Table Of ContentT.C
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANABİLİM DALI
ESKİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI
BOZKIR KAVİMLERİNDE DİN
(GÖKTÜRK DÖNEMİ SONUNA KADAR)
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan
Ayten AKCAN
Tez Danışmanı
Prof. Dr. İlhami DURMUŞ
ANKARA – 2012
T.C
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANABİLİM DALI
ESKİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI
BOZKIR KAVİMLERİNDE DİN
(GÖKTÜRK DÖNEMİ SONUNA KADAR)
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan
Ayten AKCAN
Tez Danışmanı
Prof. Dr. İlhami DURMUŞ
ANKARA – 2012
ÖNSÖZ
Din, kutsal olduğu varsayılan doğaüstü bir güce ya da güçlere tapınma
ve ibadet etmedir. Toplumlar değişik kültürel özelliklere sahip oldukları için
dinsel inanışlarda farklı olmuştur. Din konusunu Türkler açısından ele alacak
olursak, birçok farklı coğrafya da bulunmuş olmalarının da etkisiyle, Türklerde
farklı dini inanışları görmek bu yüzden mümkün olacaktır.
Bozkır coğrafyası Mançurya’dan Macaristan’a kadar uzanan geniş bir
sahanın adıdır. Orta Asya olarak tabir edilen bölgede bu coğrafyanın
içerisinde yer almaktadır. Biz yaptığımız çalışmada bu coğrafya üzerinde
Göktürk dönemi sonuna kadar yaşamış olan kavimlerin dini hayatını ve
adetlerini incelemeye çalıştık. İncelediğimiz kavimlerin dini yaşamlarını, dini
adetleri ve hayatlarına olan etkilerini farklılıklarıyla değinmeyi uygun gördük.
Yaptığımız çalışmada Türklerin eski dinlerinin Şamanizm olmadığını, tek tanrı
inancına dayalı Gök Tanrı Dini olduğunu gördük. Çalışmamızda sadece din
konusunu değil, dine bağlı olarak gelişen unsurları da inceledik. Bu
kavimlerde dini yaşam içerisinde olabileceğini düşündüğümüz kurban kesme,
ölüm ve ölü gömme, bunlara bağlı gelişen örf ve adetler, kutsal tanrılar,
mezarlar, kültler v.b. gibi unsurları da inceledik. Bu konu ile ilgili olarak
hazırlanmış olan yayınların çoğunluğuna ulaştık.
“Bozkır Kavimlerinde Din” konulu çalışmamızın planlanmasında,
yürütülmesinde, düzenleme ve yazım aşamasında bilgi ve deneyimlerinden
yararlandığım, bende emeği çok büyük olan Prof. Dr. İlhami Durmuş hocama
teşekkürlerimi sunuyorum. Öte yandan, ders ve tez yazım aşamasında bana
çok büyük desteği olan aileme, eşim Cesur Akcan’a ve oğlum Kuzey’e
şükranlarımı sunarım.
Ayten AKCAN
2012
ii
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ........................................................................................................... i
İÇİNDEKİLER ................................................................................................ ii
GİRİŞ ............................................................................................................. 1
BİRİNCİ BÖLÜM
GÖK TANRI DİNİ- TABİAT KUVVETLERİ-ATALAR KÜLTÜ
1.1. GÖK TANRI ............................................................................................ 8
1.1.1. Gök Tanrı İnancının Doğuşu .......................................................... 12
1.1.2. Gök Tanrı İnancının Özellikleri ...................................................... 15
1.2. TABİAT KUVVETLERİ ......................................................................... 19
1.2.1. Tabiat Kuvvetleri ............................................................................ 19
1.2.2. Tabiat Kuvvetlerine İnanma ........................................................... 22
1.2.3. Tabiat Kuvvetlerine İnancın Destanlarda Tasviri ............................ 24
1.3. ATALAR KÜLTÜ .................................................................................. 32
1.3.1. Atalar Kültü .................................................................................... 32
1.3.2. Atalara Saygı ve Bağlılık ................................................................ 34
1.3.3. Atalara Kültü’nde Kurt .................................................................... 35
İKİNCİ BÖLÜM
TOTEMİZM- ŞAMANİZM- ŞAMANLIK MESELESİ
2.1. TOTEMİZM ........................................................................................... 38
2.2. ŞAMANİZM ........................................................................................... 42
2.2.1. Şamanlar ....................................................................................... 49
2.2.1.1. Şaman Eğitimi ........................................................................ 58
2.2.1.2. Ak ve Kara Şamanlar .............................................................. 60
2.2.1.3. Şamanın Giyimi ...................................................................... 61
2.2.1.4. Şamanın Davulu ..................................................................... 66
2.2.1.5. Şamanın Yardımcı Ruhları ..................................................... 68
2.3. ŞAMANLIK MESELESİ ........................................................................ 76
2.3.1. Şamanizm Kökeni .......................................................................... 76
iii
2.3.2. Şamanist Kâinat Anlayışı ............................................................... 86
2.3.2.1. Gök Tanrı ................................................................................ 88
2.3.2.2. Güneş, Ay ve Yıldızlar ............................................................ 96
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
DİNİ ADETLER
3.1. BÜYÜ .................................................................................................. 100
3.2. KEHANET ........................................................................................... 102
3.3. KURBAN ............................................................................................ 105
3.4. ÖLÜMLE İLGİLİ ADETLER ................................................................ 111
3.4.1. Yas Tutma ................................................................................... 111
3.4.2. Mezar Yapma .............................................................................. 115
3.4.3. Ölü Gömme ve Mumyalama ........................................................ 116
SONUÇ ...................................................................................................... 124
KAYNAKÇA .............................................................................................. 127
ÖZET ......................................................................................................... 132
ABSTRACT ............................................................................................... 136
GİRİŞ
İnanç, kültür kavramını meydana getiren, topluluklara millet olma
özelliğini kazandıran önemli bir unsurdur. Dil, ortak geçmiş, geleceğe bakış
vs. de kültürü meydana getiren diğer unsurlardandır. Şüphesiz, kültür
kavramı içerisinde bu unsurların her birinin ayrı ayrı önemi vardır.
Türklerin İslamiyet’ten önceki inanç sistemleri hakkında şimdiye kadar
birçok şey söylenmiş olmasına rağmen kesin bir neticeye varılamadığı gibi,
konuyla ilgili olarak ileri sürülen terimler ve terimlerin karşıladığı kavramlar
arasında çok önemli farklılıklar bulunduğu görülmektedir. Konuya genel
açıdan yaklaştığımız takdirde, Türklerin İslamiyet’ten önceki inanç sistemleri
için, Toyonizm, Totemizm, Şamanizm, Gök Tanrı İnancı, Tek Tanrı Dini gibi
terimlerin kullanıldığını görürüz. Ayrıca bu terimlerin karşıladığı kavramlar
üzerinde de araştırmacılar farklı görüşlere sahiptir. Sahada çalışanların bir
kısmı bu terimleri bir inanç sistemi yani bir din olarak gösterirken, diğer bir
kısmı ise bunun bir din değil sadece gelişigüzel birtakım inançlar olduğunu
iddia etmektedir.1
Türkler hayat tarzlarına bağlı olarak tarihi süreç içinde çeşitli dini
inançlar içinde yaşayışlarını sürdürmüşlerdir. Bilinen en eski inanç
sistemlerinden biri de Gök Tanrı inancıdır. İ. Kafesoğlu’na göre, bozkır Türk
topluluğunun asıl dini bu idi. Eski Çağlarda başka hiçbir kavim ile iştiraki
olmayan bu inanç sisteminde “Kök Tengri” Tanrı en yüksek varlık olarak
itikadın merkezinde yer almıştı. Yaratıcı, tam iktidar sahibi idi. Aynı zamanda
semavi mahiyete sahip olup çok defa “Gök Tanrı” adı ile anılıyordu. 2
Gök Tanrı anlayışı toprakla ilgili olmadığı için, avcı, çoban ve hayvan
besleyici topluluklara mahsus bulunduğu, bu itibarla kökeninin Asya
bozkırlarına bağlanması gerektiği genellikler araştırmacılar tarafından kabul
olunmuştur. M. Eliade’ye göre “Orta ve Kuzey Asya toplulukları için
1 Tanyu, 1998: 24.
2 Tanyu, 1998: 25.
2
karakteristik bir sistem olan” Gök Tanrı, R. Giraud’a göre, doğrudan doğruya
bütün Türklerin ana kültü durumundadır. B. Ögel, Çin’in Ordos bölgesindeki
Hun buluntularıyla ilgili olarak bazı bilginlerin Orta Asya halklarının birer avcı
ve çoban olduklarını düşündükleri için, bu eserler de günlük hayatın tezahür
ettiğine inandıklarını, hatta daha ileri giderek Hunların totemist olduğunu iddia
edenlere de rastlanmakta olduğunu belirtir, hâlbuki Hunlar tek tanrılı bir Gök
dinine inanmakta idiler. Tek Tanrı’ya inanan bir kavimde totem aramak biraz
güçtür. Bunlar olsa olsa eski Hun inanç ve efsanelerinin bir kalıntısı
olabilirlerdi. Nitekim Göktürkler totemist olmadıkları halde, kendi aralarında
anlattıkları bir kurt efsanesine inanıyorlar ve kurt başını da milli bir arma
olarak taşıyorlardı, demektedir. A. İnan’a göre eski Türk panteonunda birçok
tengriler bulunmuştur. İlk büyük Türk imparatorluğu devrinden sonra bu
panteondaki tanrıların en büyüğü Gök Tanrı olduğuna inanılmıştır. Bu büyük
Tanrı Türk hakanlığına giren bütün çeşitli uluslar için ortak kült olmuştur.3
Geleneksel Türk dininde kamlar önemli bir yer tutmaktadır. Türkler
tarafından “kam” adı verilen bu otorite tipini, Tunguzların dilinden alınmış
olmakla birlikte, kökeni konusunda çeşitli tartışmaların yer aldığı ve çok daha
geniş bir kullanıma ulaşmış bulunan bir kelime ile “şaman” adı verilmektedir.
Şaman, dini-mistik-sihri bir otorite tipini temsil etmektedir. Öyle anlaşılıyor ki
deus otiosus konumunu almış bir Gök-Tanrı, ikinci dereceden ve bazen
onunla rekabette imiş gibi görülen kutsiyetler, beşeri ruhun kararsızlığı, kötü
ruhların neden oldukları hastalıklar ve ölüm, öteki hayatta ruhun kaderi
meselesi, sosyal hayatın çeşitli problem ve sıkıntıları, önceleri iki, daha sonra
üç bölgeli ve çok katlı evren anlayışı bunların arasında bağlantının
sağlanması meselesi gibi birçok hususlar, kamları/şamanları Geleneksel Türk
dini içerisinde önemli bir konuma getirmiştir. İşte bu sebeple bazıları
Geleneksel Türk dinine “Şamanizm” adını vermişlerdir. 4
Gerçekte “Şamanizm” arkaik bir dini-sihri mistik olaydır. Ona Paleolitik
Çağ’dan bu yana rastlanmaktadır. Bununla birlikte Şamanizme, kelimenin
3 Gökalp, 1976: 40.
4 Tanyu, 1998: 28.
3
tam anlamı ile bir din demek mümkün değildir. Zira o, arkaik dönemlerden
itibaren karşımıza ekstazik ve terapötik yöntemler toplamı olarak çıkmakta ve
gayesi, insanlarınkine paralel, ancak görülmez ruhlar alemi ile temasın ve
insanların işlerinin gidişatına ruhlarının desteğinin sağlanması olarak
görülmektedir. Üstelik bu şekliyle olay, evrensel boyutlara da sahiptir ve onda
İran, Mezopotamya, Budizm ve Lamaizm’in izlerini açık bir biçimde görmek
mümkündür. Belki de bu etkilerin, çoğu zaman Orta ve Kuzey Asya
bölgesinde oluşmuş olması, Şamanizm’e özellikle özgü dini bir fenomenmiş
intibaını kazandırmıştır. Ancak yine de Şamanizm’i çeşitli dinler ve
kültürlerden gelen tesirlerin karmaşık bir biçimde örülmesinden oluşan
uygulamalar kaosudur.5
Türkler, içinde hareketli bir hayat geçirdikleri tabiatın Tanrı tarafından
yaratıldığını kabul etmiş ve tabiatı kutsal saymıştır. Onlara göre Yer-Su;
yeryüzünde yaşayan iyi ruhların bütünüdür, Tanrı tarafından gönderilmiş
Kutsal bir hediyedir, sonsuz bir varlık ve güzellik kaynağıdır. Yer-Su ile ifade
edilen kutsallık, büyük imparatorluklar döneminde bir “yurt inancı” haline
gelmiştir. Göktürk kitabeleri’nde “Kutsal Yer-Su” ifadesi ile hem koruyucu
ruhlar hem de vatan kastedilmiştir. Gök Türklerin mukadderatı üzerine kutsal
Yer-Su’nun etkili olduğuna dair inanışlar yaşatılmıştır.
Türkler’de dağ, ırmak, göl, pınar, ağaç, orman ve kaya kültleri, Türk
Yazıtları’nda, Yer-Sub adı altında toplanmıştır. Bunların kutsallığına inanmak,
Yer-Su inançlarının bir bölümünü oluşturmaktadır. Yer-Su ruhlarının en
önemli temsilcisi ise dağlardır. Dağ Kültü, Gök Tanrı’ya ibadet ile ilgili olarak
değerlendirilmiştir. Türkler, dağların “Tengri’nin/Tanrı’nın Makamı” olduğuna
inanmış ve yüksek dağ tepelerinin göğe yakın olmasını da bu inanışın
kanıtlanması için kullanmışlardır. Bundan dolayı her boyun bir kutsal dağı
olmuş, Ötüken ve Tanrı Dağı da dağlar arasında özel bir yere oturtulmuştur.
Dağ ile Ruh eşdeğer olarak görülmekte, yılın belirli zamanlarında kutsal kabul
edilen dağlar ziyaret edilmekte ve oralarda kurbanlar sunulmaktadır. Tuva
5 İnan, 1976: 40.
