Azərbaycan etnoqrafiyası. Üç cilddə. I cild. Redaktor Teymur Bünyadov

525 Pages·7.739 MB·Azerbaijani

AZƏRBAYCAN
MĠLLĠ
ELMLƏR AKADEMĠYASI

A R X E O L O G Ġ Y A V Ə ETNOQRAFĠYA ĠNSTĠTUTU

A Z Ə R B A Y C A N
E T N O Q R A F Ġ Y A S I

ÜÇ CĠLDDƏ
I CĠLD
ġƏRQ-QƏRB
BAKI 2007

3
BaĢ redaktor: Teymur Bünyadov
akademik

Redaksiya heyəti: Maisə Rəhimova
Qəzənfər Rəcəbli
Tofiq Babayev
Qabil Əliyev
Fəzail Vəliyev
Solmaz Məhərrəmova
ġirin Bünyadova
Məmməd Allahmanlı

ISBN 978-9952-448-04-7

305.8/0094754-dc22
Etrıoqrafiya - Azərbaycan

Azərbaycan etnoqrafiyası. Üç cilddə. I cild.
Bakı, "ġərq-Qərb", 2007, 544 səh.

―Azərbaycan etnoqrafiyası"nın birinci cildində Azərbaycanın təbii-coğrafi Ģəraiti,
çoxəsrlik tarixi, əkinçilik və maldarlıq mədəniyyəti, onun əhalinin sosial-iqtisadi həyatında
rolu, həmçinin xalqımızın qədim məĢğuliyyət sahələrindən olan ovçuluq, balıqçılıq və
arıçılığın keçdiyi inkiĢaf mərhələləri öyrənilir.
Kitabda Azərbaycan xalqının qədim sənət sahələrindən dulusçuluq, daĢiĢləmə,
ağaciĢləmə, misgərlik, dəmirçilik, zərgərlik, dabbağlıq, xalçaçılıq və s. geniĢ tədqiq
olunmuĢdur.

© "ġərq-Qərb", 2007

4
ÖN SÖZ

Avropa ilə Asiyanın ayrıcında yerləĢən Azərbaycan əlveriĢli təbii-coğrafi
Ģəraitə, mülayim iqlimə, münbit torpağa, zəngin yeraltı və yer üstü sərvətə malikdir.
Dünyada mövcud on bir iqlim Ģəraitinin doqquzunun Azərbaycanda olması bu torpağın
bərəkətini artırıb, Ģöhrətini ucaldıb. Bu ərazi həqiqi olaraq bəĢər sivilizasiyasının ilkin
ocaqlarından biri kimi məĢhurdur. Hələ iki milyon il bundan əvvəl burada ibtidai
insanların məskən salması, güzəran keçirməsi, yaĢayıb-yaratması, təkamül, tərəqqiyə
çatması üçün hər cür Ģərait mövcud olmuĢdur.
Qafqazın qoynunda yaĢayan Azərbaycan xalqı bu qədim və müqəddəs ərazidə
bərqərar olmuĢ, özünün yüksək təsərrüfat həyatını, sənətkarlığı, sənəti, maddi və
mənəvi mədəniyyətini yaradaraq dünyanın ən qədim və mədəni xalqlarından biri kimi
tanınmıĢdır.
Azərbaycan etnoqrafik baxımdan dünyanın ən zəngin, çoxcəhətli və maraqlı
guĢələrindən biridir. Xalqımız minilliklər boyu Qafqaz və Qədim ġərq xalqları ilə
iqtisadi və mədəni əlaqədə olmuĢdur. Yaranan bu qarĢılıqlı təmasdan xalqımız çox Ģey
əxz etmiĢ və faydalanmıĢdır. Xalqımız da öz növbəsində həmin xalqların tükənməz
təsərrüfat həyatına, maddi və mənəvi mədəniyyətinə çox Ģeylər bəxĢ etmiĢ, onu daha
da zənginləĢdirmiĢdir.
Etnoqrafiya yunan sözü olub, "etnos" - xalq, "qrafis" - öyrənmək, təsvir etmək
mənasını daĢıyır. Etnoqrafiya etnologiya kimi də ədəbiyyatda geniĢ iĢlənir. "Etnos" -
xalq, "loqos" elm. Deməli, etnologiya xalq haqqında elm deməkdir. Bu terminlərin hər
ikisi eyni məzmun kəsb etsə də, etnologiya bu elmin mahiyyətini daha dəqiq və dürüst
mənalandırır. Deməli, etnoqrafiya - etnologiya xalqı öyrənən, təsvir və tərənnüm edən
elmdir. Bu mənada etnoqrafiya - etnologiya xalqa daha yaxın olan, onun arzu və
istəklərini araĢdıran elmdir.
Etnoqrafiya elminin əsas vəzifəsi xalqı öyrənməklə tarix yazmaq, onu daha da
zənginləĢdirmək, əhatəli etməkdir. Etnoqrafiya elmi arxeologiya elmi kimi, tarix elminin
mühüm tərkib hissəsidir, onun bütövlüyünün, tamlığının təsdiqidir. Ona yardımçı olur,
üfüq dairəsini geniĢləndirir. Etnoqrafik araĢdırmalarda arxeoloji materiallar və
tədqiqatlar əvəzsiz əhəmiyyətə malikdir. Bu elmlərin birliyi çoxəsrlik tariximizin bir sıra
qaranlıq səhifələrinə iĢıq saçır. Minillikləri milyon illərə qovuĢduran tarix yazır, tarix
yaradır. Əgər belə demək mümkünsə arxeologiya tarix elminin ixtiraçısı, etnoqrafiya
onun bərpaçısı rolunu oynayır. Arxeologiya yerin qatlarındakı mədəni təbəqələrdə
müxtəlif dövrlərə aid zəngin və qiymətli materiallar aĢkar edir, onun xronologiyasını
verir. Etnoqrafiya isə bu maddi-mədəniyyət qalıqlarının bərpasına yardımçı olur,
lazımı köməklik göstərir. Heç Ģübhəsiz, bu birlik, müĢtərəklik dərin məna və
məzmunu ilə seçilən tarixin yaranmasına öz töhfəsini verir.
Azərbaycanda yaĢayan ən qədim insanların tarixi 2 milyon ilə qədərdir. Ona
görə də, bu cilddə hər hansı sahənin və məsələnin iĢıqlandırmasında zəngin arxeoloji
materiallar və bu sahədə aparılan araĢdırmaların mühüm nəticələri nəzərə alınmıĢdır.
5
F.Engelsin qeyd etdiyi kimi: "...bu çox qədim dövr - hər hansı bir Ģəraitdə bütün
gələcək nəsillər üçün son dərəcə maraqlı bir dövr olub qalacaqdır, çünki, həmin dövr,
çox sonrakı daha yüksək inkiĢafın əsasını təĢkil edəcəkdir, çünki həmin dövrün
baĢlanğıc nöqtəsi insanın heyvan aləmindən ayrılmasından, onun məzmunu ilə
gələcəkdəki birləĢmiĢ insanların heç bir zaman təsadüf etməyəcəkləri çətinliklərin
aradan qaldırılmasından ibarətdir".
Etooqrafik əsərlərin yazılmasında arxeologiya elmi kimi tarix elminin aparıcı
rolu da danılmazdır. Ona görə də, tarix elminin nailiyyətlərindən, müxtəlif xarakterli
qaynaqlardan, səyyahların, tacirlərin, alimlərin, Ģairlərin əsərlərindən yeri gəldikcə
istifadə edilmiĢdir. Buraya ayrı-ayrı məsələlərlə bağlı muzey kolleksiyaları, arxiv
materialları və dövrü mətbuat da daxil edilmiĢdir.
Azərbaycan xalqının mənĢəyinin və təkamülə çatmasının öyrənilməsində
antropologiya elminin rolu son dərəcə böyükdür. Ona görə də üçcildlikdə bu problemə
yeri gəldikcə müraciət edilir. Əsərin birinci cildilə bağlı kənd təsərrüfat elmlərinin
məlumat və müddəalarından daha geniĢ Ģəkildə istifadə edilmiĢdir. Sənətkarlıq
sahələri ilə əlaqədar məsələlərin Ģərhində incəsənət sahələrinə də müraciət
edilmiĢdir.
Etnoqrafıya elmi hər hansı bir materialı təkcə qeydə almaq, təsvir etmək kimi
deyil, eyni zamanda onun nесə əmələ gəldiyinin bərpasına çalıĢır, əhəmiyyətini
göstərir, sadədən mürəkkəbə doğru inkiĢaf mərhələlərini izləyir. Müqayisəli
materiallarla tədqiq edir. Tarixi ardıcıllığı üstün tutur.
Etnoqrafiya xalqın əmək fəaliyyətinin zəngin irsinin, dünyagörüĢünün
araĢdırılmasında əvəzsiz rol oynayır. Əmək insanın heyvanat aləmindən ayrılmasında
ilkin və əsas Ģərt kimi mənalandırılır. Onun sonrakı inkiĢaf fəaliyyətinin əsasını təĢkil
edir. F.Engelsin təbirincə desək: "Əmək bütün insan həyatının birinci əsas Ģərtidir, həm
də о dərəcədə belə bir əsas Ģərtdir ki, biz müəyyən mənada deməliyik: insanın özünü
əmək yaratmıĢdır".
Azərbaycan xalqının etnoqrafiyası onun tarixi qədər zəngin və qədimdir. Bu
çoxsahəli zəngin irsi hərtərəfli araĢdırmadan, onun tarixini də yüksək elmi səviyyədə
tədqiq etmək qeyri-mümkündür. Deməli, etnoqrafiya elmi hazırda qurub-yaradan
Azərbaycan xalqının qədim və müasir tarixinin öyrənilməsinə təsirli kömək göstərir,
onu yeni dəlil-sübutlarla zənginləĢdirir.
Heç Ģübhəsiz, "Azərbaycan etnoqrafiyası"nın nəĢr edilməsi çoxcildlik
Azərbaycan tarixi, ədəbiyyatı, folkloru, memarlıq və incəsənət tarixi, dil tarixi, habelə
xalq təsərrüfatı tarixinin yazılmasına xeyli kömək edəcək, həmin əsərlərin daha da
dolğunlaĢmasına və zənginləĢməsinə imkan yaradacaqdır.
Uzun illərin və gərgin əməyin məhsulu olan Azərbaycan etnoqrafiyası bu
Ģəkildə etnoqraflarımız tərəfindən ilk dəfə qələmə alınır. Üç cilddən ibarət olan bu
ciddi araĢdırmada demək olar ki, etnoqrafiya elminin əhatə etdiyi bütün məsələlərin
hamısı yetərincə öz əksini tapmıĢdır.
Xatırladaq ki, bu üç cildliyin əhatə dairəsi daha geniĢ olsa da, onun tədqiqat
6
obyektinin əsasını XIX əsr və XX əsrin əvvəlləri təĢkil edir. Üçcildliyin birinci cildində
"Azərbaycan xalqının təsərrüfat həyatı" və "Sənətkarlıq" sahələri xronoloji ardıcıllıq
prinsipinə uyğun Ģəkildə özünün geniĢ əksini tapmıĢdır. Ġkinci cild "Maddi
mədəniyyət" və "Ailə və ailə məiĢət", üçüncü cild "Mənəvi mədəniyyət"
problemlərini əhatə edir.
Azərbaycan etnoqrafiyasının əsas tərkib hissələrindən olan əkinçilik və
maldarlıq mədəniyyətinin, çoxsaylı sənətkarlıq sahələrinin, maddi və mənəvi
mədəniyyət məsələlərinin daha dolğun və əhatəli Ģəkildə araĢdırmasında təbii-coğrafi
Ģəraitin son dərəcə böyük, bir sıra hallarda isə müstəsna rolu vardır. Bu mühüm cəhəti
nəzərə alaraq əsərdə ölkəmizin coğrafiyası qısa oçerk Ģəklində öz əksini tapması
təbiidir.
Birinci cilddə Azərbaycanda zaman-zaman yaĢayan əhalinin iki milyon illik
tarixi nəzərdən keçirilir. Burada Paleolit, Neolit, Eneolit və Tunc dövrləri, ibtidai icma
quruluĢunun dağılması, ilk sinifli cəmiyyətin və dövlətin yaranması, feodalizmin
bərqərar olması və inkiĢafı, eləcə də kapitalizmin təĢəkkülü prosesinin qısa Ģəkildə
Ģərhi verilmiĢdir.
Həqiqətdir ki, bəĢər tarixinin ən qədim və əsas kəĢflərindən biri, insanlar üçün
həyatı məna kəsb edən əkinçilik mədəniyyətidir. Ərazimizin əlveriĢli təbii-coğrafi
Ģəraitə malik olması burada qədim zamanlardan müxtəlif təsərrüfat sahələrinin
yaranması və sonrakı inkiĢafına əsaslı zəmin yaratmıĢdır. Azərbaycanda yabanı аrpа və
buğda, taxıl növlərinin mövcudluğu, yığıcılıq iĢilə məĢğul olan ibtidai insanların
tədricən əkinçilik vərdiĢləri yeni mədəniyyətinin yaranmasına gətirib çıxarmıĢdır.
Azərbaycan təkcə Qafqaz da deyil, həm də ġərq ölkələri arasında ən qədim
kənd təsərrüfatı ölkələrindən biri kimi tanınır. Burada hələ Neolit dövründə dəmyə
əkinçilik əhalinin təsərrüfat həyatında əsas yerlərdən birini tutmuĢdur. Əsərdə Ģum
alətlərinin sadədən mürəkkəbə doğru inkiĢafından, biçin və döyüm qaydaları, taxılın
saxlanması məsələləri tədqiq edilir. Həm də süni suvarma məsələləri, üzümçülük,
bağçılıq, bostançılıq, tərəvəzçilik və təsərrüfatın baĢqa sahələrinin inkiĢafı
araĢdırılır.
Çəltikçilik və ipəkçilik bəzi bölgələrdə əhalinin əsas məĢğuliyyəti olmuĢdur.
Əsasən ilk orta əsrlərdən etibarən Azərbaycanda bir sıra sərfəli texniki bitkilər
becərilmiĢdir. Əsərdə bu təsərrüfat sahələrinin hər biri ayrılıqda tədqiq edilmiĢ və
onların əhalinin təsərrüfat məiĢətində tutduğu mövqe müəyyənləĢdirilmiĢdir. Eyni
fikri arıçılıq təsərrüfatı sahəsinə də Ģamil etmək olar.
Azərbaycan xalqının təsərrüfat məiĢətində maldarlıq minilliklər boyu mühüm
rol oynamıĢdır. Hətta bəzi bölgələrdə qoyunçuluq aparıcı təsərrüfat sahəsi olmuĢdur.
Qaramal, atçılıq və dəvəçilik əsrlərdən əsrlərə keçərək yerli əhalinin təsərrüfat
həyatında möhkəm yer tutmuĢdur. Əsərdə maldarlıq təsərrüfatı ilə yanaĢı, maldarlıq
məhsullarının hazırlanması və istifadəsi barədə də maraqlı etnoqrafik məlumatlar
vardır.
Azərbaycanda ovçuluq və balıqçılıq qədim DaĢ dövründə əhalinin iqtisadi
7
həyatının aparıcı təsərrüfat sahələri olmuĢdur. Lakin sonrakı tarixi minilliklərdə bu
sahələr öz aparıcı rolunu itirərək yardımçı təsərrüfat sahələrinə çevrilmiĢdir. Yardımçı
sahələrinin mərhələləri, bu sahələrdə iĢlədilən əmək alətləri və qaydaları haqqında
əsərdə verilən məlumatlar böyük maraq doğurur.
Azərbaycanın yeraltı və yerüstü xammal ehtiyatı, zənginliyi, qədim
zamanlardan baĢlayaraq müxtəlif sənət sahələrinin yaranması və inkiĢafı üçün əlveriĢli
zəmin yaratmıĢdır. Xalqımız əsrlər boyu 50-dən artıq sənət növü yaratmıĢdır. Lakin
onlardan əsasları haqqında məlumat verməklə kifayətlənirik.
Azərbaycanda ən qədim sənət növlərindən biri daĢiĢləmə sənətidir. Bu
sənətin tarixi ibtidai icma quruluĢunun tarixilə səsləĢir. DaĢdan hazırlanan əmək alətləri
insanın inkiĢafında öz rolunu oynamıĢdır. Tarixin müxtəlif dövrlərində yaĢayıĢ
binalarının tikilməsində, sədlərin və keçidlərin inĢasında daĢdan geniĢ istifadə
edilmiĢdir. Zəngin daĢ ehtiyatına malik Azərbaycanda kəndlərin, Ģəhərlərin
salınmasında və digər sahələrdə bu sənət növü öz rolunu oynamıĢdır. Əsərdə
daĢçıxarma, daĢyonma, daĢoyma, diĢəmə, cilalama prosesləri və bu məqsədlə
iĢlədilən əmək alətlərinə geniĢ yer verilir.
Ərazimizdə ən qədim sənət sahələrindən biri olan dulusçuluq hələ Neolit
dövründə mövcud olmuĢdur. Dulusçuluq təkcə mühüm sənət növü olmayıb həm də
arxeologiya elminin əlifbası sayılır. Tariximizin qədim dövrlərinin öyrənilməsində
mühüm mənbə rolunu oynayır. Tunc dövründən əkinçilik və maldarlıq mədəniyyətinin
sonrakı inkiĢafı dulusçuluğun geniĢləndirməsinə səbəb olmuĢdur.
Əkinçilik, maldarlıq və Ģərabçılıq məhsullarının saxlanılmasında dulusçuluq
sənətinin rolu daha da artmıĢdır. Bu fikri arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan dulus
çarxlarının varlığı bir daha təsdiq edir. Feodalizm dövründə kəndlərlə yanaĢı,
Azərbaycanın bir sıra Ģəhərlərində daha çeĢidli, daha naxıĢlı zərif qablar məiĢətə geniĢ
daxil olmuĢdur. Dulus sənətinin inkiĢafında münasib torpaq növünün olması mühüm
rol oynayır. Əsərdə dulus məmulatlarının sadədən mürəkkəbə doğru inkiĢaf prosesi və
onun mərhələləri Ģərh edilir.
Ərazimizdə meĢələrin olması ağaciĢləmə sənətinin hələ Tunc dövründən
təĢəkkül tapmasına Ģərait yaratmıĢdır. Bu sənətin ən geniĢ yayılan sahəsi ev
avadanlığı, təsərrüfat tikililəri və nəqliyyat vasitələrinin hazırlanmasıdır. Əsərdə yer
verilən maraqlı məsələlərdən biri də münasib ağac növünün kəsilməsi, qurudulması və
sənətkarlar tərəfindən iĢlədilməsidir. AğaciĢləmə bölməsində bu sənətdə istifadə
edilən əmək alətləri, ağaciĢləmə ustaları haqqında yığcam məlumat vardır.
Azərbaycanda filiz yataqlarının olması metaliĢləmə sənətinin hələ Eneolit
dövründən təĢəkkül tapmasına əsaslı zəmin yaratmasıdır. MetaliĢləmənin inkiĢaf etmiĢ
bir sahəsi misgərlikdir. Feodalizm dövründə misgərlik sənəti daha da inkiĢaf edərək
Təbriz, Marağa, Ərdəbil, ġamaxı, Bakı, Naxçıvan və bir sıra ticarət və sənətkarlıq
mərkəzlərində geniĢ intiĢar tapmıĢdır. Azərbaycan misgərlərinin hazırladıqları sənət
nümunələri yüksək qiymətləndirilmiĢdir. Əsərdə misgərliyin bütün prosesləri və mis
məmulatları hazırlayan mahir ustalar haqqında maraqlı fikirlər verilmiĢdir.
8
MetaliĢləmə sənətinin bir növü də zərgərlikdir. Azərbaycan zərgərləri təkcə
qızıl, gümüĢ, əlvan metallardan deyil, həm də qiymətli daĢlardan istifadə edərək
zərif, incə, gözoxĢayan nümunələr yaratmıĢlar. Ərazimizdə qızıl və gümüĢlə zəngin
yataqların və qiymətli daĢların olması zərgərlik sənətinin inkiĢafına təkan vermiĢdir. Bu
incəsənət daha çox qadınlara xidmət etmiĢdir. Ona görə də əsərdə əlvan metallardan
hazırlanan qadın baĢ bəzəyi, boyunbağı, üzük, sırğa, kəmər, toqqa və baĢqa bəzək
əĢyalarının hazırlanması ətraflı Ģərh edilir, mahir zərgərlərin adları və əl iĢləri
haqqında məlumat verilir .
Əsərdə dəmirçilik, dabbağlıq, kürkçülük, çəkməçilik, sərraclıq və digər
mühüm sənət növləri ilə yanaĢı, boyaqçılıq, keçəçilik haqqında da ətraflı məlumat
vardır.
Xalqımızın ən qədim və aparıcı sənət sahələrindən biri toxuculuqdur.
Toxuculuğun xammal bazası hesab edilən maldarlıq əsas təsərrüfat sahəsi kimi hələ
Neolit dövründə inkiĢaf etmiĢdir.
Yun, pambıq, ipək, kətan və digər xammal mənbəyinin olması toxuculuq
sənətinin sadədən mürəkkəbə doğru təkamülünü izləməyə imkan verir. Toxuculuğun
ilkin mərhələsi hörmə sənəti olmuĢdur. Əsərdə ən qədim dövrdən baĢlayaraq XX əsrin
əvvəlinə qədərki dövrün toxuculuq sənəti tədqiq edilir. Burada xırdabuynuzlu
heyvanlarmın qırxımı, yunun əyirilməsi, boyanması ilə yanaĢı, istifadə edilən dəzgahlar
və əmək alətləri tədqiq edilir. Eyni zamanda, pambıq və ipəkqurdunun becərilməsi və
toxuculuqda istifadəsi qaydaları Ģərh edilir. Toxunan çeĢninin və rəngarəng parça
növlərinin hazırlanması və istifadəsi qeyd edilir.
Üçminillik tarixi olan xalçaçılıq sənəti muğamlarımız kimi, aĢıqlarımız kimi
dünyada məĢhurdur. Əsasən yundan, pambıq və ipəkdən toxunan zövqlü, naxıĢlı, çeĢidli
xalçalarımız dünyanın bir sıra muzeylərinin bəzəyinə çevrilmiĢdir. Təbriz, Qarabağ, Gəncə-
Qazax, ġirvan, Quba və digər xalça məktəblərinin istehsal etdiyi məhsulların sorağı
uzaq-uzaq ölkələrdən gəlir. Əsərdə xovlu və xovsuz xalça, kilim, məfrəĢ, çuval, xurcun
haqqında maraqlı məlumatlar diqqəti cəlb edir. Xalçaçılıqda iĢlədilən əmək alətləri və
dəzgahları da təsvir edilir.
Xatırladaq ki, elmi, tərbiyəvi və həm də təcrübəvi əhəmiyyət kəsb edən üç
cildliyin birinci cildi hələ 1988-ci ildə iĢıq üzü görmüĢ, mütəxəssislər tərəfindən
yüksək qiymətləndirmiĢ və geniĢ oxucu kütləsinin böyük marağına səbəb olmuĢdur.
Lakin hazırda ikinci və üçüncü cildlər nəĢr olunmuĢdur. Qərara alınmıĢdır ki, əsərin
birinci cildi də təkrar çap edilərək oxuculara tam Ģəkildə təqdim edilsin. Aydın
məsələdir ki, birinci cilddə elə bir köklü dəyiĢiklər olmasa da, bir sıra məsələlərə
yenidən - bu günün tələbi baxımından yanaĢmaq lazım gəlmiĢdir.
Aydın və oxunaqlı dildə yazılmıĢ və zəngin illüstrativ materiallarla təchiz
edilən birinci cilddə xalqımızın çoxəsrlik tarixi, təsərrüfat məiĢəti, maddi
mədəniyyətilə məĢğul olan tədqiqatçıların, ali məktəb tələbələrinin və geniĢ oxucu
kütləsinin arzu və istəyi nəzərə alınmıĢdır.
Heç Ģübhəsiz, belə əhatəli Ģəkildə ilk dəfə qələmə alınan birinci cilddə bəzi
9
iradlar, kəm-kəsirlər və çatıĢmayan cəhətlər də vardır. Onlar çöl etnoqrafik
materialların azlığından, bir sıra mühüm sahələrin az araĢdırılması və ya heç
araĢdırılmamasından, eləcə də müqayisəli materialların kasadlığından irəli gəlir.
Ümidvarıq ki, tələbkar oxucular əsərlə tanıĢ olduqdan sonra öz arzu, tələb və
təkliflərini bildirəcək.
Yeri gəlmiĢkən son dərəcə mühüm bir məsələnin gündəmə gətirilməsini
vacib sayır, özümüzə borc bilirik. O da vaxtilə ―Azərbaycan etnoqrafiyası‖nın
birinci cildinin redaksiya heyətinin artıq dünyalarını dəyiĢmələri ilə əlaqədardır.
Biz bu cəhəti nəzərə alaraq akademik Ə.Sumbatzadə, akademik Ġ.Əliyev, müxbir
üzvlər M.Ġsmayılov, A.Abbasov və tarix elmləri namizədi ġ.Quliyevin çəkdikləri
əvəzsiz əməyi yüksək qiymətləndirir, onlara Tanrıdan rəhmət diləyir, ruhunuz Ģad
olsun deyirik.
Cildin müzakirəsilə əlaqədar öz mülahizə və təkliflərini verən alimlərə,
informasiya-məlumat çatdıranlara dərin minnətdarlığımızı bildiririk. Əsərin nəĢrə
hazırlanmasında T.Kərimovun, T.Quluzadənin, N.Vahabovanın, T.Qasımovanın
yaxından köməyini, illüstrativ materialların çəkilməsi və tərtibində rəssamlardan
S.Hüseynovanın, B.Muradovanın və F.Cavadovanın əməyini xüsusi qeyd etmək
istərdik.
Teymur Bünyadov
akademik

10
11
COĞRAFĠ ġƏRAĠT

Azərbaycanlılar dünyanın ən qədim və mədəni xalqlarından biridir. Onların
tarixi vətəni Qafqazda və Ön Asiyada yerləĢən Azərbaycandır. Azərbaycan Qafqazın
cənub-Ģərq və cənubunda və Ġran yaylasının Ģimal-qərbində yerləĢən ölkədir.
Azərbaycanın tarixi ərazisinin Ģimal sərhədləri BaĢ Qafqaz dağ silsiləsinin
cənub yamacları boyu, qərb sərhədləri Böyük Qafqaz sıra dağlarından baĢlayaraq
Suram dağ silsiləsi, Kiçik Qafqaz dağlarının qərb yamacları və Qotur dağ silsiləsi boyu
cənuba doğru uzanır. Onun cənub hüdudlarını Zaqros dağları təĢkil edir. Azərbaycan
Ģərqdə Xəzər dənizi ilə və Ġranın Qəzvin, Zəncan və Həmədan mahalları ilə
hüdudlanır.
Azərbaycanın tarixi torpaqlarının ümumi sahəsi 250 min kv.km-dən artıq olmuĢ-
dur. Müasir dövrdə bu tarixi ərazinin bir hissəsini əhatə edən Azərbaycan Respub-
likasının sahəsi 86,6 min kv.km, Ġran Ġslam Respublikasının tərkibində olan Cənubi
Azərbaycanın sahəsi isə 135 min kv.km-dir. Azərbaycan Cümhuriyyətinin sahəsi 114
min kv.km olmuĢdur. 1918-1921-ci illərdə Azərbaycan özünün 29 min kv.km-dan çox
torpağını itirmiĢdir. 1918-ci ildə Azərbaycan toфaqlarının bir hissəsində Ermənistan
dövləti yaradılmıĢ, 1921-ci ildə Zəngəzur və Göyçə bölgələri Ermənistana, Borçalı
bölgəsi Gürcüstana, Dərbənd bölgəsi Rusiyaya verilmiĢdir.
Hazırda Azərbaycan Respublikasının əhalisi 8,6 mln. nəfər, Cənubi Azərbaycanın
əhalisi isə 26 mln. nəfərdir. Azərbaycanlılar Azərbaycan Respublikasının və Cənubi
Azərbaycanın əsas əhalisini təĢkil etməklə yanaĢı toplu kütlə Ģəklində Türkiyə,
Gürcüstan, Rusiya, Qazaxıstan, Özbəkistan, Qırğızıstan və Türkmənistanda və diaspora
halında dünyanın 20-dən çox dövlətinin ərazisində yaĢayırlar. Azərbaycan ərazisində
azərbaycanlılardan baĢqa azsaylı xalqlardan talıĢlar, tatlar, kürdlər, aysorlar, ləzgilər,
saxurlar, avarlar, laklar, udilər, ingiloylar, haputlar, buduqlar, qırızlar, ceklər, xınalıqlılar
və azlıq təĢkil edən millətlərin nümayəndələri də yaĢayırlar.
Azərbaycan ərazisi dağlıq və düzənlik relyefə malikdir. Onun ən hündür zirvəsi
dəniz səviyyəsindən 4821 m yüksəklikdə yerləĢən Savalan dağı, ən çökək hissəsi isə
Lənkəran Ģəhəri yaxınlığında dəniz səviyyəsindən 28 m aĢağı olan Lənkəran düzənliyidir
[1]. Azərbaycanın ən böyük düzənliyi olan Kür-Araz ovalığı Azərbaycan
Respublikasının ərazisindədir. Azərbaycanın digər ovalıq və düzənlik relyefli əraziləri
- Ceyrançöl, Gəncə-Qazax, Arazyanı, ġərur, Samur-Dəvəçi düzləri və Lənkəran
ovalığı da Azərbaycan Respublikası ərazisindədir. Cənubi Azərbaycan isə geoloji
quruluĢu müxtəlif olan, əsas etibarilə dağlıq relyefə malik ölkədir.
Azərbaycanın ən böyük çayları Kür və Arazdır. Kür Qafqazda ən böyük çaydır.
Onun uzunluğu 1515 km-dir, ondan 900 km-i Azərbaycan ərazisindən axır. Kür çayı
öz mənbəyini Türkiyə torpağından, dəniz səviyyəsindən 2741 m yüksəklikdə yerləĢən
Çaldıran suayırıcından götürür. Ölkənin ikinci böyük çayı olan Arazın uzunluğu 1072
km-dir. O, da öz baĢlanğıcını Türkiyə ərazisindəki 2600 m yüksəklikdə yerləĢən Bingöl
dağlarından götürür.
12