Awantury na tle powszechnego ciążenia

198 Pages·2012·7.179 MB·Polish

by  Tomasz Lem

Awantury na tle powszechnego ciążenia
Tomasz Lem
© Copyright by Tomasz Lem, 2011
projekt okładki: Anna Maria Suchodolska
© Copyright for this edition: Pro Auctore Wojciech Zemek
www.cyfrant.pl
ISBN 978-83-63471-05-7
Kraków, 2012
Wszelkie prawa zastrzeżone
Awantury na tle powszechnego ciążenia
Spis treści
Wstęp
Rozdział 1: Okupacja
Rozdział 2: Basia
Rozdział 3: Początki
Rozdział 4: Potyczki z motoryzacją
Rozdział 5: Podróże
Rozdział 6: Dyktanda
Rozdział 7: Stary dom na Klinach
Rozdział 8: Gabinet
Rozdział 9: Lata siedemdziesiąte
Rozdział 10: PRL
Rozdział 11: Zdrowie
Rozdział 12: Wyjazd z Polski
Rozdział 13: Berlin 1983, Wiedeń 1983–1988
Rozdział 14: Powrót do Polski

Bez posłowia - Tomasz Fiałkowski
Źródła cytatów
Indeks osób
Galeria zdjęć
Kiedy mój syn studiował fizykę w Princeton (…) utrzymywałem z
nim dość intensywną korespondencję. I on skarżył się matce w
liście, że ojciec, zamiast pisać o swoim życiu wewnętrznym albo
pytać o jego nastroje, pisze o galaktykach, o czarnych dziurach, o
zakrzywieniu przestrzeni. Żona moja odpowiedziała (…): „życiem
wewnętrznym twojego ojca są właśnie czarne dziury i galaktyki”.
Stanisław Lem, Świat na krawędzi
Wstęp
Pracując nad własnym tekstem, przekonałem się, jak rozkosznie
pozbawione stresów było życie tłumacza. Rekompensatę stanowiła
możliwość posłużenia się narzędziami, z których zazwyczaj nie mogę
korzystać. Wyrażenie „warsztat translatorski” brzmi doniośle, kiedy się
jednak do niego zajrzy, okazuje się, że pośród zwojów drobnego papieru
ściernego do wygładzania językowych nierówności i tablic z
przelicznikami miar anglosaskich znajdują się w nim także piły, łomy i
siekiery. Z narzędzi z tej ostatniej kategorii starałem się nie korzystać w
tłumaczeniach, jednak świadomość ich istnienia zawsze stanowiła
pokusę. Teraz, biedząc się nad redakcją własnego tekstu, mogłem sobie
ulżyć i ciąć bez pardonu. Toteż jeśli czytelnikowi poniższa historia wyda
się sucha i opowiedziana skrótowo, winę należy zrzucić nie tylko na
pierwocinowy charakter książki, ale i na to, że po latach
samoograniczeń i ascetycznego korzystania z redaktorskich toporków
nazbyt pofolgowałem sobie w usuwaniu wszystkiego, co zbędne.
Podczas pisania przyświecał mi cytat ze znakomitej książki
Jarosława Marka Rymkiewicza Rozmowy Polaków latem 1983 roku,
nawiasem mówiąc, jednej z ulubionych książek ojca, w której pisarz
zwraca się do siebie z napomnieniem: „ładuj konkret, Mareczku”. Tak
właśnie starałem się postępować: możliwie dużo uwagi poświęcić
szczegółom i unikać stylistycznych zawiłości – stąd czytelnikowi
niniejsza książeczka może się wydać błaha. Mając świadomość
niewielkiego ciężaru gatunkowego opisanych historii i anegdot, wierzę
jednak, że ich łączna wartość przewyższa sumę poszczególnych
składników.
Rozdział 1
Okupacja
Lwów, 1926
===LUIgTCVLIA5tAm9PeEx1TXxcMFE1TBN9FHobLB9fMAIsXDA=
Ojciec urodził się we Lwowie, matka przyszła na świat w
podkrakowskim majątku ziemskim; toteż ojciec nie bez racji mawiał, że
gdyby nie Hitler i Stalin, nie poznaliby się nigdy.
O rodzinie ze strony matki wiem sporo, moje informacje o rodzinie
ojca są fragmentaryczne. Pochodzą głównie od matki lub, co nieco
paradoksalne, z książek-wywiadów, które z ojcem przeprowadzili
Stanisław Bereś (Rozmowy z Lemem) i Tomasz Fiałkowski (Świat na
krawędzi). Kwestie natury rodzinno-historycznej ojciec uważał bowiem
za pozbawione znaczenia i być może dlatego nie chciał o nich
rozmawiać. To jedna z hipotez mających wyjaśnić, dlaczego unikał
prowadzenia ze mną rozmów o przeszłości. Niewykluczone także, że
jako nastolatek nie wykazałem dostatecznej konsekwencji w nękaniu go
pytaniami, za dobrą monetę przyjmując wyjaśnienie: „Wszystko
opisałem w Wysokim Zamku, którego na pewno nie przeczytałeś”. Takie
postawienie sprawy było zabiegiem zręcznym, żeby nie powiedzieć
chytrym, ponieważ jako nastolatek przeczytałem niemal wszystkie jego
książki (w jakim stopniu je rozumiałem, pozostaje kwestią odrębną),
toteż uwierzyłem, że rzeczywiście „wszystko opisał w Wysokim
Zamku”. Z czasem przywykłem, że na moje młodzieńcze pytania o ojca i
jego rodzinę odpowiedzi udzielała matka.
Najbardziej dramatyczne z wczesnowojennych doświadczeń ojca
wiązało się z wynoszeniem z piwnicy, pod komendą Niemców,
rozkładających się zwłok więźniów rozstrzelanych przez wycofujących
się Rosjan. Ojciec był przekonany, że na koniec on także zostanie
rozstrzelany. Cudem uszedł z życiem. Fetor, jakim przeszło jego ubranie,
był tak straszny, że trzeba było je spalić. Miał niespełna dziewiętnaście
lat, był wrażliwym, nieco dziecinnym młodzieńcem i musiało to być dla
niego przeżyciem traumatycznym – a przecież na pewno nie jedynym,
skoro podczas okupacji niemieckiej ukrywał się pod fałszywym
nazwiskiem. Z takiej perspektywy milczenie o przeszłości można
zrozumieć i dopatrywać się w nim elementów zjawiska zwanego w
psychologii wyparciem.
Pomimo owego milczenia coś niecoś przecież jednak wiem i
postaram się tutaj przedstawić, przy czym największej przeszkody nie
stanowi „brak danych”, lecz świadomość, że ojciec wszelkiego rodzaju
kronikarsko-pamiętnikarskie zabiegi wokół własnej osoby uważał za
zbyteczne i żywił głęboką wiarę, że wydarzenia z jego życia mają
„charakter anegdotyczny”. Wypływa stąd wniosek, że moje niniejsze
starania zostałyby przez niego ocenione jako bezcelowe.

Samuel Lem, ojciec Stanisława Lema, był wziętym, zamożnym
lwowskim laryngologiem, a z relacji mojej matki wynika, że był ponadto
uroczym, wspaniałym człowiekiem. Jego żona Sabina nie otrzymała
wyższego wykształcenia, toteż Samuel Lem popełnił swoisty edukacyjny
mezalians – zapewne z miłości: babcia olśniła go urodą. Z czasem
okazało się, że charakter miała trudny i dziadek sporo się z jej powodu
nacierpiał. Podobno do jej ulubionych zajęć należało osobiste odbieranie
czynszu od lokatorów dziadkowej kamienicy, co jednoznacznie i niezbyt
przychylnie określiło stosunek mieszkańców do kamieniczniczki.
Dziadek umarł przed moim urodzeniem, toteż nie zdołałem go poznać,
ale w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku przydarzyła mi się
osobliwa historia. Goszcząc w Katowicach u przyjaciół, zostałem
przedstawiony sędziwemu profesorowi laryngologii, lwowiakowi.
Starszy pan spojrzał na mnie przez grube szkła, wyciągnął dłoń i
uśmiechnął się:
– To ty jesteś ten mały Lem, który siedział pod stołem, kiedy
grywaliśmy w bridża! – rzekł starczym, lecz rześkim głosem.
Musiałem go wyprowadzić z błędu: to nie ja, lecz mój ojciec w
przedwojennym Lwowie chował się pod karcianym stołem. Profesor
wyraźnie posmutniał.

W przeciwieństwie do dziadka matkę ojca mgliście pamiętam.
Odwiedzałem ją niekiedy z rodzicami, mieszkała w Krakowie przy ulicy
Bonerowskiej. Byłem przekonany, że „Bonerowska” to nazwisko babci,
a rodzice nie wyprowadzali mnie z błędu – może dla świętego spokoju,
bo jako czterolatek przeżywałem okres zasypywania świata pytaniami.
Podczas jednej z wizyt u babci „Bonerowskiej” zostałem przez nią
obdarowany stuzłotowym banknotem, co było sumą niebotyczną, jeszcze
nigdy nie dysponowałem taką fortuną. Babcia, trzymając w dłoni biało-
czerwony banknot z Ludwikiem Waryńskim, nie wypuściła go z ręki,
dopóki nie obiecałem, że „na pewno nikomu go nie oddam”.
Kiwając głową, solennie ją o tym zapewniłem, jednak moja radość
wynikająca z perspektywy prowadzenia hulaszczego trybu życia została
storpedowana przez matkę niezwłocznie po opuszczeniu babcinego
mieszkania – banknot został skonfiskowany jako nieodpowiedni dla
małych dzieci.
Babcię „Bonerowską” odwiedzaliśmy rzadko; nie mogę powiedzieć,
że synowa i teściowa nie darzyły się sympatią, jednak na dłuższą metę
nie potrafiły ze sobą wytrzymać. Ojciec odwiedzał matkę regularnie, ale
i ich stosunki bywały napięte. Nie szło o spory merytoryczne, lecz
samonapędzające się jałowe sprzeczki o drobiazgi. Odwiedziny u babci
były połączone z odwiedzinami u pani Oli, lwowianki, która wraz z
synem mieszkała w tym samym mieszkaniu. Jej wnuk Witek uczył się gry
na kontrabasie; instrument ten fascynował mnie swymi gabarytami.
Stało tam także pianino, na którym wygrywałem awangardowe utwory,
nie zdając sobie sprawy, że wystawiam na ciężką próbę cierpliwość
najbliższej rodziny i sąsiadów.

W 1939 roku, pod pierwszą okupacją sowiecką, ojciec rozpoczął we
Lwowie studia w Instytucie Medycznym – w przeciwnym razie groziłby
mu pobór do Armii Czerwonej. Po wkroczeniu Niemców, kiedy
zamknięto wszystkie uczelnie, znalazł pracę w niemieckiej firmie
zajmującej się odzyskiwaniem surowców. Do jego obowiązków należały
wyjazdy na pobojowiska i rozcinanie palnikiem rozłupanych pociskami
czołgowych kadłubów; na inne niż destrukcyjne wykorzystywanie
spawarki nie zgodził się szef, bo ojciec, wedle własnych słów, był bardzo
marnym spawaczem. „Zaoszczędzone” przy tej okazji materiały
wybuchowe i amunicję potajemnie przekazywał polskiemu ruchowi
oporu. To właśnie w tym okresie zaczęła powstawać jego pierwsza
powieść – Człowiek z Marsa.
Po wkroczeniu Rosjan ojcu przydarzyła się przygoda, do której w
chwilach rodzinnych wspomnień często wracał, ukazująca jego
specyficzny stosunek do rzeczywistości; można by go określić mianem
„silnej projekcji”. Akurat w chwili, kiedy nieprzyjacielskie wojska
zabrały się do zdobywania Lwowa, ojciec wyszedł z piwnicy, w której
schronił się wraz z innymi mieszkańcami, ponieważ nabrał wielkiej
ochoty, żeby napić się zimnego barszczu:
„Akurat wtedy Niemcy rzucili bombę przeciwczołgową (czołgi stały na ulicy, wzdłuż
naszych domów). Gruchnęło jak diabli. Do dziur w ścianie, półtora metra ode mnie,
można było rękę włożyć. (…) Z garnuszka zostało mi tylko samo ucho, a na głowie miałem
ramę okienną…” (Tako rzecze… Lem).
* * *
W okupowanym Lwowie ojciec spotkał się także oko w oko z
niemieckim czołgiem:
„Kiedy już mi się zdawało, że Lwów jest rzeczywiście przez Armię Czerwoną zdobyty,
postanowiłem pójść do rodziców (…). W miarę jak się zagłębiałem w miasto, spotykałem
coraz mniej ludzi (…). Szedłem jednak dalej – i nagle usłyszałem charakterystyczny silnik
«Pantery», grzechot gąsienic po bruku. Odwróciłem się – i rzeczywiście zobaczyłem, co
prawda w sporej odległości, jadącą ku mnie niemiecką «Panterę». Nie wiedziałem
oczywiście, że w wielkiej kępie krzaków po mojej lewej stronie ukryto sowieckie działo
przeciwpancerne – było dobrze zamaskowane. Chciałem uciec do jakiejś bramy, ale
wszystkie były zamknięte. Mogłem się tylko wtulić we wnękę i czekać, co będzie dalej.
Przed czołgiem nie uciekniesz. Nagle Rosjanie strzelili i trafili czołg dokładnie między
wieżyczką a korpusem; wieżyczka tak została skoszona, że zablokowała wyjście. Słyszałem
straszne krzyki ludzi płonących wewnątrz, pamiętam też zdumiewającą siłę podmuchu,
kiedy pocisk obok mnie przelatywał (…). Kiedy wróciłem po kilku dniach, traktor odciągał
właśnie tę «Panterę», tak spaloną, że nawet kółka, na których biegną gąsienice, przestały
się poruszać. Z ciekawości wlazłem na górę tego żelastwa, zajrzałem do środka – i