatə iri bir qurum
olmuşdur. Bu alimbr etiunibrin adını bu ərazibrə cənubdan köçən kutibrb bağlayır və
eliıınibri sonrakı utibrin əcdadları hesab edirbr (25, 111-114). Güman ki, bu dövrdə
Htiuninin tərkibində olan Naxçivan ərazisi bəzən Mannaya qatılmışdır.
Urartu çarları İşpuini və onun oğlu Menuanın birgə hakimiyyəti ilbrində [е.э.
K20-810-CU ilbr] urartulular Etiunini zəbt etməyə çalışırdılar. Culfa rayonundakı
llandağ mixi yazısı onların bu ərazibrə yürüşbrindən bəhs edir (5, 56; 4, 5). “Arsini
ŞOİlərinin” qeyd olunduğu kitabədən bir neçə kilometr məsafədə yerbşən Ərəzin
kondinin adının qədim şəhərdən götürüldiiyü ehtimal olunur (5, 57). Urartu çarı I
Argişti [е.э. 786-764] də Etiuni ölkəsinə yürüşbr etmişdir. Çar II Sarduri [е.э. 764-
735] isə Puluadi ölkəsində 21 qalanı, 45 şəhəri və “çar şəhəri olan Libliuni”ni əb
keçirmişdir (4, 109-115). S.Qaşqay Urartu mənbəbrinə əsaslanaraq Puluadi ölkəsinin
bir hissəsini Naxçivan ərazisində lokalizə edir (5, 57).
55
Е.э. VIII əsrin sonları - е.э. VII əsrin 70-ci illərində şimaldan Azərbaycan
ərazisinə kimmerlər və skifləriıı (sakların) yürüşləri baş vermişdir. Kimmerlərin adı ilk
dəfə Aşşur mənbələrində Manna ilə əlaqədar olaıaq е.э. VIII əsrin son rübtində çəkilir.
Skiflər (saklar) isə е.э. 674-cü ib aid olan Aşşur mətnində Manna ərazisində işkuzai
(aşkuzai) adı altında qeyd olunur. Həmin vaxt Azərbaycan ərazisində yaranmış Skif
şahlığı1 Kür çayının orta axarı ilə Urmiya gölü arasında yerləşən ərazini əhatə edirdi
(25, 160-166; 7, 167); Naxçivan da bu şahlığın tərkibində, yaxud onun nüflız dairəsində
olmuşdur. Babək rayonunun Nəzərabad kəndi yaxınlığında Meydantəpə yaşayış
məskənində, həmçinin Şahtaxtı yaxınlığında skif tipli rombvarı ox ucluqlarının aşkar
olunması bu fıkri təsdiq edir (5, 58).
Е.э. 590-cı ildə madalılar (midiyalılar) Skif şahlığını bğv etdibr və Naxçivan
Mada şahlığına daxil oldu. Е.э. 550-ci ildə Madanın süqutundan sonra Naxçivan
Əhəmənilərin hakimiyyəti altına düşdü. Bu dövrdə Naxçivan, ehtimal ki, Kür-Araz
çayarasında yaşayan utibr və mükbr, habeb Cənubi Azərbaycan və ona bitişik
əıazibıdə məskunlaşan saqartilərdən ibarət olan Əhəməni şahlığının XIV satraplığının
tərkibində idi (25, 115-117, 123, 137-138).
Е.э. 321-ci ildə Atropatena dövbti meydana gələndə Naxçivan onun
hiidudlarına daxil oldu. Е.э. 189-cu ildə yaranan Ermənistan çarlığının2 hakimləri
Artaksi3 və Zariadri4 təqribən е.э. II əsrin 70-ci-60-cı ilbrində Strabonun məlumatına
görə, “midiyalılardan (atropatenalılardan - R.M.) Kaspiana, Favnitida 5 və
Basoropedanı6 tııtub almışlar” (Strabo, XI, XIV, 5). Lakin, erməni mənbələrinə görə, az
sonra Artaşesin (Artaksinin) qoşununda güclii üsyan baş venniş və е.э. 160-cı ildə
Artaşes öldürülmüşdür. Ehtimal ki, bu hadisədən sonra Ennənistan tərəfindən zəbt
edilmiş torpaqlar Atropatenaya və başqa dövlətlərə qaytarılmışdır.
Е.э. 95-ci ildə parfıyalılar II Tiqranı Ermənistanda hakimiyyətə gətirmiş və
bunun müqabilində Tiqran 70 vadini Parfıyaya vermişdir. Bəzi alimlərin ehtiınalına
görə, II Tiqranın parfıyalılara verdiyi “70 vadi” məhz Artaşesin atropatenalılardan aldığı
vadibr idi. Erməni tarixçibri Atropatena şahı Mitridatın II Tiqranın “sədaqətli vassalı”
olmasını yazsalar da, bu fakt yazılı mənbələrdə öz təsdiqini tapmır. Mitridat Tiqranın
qızı ib evləndiyinə görə, iki hakimin münasibətlərində çox şey bununla müəyyən
edilmişdir və, ehtimal ki, onlar sadəcə müttəfiq olmuşlar (12, 80).
Е.э. 69-cu ildə Roma sərkərdəsi Lukull Ermənistanın paytaxtı Tiqranakerti
miihasirəyə alanda Plutarxın verdiyi məlumata görə, onun köməyinə “çarların başçılığı
ib medbrin (atropatenalıların - R.M.) və korduenbrin çoxsaylı köniillü orduları,
...Kaspi [sahilbrindən] çoxlu alban və onlara qonşu olan iberlər, çarları olmayan və
1 Orta əsriərdə Kürün orta axarında Skif şahlığın qalığı olan Sakasena vilayəti yerləşirdi.
2 Ermənistan çarlığı Van gölünün qərb sahillərində yaranmışdır.
3 Artaksi - farsca Artaxşasa, erm. Artaşes. Bir sıra tədqiqatçılann fikrincə Artaksi əslən nıadalı (midiyalı)
olmuşdur.
4 Zariadıi - farsca Zariatra, erm. Zareh. Zariadrinin də əslən madalı olduğu güman edilir.
5 Favnitida - ehtimal ki, sonrakı mənbələrdə Sikan, Sisakan, Sisqan, Sünik, Sünistan, Sünakan adlan ilə
qeyd olunan vilayət.
6 Basoropeda (sonrakı Vaspurakan, yaxud Basfurcan) - Van gölü ilə Urmiya gölü arasındakı ərazidə
yerləşən vilayət. Böyük strateji və hərbi-siyasi əhəmiyyət kəsb edirdi (37, 245-246). Orta əsr erməni
müəlliflərinin məlumatına görə, bu vilayətin sakinləri marlar, yəni madalılar (atropatenalılar) olmuşlar.
Ərəb müəllifı Yaqut yazır ki, Basfurcan “Arranda bir vilayətdir. Paytaxtı Naşavadır, ona Naxçivan da
deyilir” (Yaqut, I, 624).
56
Arazboyunda sürülər otaran bir çox tayfa' gəldi, [bəziləri] yardım göstərmək, [digərləri]
hodiyyələr almaq arzusu ilə [gəlmişlər]” (Plut., Luc., XXVI, 6). Bu məlumat bəzi
alimbrin II Tiqranın qoşununun “ona tabe olan vassal çarlıqlardan və knyazlıqlardan”
toplanması haqqındakı fərziyyəsi üçün əsas ola bilməz. Bu fərziyyəni hələ N.Adons
qobulolunmaz hesab edirdi. Sonralar K.V.Trever (33, 88) və İ.H.Əliyev (12, 84) də bu
fıkri tənqid etmişlər.
II Tiqranın məğlubiyyətindən sonra Roma sərkərdəsi Pompey Tiqrana irsən
qalan torpaqları onun hakimiyyətində saxladı, işğal etdiyi torpaqları (Şimali
Mesopotamiya və Korduena istisna olmaqla) isə ondan aldı (20, 275-276). Е.э. 66-cı il
müqavibsi ib müəyyən olunmuş Ermənistan ərazisi eramızın 37-ci ilinədək dəyişməz
qaldı, həmin il Roma ib Parfıya arasında bağlanan sazişə görə, Şimali Mesopotamiya
vn Korduena Ermənistandan alınaraq Parfıyaya verildi. Ermənistanın bu sərhədlərini
298-ei il müqavibsi təsdiq etdi və onlar 387-ci ilədək dəyişmədi. Bu müqavilələrdə
nlban vilayətlərinin Ermənistanm tərkibində olduğu qeyd olunmur (23, 276).
Ermənistanda Parfıyaya meyilin güclənməsi və Roma əleyhinə çıxışlarla
olaqədar olaraq е.э. 20-ci ildə romalılar bu ölkəyə qoşun yeritdibr. Onlar əvvəlcə
atropatenalı Artabazdı, sonıa isə Atropatena şahı II Ariobarzanı Ennənistan çarı elan
eldilər. Tasit bu hadisəni beb təsvir edir: “O zaman Ermənistanda qayda yaratmaq üçün
Qay Sezar oraya göndərildi. Ermənilərin razılığı və təqdiri ilə o, əslən midiyalı olan
Ariobarzanı onlara çar təyin etdi” (Tac., Ann., II, 4). “İlahi Avqustun əməllərində” də
dcyilir: “...oğlum Qay tərəfindən ram edibn həmin xalqı (ermənibri - R.M.) mən
ınedbrin (atropatenalıların - R.M.) çarı Artabazın oğlu çar Ariobarzanın ixtiyarına
vcrdim” (Res gestae divi Augusti, XXVII, 2). Atropatena şahı II Ariobarzanın
I rmonistan üzərində hökmranhğı eramızın 2-ci ilinədək davam etdi.
Mada və Atropatenada küp qəbirbr yayılmışdır. Naxçivan ətrafında tədqiq
olıınmuş qəbirlər Azərbaycan ərazisindəki erkən küp qəbirləri е.э. VI—III əsrlərə aid
dınoyə imkan verir (10, 73-84; 12, 114). Sonradan Kiip qəbirləri mədəniyyəti alban
lııylalarının hakim mədəniyyətinə çevrildi (1, 335).
Eramızın I əsrinin ikinci yarısında Albaniya Arşakiləri sülabsinin hakimiyyətə
golməsi Albaniyanm siyasi həyatında эп mühiim hadisə olmuşdur. Bu sülab Albaniyanı
qısa fasibbrb 506-510-cu illərədək idarə edirdi (11, 18).
Movses Xorenli yazır ki, Albaniyanın hökmdarına “Erasx3 çayından başlayaraq
Xııarakert4 adlanan qalayadək olan Alban düzü və onun dağlıq hissəsi miras qaldı...
I'nrllyalı Valarşak adlı-sanlı, cəsur Aram hakim təyin etdi... Aranın nəsilbrindən utibr,
ı|nrdmanlılar, sodebr tayfaları5 və Qarqar knyazlığı6 yaranmışdır...”. Alban tarixçisi
M lisa Kalankatuklunun “Albaniyanm tarixi” əsərində bu məlumat təsdiqini tapir (Musa
Kalankatuklu, I, 4). Beblikb, mənbələrə görə, təqribən 1 əsrin ikinci yarısında Araz
ÇRyinın döngəsindən Ağstafa zonasınadək Kürün sağsahilindəki bütün ərazibr
Albaniyaya məxsus idi. Tarixi Albaniyanm vilayətbri olan Arsax, Uti, Sode və Qarqar
ııtohz bu ərazidə yerbşirdi (11, 19).
' Khlimal ki, Strabon tərəfindən qeyd edilən (Strabo, II, I, 14; XI, VII, 2; XI, XIV, 3, 6, 13) və Arazın sol
tıılıılində yerləşən Araksena vilayətinin sakinləri. Güman ki, Naxçivan ərazisinin bir hissəsi Araksena
vilıiyetiııə daxil idi.
<,»ıiy Sczar- Roma imperatoıu Oktavian Avqustun oğulluğu.
' l ı ıısx Araz çayı.
' 4 ııarakcrt - Qazax-Borçalı zonasmda lokalizə edilən Xunan şəhəri.
Sıulnlanan tayfalarm hamısı alban tayfalarıdır.
(jıırqar kııyazlığı - Qarqarçayboyunda yerləşən dövbt qurırıu.
57
Mənbələrin verdiyi məlumata görə, Albaniya hökmdarı Aran Sisakan nəslinə
mənsub idi (Musa Kalankatuklu, I, 4). Əvvəllər “Sisan” adlandırılan Qafqaz keçidini
qomyan qoşunların komandanlığı I əsrdə Sisakan nəslinə həvalə olunmuşdur
(Stepannos Oıbeli, I, 4; 23, 264-265). Belə nəticəyə gəlmək olar ki, həmin dövrdə
Naxçivan ərazisi Sisakan vilayətinin tərkibində Albaniyaya daxil idi (23, 264-265).
Naxçivan şəhəri haqqmda ən erkən məlumat yunaıı coğrafıyaşünası Klavdi
Ptolemeyə (eramızın II əsri) məxsusdur. Ptolemeyin “Coğrafıya” əsərində şəhərin adı
Naksuana (yun. Na£,ouava) fomıasında qeyd olunmuş və onun coğrafı mövqeyi
göstərilmişdir (Ptol., Geogr., V, 12).1
Ehtimal ki, е.э. I əsr - eramızın II əsrinə aid məlumatlar arasında, Naxçivan
ərazisində bir neçə toponim - Şərur düzi'ı, Qoltn (yaxud Qoxtn, Qoxtan) vilayəti (indiki
Ordubad rayonu), Naxçivan qalası, həmçinin Naxçivan, Xram, Cula (Cuğa) və
Xoşakunik qəsəbələri qeyd olunur. Həmin vaxtlarda bu ərazilərdə marların (madalıların,
yaxud atropatenalıların) məskunlaşması haqqmda ətraflı məlumat var.
Sasani şahı I Şapurun [241-272] “КэЬэуе Zərdüşt” adlı kitabəsində Cənubi
Qafqaz ölkələrinin sırasında Naxçivan ərazisi müstəqil bir vahid kimi qeyd olunur.
Kitabədə Кар dağlarmadək2 və Alan keçidinədək Vrşan (İberiya), Sikan (Sisakan,
Siinik), Ardan (Albaniya) və Balasakanın (Paytakaran) adları çəkilir, bu şəhrlərin
(ölkələrin) Şapura tabe olmasından və ona bac verməsindən bəhs olunur (22, 217-218).
Sasani şahı Narsenin [293-302] 293-cü ilə aid Payqulu yazısında isə yanına gələn
hökmdarların sırasında Sikanşah da qeyd edilir (22, 168; 20, 26). О dövrdə Naxçivan
ərazisi Siinik ölkəsinin tərkibində olmuşdur.
337-ci ildə massagetbrin başçısı Sanesan (Sanatruk) Paytakaraıı vilayətinin
hakimi oldu. Həmin ildə Sanesan şimal tayfalarmın dəstəyi ib Ermənistanı tabe etdi.
Lakin 338-ci ildə ermənilər romalılarla birlikdə Sanesanın qoşunlarını məğlub etdibr.
Bəzi mənbəbrə görə, Sanesan bu döyüşdə həlak oldu (Favstos Buzand, VI, VII; Movses
Xorenli, III, 3, 9; Musa Kalankatuklu, I, 14, 20).
Sasani şahı II Şapur [309-379] yiirüşü zamanı (364-367 ilbr) Naxçıvanı
dağıtmış, şəhərdən 18 min aib əsir aparmışdır (Favstos Buzand, IV, 55). Bu fakt
Naxçıvamn о dövrdə iri şəhər olmasından xəbər verir.
Müharibə zamanı çıxarılacaq hərbi qüvvələri müəyyən edən IV əsrin soııu - V
əsrin əvvəllərinə aid fərmanda Siinik qoşunu (19400 nəfər) sayına görə birinci yerdə
olmuşdur. Sünik həm iqtisadi, həm də siyasi baxımmdan güclü vilayət idi. 428-ci ildən
Erməııistan mərzbanlar tərəfmdən idarə edilirdi, 440-cı ilbrdə Sünik hakimi Vasak
Ermənistanm mərzbanı təyin olunmuşdu, o, həmçinin İberiyaya nəzarət edirdi. XIII əsr
Siinik tarixçisinin məlumatına görə, Sasanibr Dərbənd keçidinin mtidafıəsini miixtəlif
vaxtlarda Sünik döyüşçübrinə tapşırırdılar.
VI əsr Suriya müəllifı Mitilenli Zaxariya 436^191-ci ilbrdə Cənubi Qafqazda
mövcud olan ölkəbri təsvir edərək yazır: “Sisqan (Sisakan - R.M.) da ölkədir, (öz) dili
və dindar xalqı ib, lakin burada biitpərəstbr də yaşayır” (29, 108-115). Erməni miiəllifı
1 Maraqlıdır ki, XIII əsr flamand səyyahı Gilyom de Rubruk Naxçıvamn adını, demək olar ki, eyni
formada qeyd edir: “Batu (Batı xan - R.M.) isə əmr etdi ki, məni Naksua adlı bir şəhərə ötürsünlər. (Bu
şəhər) əvvəllər böjoik bir çarlığın paytaxtı, habelə iri və çox gözəl şəhər olmuşdur; lakin tatarlar onu,
demək olar ki, biyabana çevirmişlər” (Gilyom de Rubruk. Şərq ölkələrinə səyahət, LI). Alban tarixçisi
Musa Kalankatuklu və orta əsr erməni müəllifləri şəhəri “Naxçavan” adlandırırlar. Ərəb müəllifləri isə onun
admı “Naşava”, “Naxçuan”, “Naxçuvan”, hətta “Nəqşi-cahan” və “Həciran” kimi müxtəlif foiTnalarda
verirləi'.
2 Кар dağları - Qafqaz dağları.
58
Sebeos məlumat verir ki, 591-ci ildə “Sünik torpağının hakimi Vaqan iisyan edib
ermənilərdən ayrıldı və İran şahı Xosrovdan xahiş etdi ki, Siinik torpağının arxivini
(tlivanini - R.M.) Dvindən Paytakaran (Beybqan - R.M.) şəhərinə köçiirsün və onların
şəhərini də Atrpatakan hiidudlarına daxil etsin ki, erməni adı onlaıın üzərindən
götürülsün. Bu əmr yerinə yetirildi” (Sebeos, III, 1; 3, 117; 23, 265). F.Məmmədova bu
iqtibasda Atrpatakan termini altında Albaniyanm nəzərdə tutulduğunu ehtimal edir (23,
265).
591-ci il İran-Bizans müqaviləsinə görə, Naxçivan Sünik və Vaspurakan
vilayətləri tərkibində bilavasitə Sasanilərə tabe edildi (8, 343). VI-VII əsrlərdə Sasani
şahı I Xosrovun [531-579] dövründən Naxçıvanda mövcud olan zərbxanada “nax”
işarəsib sikkələr kəsilirdi (27, 114-118; 2, 41, 54; 23, 271). Bizans-İran müharibəbri
/amanı Naxçivan müharibə meydanma çevrilmiş, gah Sasani, gah da Bizans
qoşunlarınm basqınlaıına məruz qalmışdır. 623-cii ildə Bizans imperatoru I İraklinin
|610-641] ordusu Naxçıvanı tutdu və viran etmişdir (3, 56).
Xəlifə Osman ibn Affanın [644-656] hakimiyyəti zamanında Siinik vilayəti, о
cümlədən Naxçivan эгэЫэг tərəfındən işğal olundu (3, 104). Erməni müəllifi Gevondıın
dediyinə görə, xəlifə orduları “Midiyanın (burada: Adurbadaqan, Azərbaycan - R.M.)
kondbrini, Qoxtan vilayətini və Naxçıvanın kəndlərini viran etdibr. Kişibrin
oksəriyyətini öldürdiibr, digərlərini isə arvad-uşaqları ib əsir götüriib Culfa bərəsi ib
Arazın о tayına apardılar” (Gevond, II; 3, 105).
VII əsrin 40-cı illərində ərəblər tərəfindən öz torpaq və malikanələrindən
məhrum olunmuş İran əyanları Albaniyaya hiiciim etmişbr. Lakin Albaniyanın
lıökmdarı Cavanşir [638-680/81] diişmən hiicumunun qarşısını ala bildi. “Onun
ıniivəffəqiyyətlərini göıən Ermənistan və İberiya hakimbri ona öz nəsillərindən olan qız
vermək istəyirdilər. O, isə Aruiçan nəslindən olan Sisakan [Sünik - R.M.] ölkəsi
hökmdarının qızı ib evbndi...” (Musa Kalankatuklu, II, 19). 670-ci ildə Dəməşqdə
Cavanşirin xəlifə Müaviyə ib ikinci görüşü zamanı “O [xəlifə - R.M.], Siinik
vilayətinin idarəsini ona [Cavanşirə - R.M.] tapşırdı...” (Musa Kalankatuklu, II, 28).
Naxçıvanda Cavanşirin VII əsrə aid olan tunc heykəlciyinin tapılması (hazırda Sankt-
Peterburqdakı Ermitaj muzeyində saxlanılır) Siinik ərazisinin Albaniyanın tərkibində
olduğunu təsdiqbyir (6, 12, 146).
Sadaladığımız faktlar göstərir ki, “VII əsr erməni coğrafıyası”nda Naxçivan və
Qoxtanın Vaspurakan vilayətinin tərkibində Ermənistana daxil olması haqqındakı
məlumat tarixi həqiqətə uyğun deyil (23, 266).
705-ci ildə Albaniyadakı yerli hakimiyyət Xilafət tərəfındən bğv olundu və
bütün Azərbaycan qəti şəkildə ərəbbıin tabeliyinə keçdi.
ƏDƏBİYYAT
1. Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə). С. I. Ən qədimdən - b.e. III əsri, Bakı, 2007.
2. Azəıbaycan tarixi (yeddi cilddə). С. II. Ill—XIII əsrin I rübü, Bakı, 2007.
3. Bünyadov Z. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Bakı, 2007.
4. Qaşqay S. Qədim Azəıbaycan tarixi mixiyazılı mənbələrdə. Bakı, 2006.
5. Qaşqay S. Naxçıvanın е.э. I minilliyin birinci yarısında qonşu ölkələrb əlaqəbri //
Naxçivan: tarixi gerçəklik, miiasir durum, inkişaf perspektivbri. Bakı, 2006, s. 55-
60.
6. Mahmudov Y., Şükiirov K. Naxçivan: tarixi və abidələri. Bakı, 2007.
59
7. Məlikov R. Azərbaycan ərazisində Skif şahlığı // Azərbaycan Milli Ensiklope-
diyası. “Azərbaycan” cildi, Bakı, 2007, s. 167.
8. Məmmədov R. Naxçivan şəhərinin tarixi oçerki (Orta əsrlər dövrü). Bakı, 1977.
9. Алиев В.Г. Кувшинные погребения античного периода в г. Нахичевани // Изв.
АН Азерб. ССР. серия истории, философии и права, 1976, № 1, с. 73-84.
10. Алиев И. Нагорный Карабах: История. Факты. События. Баку, 1989.
11. Алиев И. Очерк истории Атропатены. Баку, 1989.
12. Гильом де Рубрук. Путешествие в Восточные страны / Джиованни дель Плано
Карпини. История Монгалов. Гильом де Рубрук. Путешествие в Восточные
страны. Пер. А.И. Малеина. Москва, 1957.
13. История халифов вардапета Гевонда, писателя VIII века. Пер. К.Патканьяна.
Санкт-Петербург, 1862.
14. Йакут ал-Хамави. Му’джам ал-булдан (Сведения об Азербайджане). Пер. с
араб. 3. М. Буниятова и П. К. Жузе. Баку, 1983.
15. Касумова С.Ю. Азербайджан в III—VII вв. (Этнокультурная и социально-
экономическая история). Баку, 1993.
16. Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Том первый. Анналы. Малые
произведения. Пер. А.С.Бобовича. Москва, 1993.
17. Луконин В.Г. Древний и раннесредневековый Иран. Москва, 1987.
18. Мамедова Ф. Кавказская Албания и албаны. Баку, 2005.
19. Меликов Р. Этническая картина Азербайджана в период ахеменидского
владычества (VI-IV вв. до н.э.). Баку, 2003.
20. Пахомов Е.А. Монеты “Нахчывана” // Известия АН Азерб. ССР, № 5, 1949, с.
114-118.
21. Пигулевская Н.В. Сирийский источник VI в. о народах Кавказа // Вестник
древней истории, 1939, № 1, с. 108-115.
22. Плутарх. Сравнительные жизнеописания. В двух томах. Пер. С.С.Аверинцева,
М.Л.Гаспарова, С.П.Маркиша. Москва, 1994.
23. Страбон. География в 17 книгах. Пер. Г.А.Стратановского. Москва, 1994.
24. Тревер К.В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании. Москва-
Ленинград, 1959.
25. Claudii Ptolemaei Geographia. Ed. Karl Friedrich August Nobbe, Sumptibus et
typis Caroli Tauchnitti, 1845, Т. II.
26. Grosso F. La Media Atropatene e la politica di Augusto // Athenaeum, № 35, 1957,
p. 240-256.
27. Res Gestae Divi Augusti ex monumentis Ancyrano et Apolloniensi // Ed. Th.
Mommsen. Berolini, 1883.
28. Thomas Artsruni. History of the House of Artsrunik. Trans, and edited by Robert
W. Thomson. Detroit, 1985.
60