Avrupa'da Federalizm Geleneği ve Avrupa Bütünleşmesinde Federalist Akımlar

12 Pages·2010·0.14 MB·Turkish

EGE AKADEMİK BAKIŞ / EGE ACADEMIC REVIEW Cilt: 10 • Sayı: 4 • Ekim 2010
ss. 1195 - 1206
Avrupa’da Federalizm Geleneği ve Avrupa
Bütünleşmesinde Federalist Akımlar
European Tradition of Federalism and Federalist Movements in European Integration
Alper ARISOY1
ÖZET ABSTRACT
Kendi içinde tutarlı bir bütün arz etmese de, federalist yaklaşımlar Although federalist approaches to the European integration do not
Avrupa bütünleşmesinin hemen her safhasında etkili olmuştur. Bu form clear-cut ideological movements, their impact on the integration
yaklaşımların AB’nin geleceği hakkında bazı ipuçlarına işaret etmesi, process has been felt in almost all its phases. Some of the approaches
federalist akımların daha yakından incelenmesini gerektirmektedir. Bu that gained ground throughout these discussions require closer exam-
çalışma, konunun tarihsel arkaplanı ve kavramsal temelleri doğrultu- ination as they might shed light on future formation of the EU. The aim
sunda söz konusu tartışmaları ve yaklaşımları değerlendirmeyi amaç- of the study is to assess these approaches on the basis of the historical
lamaktadır. and the conceptual foundations of the integration process.
Anahtar Kelimeler: Avrupa Bütünleşmesi, federasyon, federalizm, Key Words: European Integration, federation, federalism, functional-
fonksiyonalizm. ism.
1. GİRİŞ kavramsal çerçevesi belirlenecek, ardından Avrupa’da fede-
ralist akımların tarihsel kökenlerine değinilecektir. Daha son-
İkinci Dünya Savaşının ardından öncelikle ekonomik
ra Avrupa’da halen yaşanan bütünleşme süreci boyunca ge-
amaçlı bir bölgesel bütünleşme hareketi olarak temelleri atı-
lişen temel federalist akımlar benzer ve farklı yönleriyle ele
lan, 1990 sonrası dönemde ise hızla ivme kazanarak siyasal
alınacak, bu akımların bütünleşme sürecinin gelişimi üzerin-
bütünleşme sürecine giren Avrupa Birliği’nin geleceğine iliş-
deki etkileri tartışılacaktır. Son bölümde de konuya ilişkin tar-
kin olarak geliştirilen yaklaşımların büyük kısmı Birliğin uzun
tışmalara belli başlı üye devletlerin yaklaşımları doğrultusun-
vadede federal temeller üzerine oturacağı noktasında birleş-
da değinilecektir.
mektedir. Bu yaklaşımların gerek kendi aralarındaki farklılık-
lar, gerek diğer yaklaşımları savunanların federalist akımlara
yönelik eleştirileri ve bu doğrultuda yapılan tartışmaların Av-
2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE
rupa Birliği’nin geleceği hakkında bazı ipuçlarına işaret et-
mesi, federalizmin Avrupa bütünleşmesi içindeki yerine ve Avrupa bütünleşmesinde etkisi hissedilen federalist akım-
bu süreç üzerindeki etkilerine daha yakından bakılmasını ge- ların daha iyi anlaşılması için hem zaman zaman birbirlerinin
rektirmektedir. Ne var ki federalizm, diğer belli başlı siyasal yerine kullanılmaları sebebiyle, hem de bazı durumlarda sı-
bütünleşme teorilerinin aksine kendi içinde tutarlı bir bütün nırlarının tam olarak belirlenememesine bağlı olarak kavram
oluşturmaktan oldukça uzak görünmektedir. Bunun yerine, kargaşasına yol açabilen “federasyon”, “federalleşme”, “fe-
ortak noktaları ve temel savları itibariyle Avrupa’daki siyasal deralizm” ve “konfederasyon” gibi kavramlara kısaca değin-
bütünleşmenin federal temellere oturması gerektiğini savu- mek gerekmektedir. Bu çerçevede, söz konusu kavramlara
nan, fakat bunun zamanı, şartları ve şekli bakımından ihtilafa kesin tanımlar getirmekten çok ilgili literatürde kazandıkla-
düşen yaklaşımlar söz konusudur. Bu çalışma bunlardan ge- rı anlamlar vurgulanacaktır. Böylece bu alanda dikkati çeken
rek kuramsal temelleri, gerekse uygulamadaki etkileri bakı- kavram kargaşasının sebeplerinin de az çok ortaya çıkması
mından ön plana çıkan Monnet’nin “fonksiyonel federalizm” umulmaktadır. Diğer yandan, kökenleri zaten Avrupa tarihi-
yaklaşımı ile Spinelli’nin federalizm anlayışı üzerine yoğunla- nin derinliklerinde bulunan bu kavramların açıklanması salt
şarak bu akımları ve bunların bütünleşme süreci üzerindeki kavramsal çerçeve bakımından değil, tarihsel arkaplanın ay-
etkilerini ortaya koymayı amaçlamaktadır. dınlanması bakımından da önem taşımaktadır.
Söz konusu yaklaşımların temellerinin anlaşılması, konu- Dilimize batı dillerinden geçmiş olan “federasyon”, “fede-
nun kavramsal ve tarihsel arkaplanına da kısaca göz atılma- ral”, “konfederal” gibi kavramların kökeni Latince “foedus”
sını gerektirmektedir. Bu sebeple aşağıda öncelikle konunun sözcüğüne dayanmakta olup bunun sözlük anlamı “bir bağ
1 Arş. Gör. Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi, İşletme Fakültesi Uluslararası İşletmecilik ve Ticaret Bölümü [email protected] 1195
Avrupa’da Federalizm Geleneği ve Avrupa Bütünleşmesinde Federalist Akımlar
sonucu oluşan birliktelik, bağlaşık olma durumu, lig, sözleş- şeklini alan ve merkezi (federal) idaresinde bölgesel (federe)
me”, gibi kavramlarla karşılanmaktadır (Webster’s, 1996; Har- birimlerin de anayasal çerçevede rol alması bakımından di-
per Collins, 2002). En yalın ve geniş anlamıyla ele alındığın- ğer devlet türlerinden ayrılan bir siyasal sistemdir.
da bu kavram, çeşitli grupların işbirliği yapmak üzere birlik
• Karar alma yetki ve makamlarının “ikincillik” (subsidiarity)
oluşturmasını ifade etmekte (Uygun 2002, s. 11), dolayısıy-
ilkesi uyarınca mümkün olan en alt düzeyde belirlendiği bir
la söz konusu grupların başlangıç itibariyle birbirinden ayrı
sistem olup bu sistem içindeki karar alma süreçleri yerel, böl-
ve eşit olduklarını ima etmektedir (Croisat ve Quermonne,
gesel düzeyde ya da eyalet düzeyindeki katılımlar ve yetki
1999, s. 11). Bazıları “foedus”un bunların yanı sıra müzakere
paylaşımları vasıtasıyla işler.
ve pazarlık kavramlarıyla da ilişkili olduğunu belirtmektedir-
Federasyon kavramını açıklamayı amaçlayan böyle bir
ler (Burgess 2000, s. 13). Federal yapıları ve federasyon kavra-
özellikler dökümü düzensiz ve belirsizliklerle yüklü buluna-
mını inceleyen yazarlar “foedus” kavramının özünde, araçsal
bilir, fakat bu yaklaşım, tam da kavramın uygulama alanının
ve pragmatik yönü ağır basan basit bir karşılıklı ilişki biçimin-
genişliğini ortaya koyması bakımından tercih edilmektedir
den çok, kökleri Avrupa tarihinin derinliklerinde yatan, etik
(Menon ve Schain 2006, s.4). Örneğin yukarıda sayılan özel-
ve kural koyucu (normatif) boyutları ağır basan bir birlikte
liklerden ilkinde federasyon en geniş ve yalın anlamıyla farklı
varolma çabasının bulunduğunu ifade etmektedirler (Urbi-
birimleri bir arada tutmayı amaçlayan bir organizasyon biçimi
nati 1994, s. 31; Burgess 2000, s. 13). Buna göre, federal bir
olarak görülürken, konuya uluslararası hukuk açısından yak-
ilişkinin temelinde, “foedus” ile de akraba olan “fides” yani
laşan son yaklaşımda söz konusu kavram egemen bir devlet-
“inanç” ve “güven” ile bu kavramlar çerçevesinde yapılan bir
le özdeşleştirilmiştir. Öte yandan uluslararası hukukta geçerli
“sözleşme” (covenant) yer almaktadır. Bu ilişkinin sınırları ise
olan klasik yaklaşımlara göre federasyon ve konfederasyon
karşılıklı tanınma, söz verme, sözünde durma, yemin etme,
birbirinden belirgin çizgilerle ayrılan iki farklı kavram olarak
başkalarına karşı taahhütlerde bulunma, işbirliği ve ortaklık
telakki edilirken (Çelik 1975, s. 362) kimi yazarlar iki kavramın
kavramlarınca belirlenmektedir (Burgess 2000, s. 5-6). Dola-
da temelinde ortak düşünce ve değerlerin yattığını, iki kavra-
yısıyla kavramın etimolojik temelleri, bu temelleri oluşturan
mın da özü itibariyle benzer kurum ve süreçleri öngördüğü-
kavramlara konu olan aktörlerin başlangıçta bağımsız olduk-
nü göz önünde bulundurarak konfederasyonu başlı başına
larını, federal ilişkiyi belirleyen bağların sonradan zaman za-
bir alternatif olmaktan çok federasyona giden süreçte geçi-
man pazarlığı da içeren karmaşık bir iletişim süreci sonunda
ci bir aşama olarak kabul etmektedir (Croisat ve Quermonne
örüldüğünü ima etmektedir.
1999, s. 17; Burgess 2000, s. 259, 268). Bu doğrultuda hareket
Yukarıdaki temel veriler ve tarihsel tecrübeler ışığında fe-
eden bazı yazarlar da söz konusu kavramları bir nevi spekt-
derasyon kavramına genelgeçer ve kesin sınırlara sahip bir
rum yaklaşımı çerçevesinde değerlendirerek federal yapıları
tanım getirmek yerine bu kavram geniş bir uygulama alanı-
kategorize etmek yerine merkezi ve periferik unsurların yet-
na sahip bir özellikler bütünü vasıtasıyla açıklanmaya çalışıl-
kileri ölçüsünde derecelendirmeyi tercih etmektedirler (Uy-
maktadır. Buna göre her şeyden önce bir ilişki biçimi olarak
gun 2002, s. 65-66). Bu sebeple kavrama belirgin bir tanım
ortaya çıkan federasyon kavramı, aynı zamanda her biri birer
getirmenin onu dar bir alanla kısıtlayabileceği düşünülerek
tanım denemesi olarak görülebilecek şu temel özellikler çer-
yukarıdaki temel özellikler çerçevesinde değerlendirilmesi
çevesinde netleşmektedir (Burgess 2000, s. 8, 13, 25):
tercih edilmektedir.
• Farklı birimlerin çeşitli düzeylerde ve ortak amaçlarla bir
Dolayısıyla, söz konusu temel özelliklerden bir veya birka-
araya gelerek oluşturdukları siyasal bir düzen, bir organizas-
çının bulunduğu bir sistem için “federal” sıfatı kullanılmakta-
yon biçimidir.
dır, ya da bazı durumlarda – Avrupa bütünleşmesinde oldu-
• Birbirinden farklı ve otonom yapılar ile bu yapıları bir ara- ğu gibi – eğer federal yapılanma çok belirgin değilse “federal
ya getiren üst yapılar, kurumlar, prosedürler ve tekniklerin unsurlara sahip olduğu” kabul edilir (Menon ve Schain 2006,
oluşturduğu bir organizasyon biçimidir. s. 5; Burgess 2000, s. 25). Nitekim aşağıda da görüleceği gibi
özellikle Tek Avrupa Senedi ile başlayıp Maastricht Anlaşma-
• Aşağıdan yukarıya doğru yapılanan dinamik ve organik
sı ile ivme kazanan süreçte AB’nin siyasal yapısındaki fede-
bir düzendir.
ral unsurlar artmış, hatta kimilerine göre Birlik fiilen bir fede-
• Karşılıklı olarak kabul edilmiş esaslar üzerinde işleyen bir
rasyon halini almıştır. Dolayısıyla karşılıklı etkileşim halindeki
sistem olup sistemi oluşturmak üzere bir araya gelen birimle-
farklı bütünleri bir araya getiren bir siyasal yapının federas-
rin farklılıkları ortaya çıkan yeni yapı içinde korunmaktadır.
yon olarak adlandırılıp adlandırılamayacağı, bünyesinde taşı-
• Bir arada var olmaya yönelik karşılıklı etkileşim sürecinin dığı federal unsurların yoğunluğuna bağlı bulunmaktadır.
bu sürece katılan taraflar üzerinde köklü değişikliklere yol aç-
Öte yandan siyasal sistemlerin ve bunları meydana ge-
tığı bir müzakereler bütünüdür.
tiren alt birimlerin dünyanın çeşitli yerlerinde birbirinden
• Kurumsal bir düzenleme sonucunda egemen bir devlet farklı olması ve farklı şartlar altında işlemeleri her durum için
1196
Alper ARISOY
kendine özgü federal yapılar ortaya çıkarmıştır. Dolayısıy- kendisini uluslararası alanda temsil yetkisinin merkezi otori-
la bu alandaki hakim anlayış bu konuda kesin sınırlarla be- te lehine büyük ölçüde kısıtlanmış durumda olduğu gözlen-
lirlenmiş genelgeçer teorik türler yerine, uygulanan sistem- mektedir (Pazarcı 1993, s. 90). Bu bakımdan ilgili literatürün
lerden ve yaşanan deneyimlerden yola çıkarak her biri ayrı önemli bir kısmında tarihsel deneyimlerden yola çıkılarak
bir tarihsel deneyime dayalı modelleri ön plana çıkarmıştır sağlıklı bir federalleşme sürecinin ancak ilk şekilde gerçek-
(Burgess 2000, s. 27): Alman modeli, Belçika modeli, İsviçre leşebileceğine ve yetki devri yoluyla gerçekleşen federalleş-
modeli gibi. Bununla birlikte federal yapıların belli başlı özel- me biçiminin yeterince belirgin bir örneğinin bulunmadığına
liklerini sıralayıp bir bakıma onları çeşitli boyutlarıyla tanım- dikkat çekilmektedir (Tremonti 1998, s. 195; Urbinati 1994, s.
layan yukarıdaki yaklaşımların sonuncusu dışında tamamı bu 31-32). Esasen yukarıda değinildiği gibi, kavramın tarihsel ve
tarz yapıların ortak bir özelliğine işaret etmektedir. Buna göre etimolojik köken çerçevesinde belirginleşen doğası da bu tür
özellikleri bakımından son derece geniş bir yelpazeyi yansı- bir federalleşmeyi öngörmemektedir.
tan federal yapıların en temel ortak noktası, başlangıç itiba-
Bununla birlikte, yukarıda sözü edilen iki süreçten her-
riyle bağımsız veya otonom birimlerin ortak seçimleri doğ-
hangi birini izleyerek federasyonun benimsenmesi sonu-
rultusunda meydana gelmeleridir. Bu tespit ışığında sürecin
cunda ortaya çıkan yapı için “federal” sıfatı kullanılmaktadır.
işleyiş biçimi önem kazanmakta olup bu doğrultuda “fede-
Geleneksel olarak bu sıfatın kullanım alanı devletler hukuku
ralleşme biçimleri”, “federasyon-konfederasyon ayrımı” ve
kapsamında olup bir devletin yapılanmasını ifade etmekte-
“federalizm” kavramlarına da değinilmesi gerekmektedir.
dir. Buna göre “federal devlet”, devlet yapısının iki değişik dü-
zeyde örgütlenmesi sonucunda ortaya çıkmaktadır. Üst dü-
zeydeki örgütlenme merkezi otoriteyi temsil etmekte olup
2.1. Federalleşme Biçimleri
“federal devlet” olarak adlandırılırken, hiyerarşik bakımdan
Federasyon kavramının yukarıda değinilen geniş uygula-
alt düzeyde yer alan örgütlenme “federe devlet” adını al-
ma alanını biraz daraltıp söz konusu kavramı bir devlet biçimi
maktadır (Pazarcı 1993, s. 90). Dünyadaki örnekleri itibariyle
olarak ele aldığımızda, konunun “devletlerarası” (inter-state)
farklı siyasi yapılarda farklı isimlerle anılan (devlet, cumhuri-
ve “devlet içi” (intra-state) boyutları ortaya çıkmaktadır (Bur-
yet, kanton, bölge gibi) federe devletin kendisini uluslararası
gess 2000, s. 16). Bu iki boyut federal bir yapının nasıl ortaya
alanda temsil yetkisi merkezi otorite lehine büyük ölçüde kı-
çıktığına ışık tutması bakımından önem taşımaktadır. Buna
sıtlanmış durumdadır (Pazarcı 1993, s. 91).
göre federalleşme ya devletlerin bir araya gelerek kurumsal
ve yapısal bakımdan yeni bir bütün oluşturmalarıyla gerçek-
leşir, ya da bir devletin kendi içindeki farklı unsurların ayrışa- 2.2. Federasyon-Konfederasyon Ayrımı
rak alt birimler meydana getirmeleri sonucunda ortaya çıkar
Uluslararası hukukta geçerli olan klasik yaklaşımlara göre
(Ginderachter 1994). Bu açıdan bakıldığında federasyon bir
federasyon ve konfederasyon ayrımı oldukça keskin olup
bütünleşme sürecinin parçası ya da sonucu olabileceği gibi,
aralarındaki farklar ortaya konmak suretiyle biri diğeri vası-
bir çözülme sürecinin de parçası veya sonucu olabilir (Croisat
tasıyla açıklanmaya çalışılır (Çelik 1975, s. 362). Bu yaklaşıma
ve Quermonne 1999, s. 12-15). Bu ikinci tür “yetki devri yo-
göre söz konusu iki kavram arasında şu üç temel fark söz ko-
luyla federalizm” (federalism by devolution) olarak adlandı-
nusudur:
rılmakta olup (Ginderachter, 1994) federalizmin başlangıçta
bağımsız bireylerin bir sözleşme çerçevesinde bir araya gel- • Federasyonun kuruluşunu sağlayan belge anayasa, yani
mesini ifade eden temel doğasıyla uyumlu bulunmamakta, bir iç hukuk belgesi iken Konfederasyon uluslararası hukuka
bu bakımdan “sağlıksız bir federalleşme türü” olarak değer- konu olan bir anlaşma vasıtasıyla kurulur.
lendirilmektedir (Tremonti 1998, s. 195). Öte yandan tarih- • Konfederasyon bir devletler topluluğu olarak kabul edi-
sel örnekler açısından çoğunlukla birinci tür federalleşmeye lirken federal devlet kendine özgü organlarıyla federe dev-
rastlanırken (ABD, Almanya, İsviçre), doğası itibariyle para-
letlerin üstünde yer almakta ve bunları uluslararası alanda
doksal bulunabilecek ikinci federalleşme biçimine tam ola-
tek bir siyasal bütün olarak temsil etmektedir.
rak uyan hemen tek örnek, 1993 yılında oldukça karmaşık bir
• Konfederasyonu meydana getiren üye devletlerin her biri
federal yapıyı benimseyen Belçika’dır. Fakat kimileri bu ülke-
egemenlik ve bağımsızlıklarını korudukları halde federasyon-
nin 1993’te geldiği noktayı statik bir federal yapı olarak değil,
da bağımsızlık federal devlet düzeyinde söz konusudur.
devam eden süreçte bir aşama olarak değerlendirmektedir
(Labriola 2001, s. 28). Ayrıca mevcut tarihsel örneklere bakıl- Federasyon ve konfederasyon kavramlarını birbirine alter-
dığında federe ve federal düzeylerde iki farklı örgütlenmeyi natif modeller olarak kesin sınırlarla birbirinden ayıran bu kla-
içeren bu devletlerde, merkezi otoritenin federalleşme son- sik yaklaşım, yerini zamanla daha esnek bir ayrıma bırakmış-
rasında da güçlenme eğilimi gösterdiği (Teziç 1986, s. 132; tır. Bu yaklaşım çerçevesinde bu iki kavramın da temelinde
Sabella 1994, s. 60; Urbinati 1994, s. 33) ve federe devletin ortak düşüncelerin, değerlerin yattığı ve iki kavramın da özü
1197
Avrupa’da Federalizm Geleneği ve Avrupa Bütünleşmesinde Federalist Akımlar
itibariyle benzer kurum ve süreçleri öngördüğü göz önünde bir bütün olarak “federalizm” şemsiyesi altında anılagelmiştir.
bulundurularak konfederasyon başlı başına bir alternatif ol- Bu süreçte söz konusu kavram bazı yazarlarca Avrupa bütün-
maktan çok federasyona giden süreçte geçici bir aşama ola- leşmesi sürecine özgü bir “bütünleşme teorisi” olarak değer-
rak kabul edilmiştir (Burgess 2000, s. 259, 268). Dolayısıyla bu lendirilmiştir (Rosamond 2000, s. 23-31).
yaklaşım da federasyonu bütünleşmeye doğru ilerleyen bir
Uluslararası ilişkiler literatüründe ise bütünleşme teorile-
süreç olarak algılamaktadır.
rinden değil, tek bir bütünleşme teorisinden söz edilmekte
Öte yandan uygulamada görülen örnekler de konfederas- olup bu, özellikle II. Dünya Savaşının ardından ortaya çıkan
yon ve federasyonun iki ayrı kavram olarak birbirinden kesin bütünleşme hareketlerini açıklamayı amaçlayan fonksiyo-
sınırlarla ayrılmasını zorlaştırmakta, yukarıdaki yaklaşımı des- nalist yaklaşımdır (Arı 2002, s. 398-424). Gerçi bu yaklaşımın
tekler nitelikte bulunmaktadır. Kuzey Almanya Konfederas- öncüsü sayılan David Mitrany fonksiyonel yaklaşımla bir te-
yonunun bir anlaşmayla değil 1867 tarihli anayasa ile kurul- oriyi değil bir “kaygıyı” yansıtmak istediğini söylemiş, savaş
muş olması, 1871’de Almanya’nın federal yapıyı benimsemesi sonrasının belirsizliklerle yüklü atmosferinde barışın tesisi ve
sürecinin ise bir araya gelen devletlerin anlaşma niteliğinde- korunmasına odaklanan bu kaygı karşısında dünya çapında
ki karşılıklı bildirilerine dayanması bu durumun örnekleri ara- fonksiyonel işbirlikleri ile zamanla güçlenecek bir bütünleş-
sında gösterilmektedir (Çelik 1975, s. 362). Konfederasyon ve me sürecini önermiştir (Mitrany 1948, s. 350). Bu noktada
federasyon kavramlarının ayrımında ortaya çıkan bu yakla- Mitrany’nin federalizmi farklılıkları bir arada tutmaya yönelik
şım, aşağıda görüleceği gibi Avrupa bütünleşmesine ilişkin ideal bir siyasal örgütlenme biçimi olarak değerlendirmesi,
tartışmalara da önemli katkılarda bulunmaktadır. ancak uygulanabilirlik bakımından normatif bir yaklaşım ola-
rak gerçekçi bulmaması dikkati çekmektedir (Mitrany 1948,
s.350-354, 360). Hatta Mitrany federalizm karşısında eleşti-
2.3. Bir Bütünleşme Yaklaşımı Olarak Federalizm
rel olmak şöyle dursun, onun fonksiyonel yaklaşımın nihai
Diğer pek çok alanda olduğu gibi federasyon kavramına hedefi (ultimate goal) olduğunu ifade etmektedir (Mitrany
ilişkin tartışmalarda da, genellikle bir kavrama ideoloji olma 1948, s. 254, 360). Bu durum, fonksiyonel yaklaşımlarla fe-
özelliği katan “-izm” sonekinin kullanılmasıyla türetilen “fede- deralizm arasında ilk bakışta pek dikkati çekmeyen bir bağ-
ralizm” sözcüğü, federal modellerin siyasal bir sisteme uygu- lantıyı açıkça ortaya koymaktadır. Dolayısıyla fonksiyonalizm
lanması gerektiğini öngören kural koyucu (normatif) bir yak- belirli alanlarda başlayan işbirliğinin zamanla daha ileri dü-
laşımı ifade eder. Gerçi “federalizm” federasyon kavramıyla zeyde bütünleşmeye, hatta zaman içinde federalleşmeye
eşanlamlı olarak da kullanılagelmiştir, fakat özellikle II. Dünya doğru evrileceği varsayımını – örtük de olsa – bünyesinde
Savaşı sonrasında ortaya çıkan literatürde federalizmin kural barıdırmaktadır.
koyucu, felsefi hatta ideolojik yönleri vurgulanmak suretiyle
Önerdiği yöntem itibariyle bazılarınca “bütünleşme te-
federasyonla aralarındaki kavramsal ayırım belirginleşmiştir
orisi” kavramıyla eşanlamlı olarak kullanılan (Rosamond
(Burgess 2000, s. 23-24). Bununla birlikte federasyon kavra-
2000, s. 50) fonksiyonalizmin Avrupa Bütünleşmesi bağ-
mının kapsadığı alanın genişliği ve sınırlarının belirsizliği fe-
lamında değerlendirilmesi sonucunda ortaya çıkan neo-
deralizme de yansımış, federalizm kendi içinde büyük ölçüde
fonksiyonalizmde bu bağlantının zayıfladığı dikkati çek-
farklı, hatta zaman zaman çelişen düşünceleri barındıran son
mektedir. Neo-fonksiyonalizmin öncülerinden Ernst Haas
derece esnek ve belirsizliklerle yüklü bir kavram halini almış-
bütünleşme sürecinin ileri aşamalarında meydana gelecek
tır (Rosamond 2000, s. 23). Buna göre federalizm kavramıy-
yapının “yeni bir siyasal topluluk” (a new political commu-
la ifade edilen düşünce ve yaklaşımlar bütünü “merkeziyet-
nity) olacağını, dolayısıyla sürecin açık uçlu olduğunu ve fe-
çi” (centralist), “yerelci/ademimerkeziyetçi” (de-centralist) ve
deral bir hedefi içermek zorunda olmadığını savunmuştur
“dengeli” (balanced) olmak üzere üç ana grupta toplanmak-
(Haas 1958, s. 7, 16). Buna göre, her ne kadar dönemin Avru-
tadır (Rosamond 2000, s. 24). Kabaca belirlenmiş olan bu üç
palı devlet adamları ve düşünürleri federal bir bütünleşmeyi
grup içinde federal bir dünya hükümetinin kurulmasını savu-
amaçlıyor iseler de (Haas 1958, s. 7), belirli alanlarda işbirliği
nanlardan anarşist eğilimlilere kadar son derece farklı akım-
ve bu işbirliğini yönetecek uluslarüstü otoritenin kurulması
ların yer aldığı düşünüldüğünde, federalizm kavramının ne
ile başlayan, zaman içinde sürecin kendi iç dinamikleriyle di-
kadar geniş bir yelpazeye karşılık geldiği daha iyi anlaşılmak-
ğer alanlara yayılan (spill-over) süreç federal bir yapıyla son-
tadır.
lanmak zorunda değildir. Fakat aşağıda görüleceği gibi bu
Öte yandan Avrupa’daki bütünleşme sürecinin ivme ka- durum bütünleşme sürecinin erken aşamalarında federalist
zanması ve söz konusu süreçte federal unsurların giderek görüşü savunaların fonksiyonel yaklaşımı bir araç veya yön-
artmasına paralel olarak bütünleşme sürecini açıklamaktan tem olarak değerlendirmeleri ile çelişki teşkil etmemektedir.
çok ona yön vermeyi amaçlayan ve bütünleşme sürecinin fe- Esasen Haas da federalizme temkinli yaklaşımı ile federal ya-
deral bir yapıyla son bulması gerektiğini savunan yaklaşımlar pılanmayı tamamen ihtimal dışı tutmamış, bütünleşme süre-
1198
Alper ARISOY
cinin son aşamasındaki ihtimallerden biri olarak değerlendir- 3. AVRUPA BÜTÜNLEŞMESİ SÜRECİNDE FEDERA-
miştir (Haas 1958, s. 7). LİST EĞİLİMLERİN GELİŞİMİ
1960’lı yılların ortalarındaki “boş sandalye krizi” ile sekteye Bir önceki bölümde ifade edilenlerden de anlaşılacağı
uğrayan neo-fonksiyonalizm, bu dönemden itibaren bizzat gibi, federasyon ve federalizm kavramlarının ortaya çıktık-
Haas tarafından terk edilmiş (Haas 1966, s. 327; Haas 1970, s. ları coğrafya olması sebebiyle Avrupa çapında federal bir si-
627), 1970’li yılların ortalarına kadar kabul görmeye devam yasi birlik oluşturulması yolundaki düşünceler ve tartışmalar
etse de bu yıllardan itibaren bir müddet geri planda kalmış- yalnızca son 50 yıldır tanık olduğumuz bütünleşme süreciy-
tır. De Gaulle Fransası ve Thatcher İngilteresi’nin tutumu gibi le sınırlı olmamış, kökeni “Avrupa ideali” ile de ilişkilendirilen
iç ve petrol krizi gibi dış etkenlere bağlı olarak bütünleşme (Ciuffoletti 1994, s. 158-163) bu eğilimlere Avrupa tarihinin
sürecinin sekteye uğradığı bu dönemden itibaren artık yaşa- erken evrelerinden itibaren rastlanmıştır. Öte yandan Kavim-
nan gelişmeleri yeterince etkin açıklayamadığı bizzat kendi ler Göçünün ve Batı Roma İmparatorluğu’nun çözülme süre-
teorisyenlerince kabul edilse de, 90’lı yılların bütünleşme sü- cinin ardından ortaya çıkan siyasi birimlerde de federal ya-
recine getirdiği dinamizm neo-fonksiyonalizmi tekrar gün- pılanmalar görülmüş, Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu
deme getirmiştir (Dehousse 2000), Bu dönem çalışmaların- çatısı altında Avrupa’nın büyük kısmı bazı durumlarda olduk-
da dikkati çeken, neo-fonksiyonalizmin bütünleşme sürecini ça zayıf bağlarla da olsa bir araya getirilmiş, bu durum 16.
açıklamakla kalmayıp – federalizmden farklı olarak – kendi ve 17. Yüzyılda yaşanan mezhep savaşlarına kadar devam et-
içinde büyük ölçüde tutarlılığa sahip başlıca bütünleşme te- miştir (Hueglin 1994).
orisi olarak kabul edilmeye devam etmesidir (Jensen 2000, s.
Dolayısıyla bugünkü anlamda federalist düşüncelerin te-
71-92; Rosamond 2000, s. 23, 73). Bununla birlikte, aynı dö-
mellerinin atıldığı 16. ve 17. yüzyıllara gelinceye dek, Kıta
nemden itibaren bütünleşme teorileri Avrupa bütünleşme-
Avrupa’sında federal özellikler gösteren siyasi yapılar uygu-
sinin farklı yönlerine odaklanan liberal hükümetlerarası iş-
lama itibariyle zaten var olmuşlardı. Fakat konunun, modern
birliği yaklaşımı, çok düzeyli yönetişim, sosyal inşacılık hatta
anlamdaki federalist düşüncelerin temelinde yatan “bir ara-
söylem analizi gibi yaklaşımlarla giderek zenginleşmiş (Diez
da yaşama sorunu” çerçevesinde ele alınması, 16. yüzyıldan
ve Wiener 2004, s. 6-20), bu süreçte neo-fonksiyonalizm bü-
itibaren Katolik Kilisesi’nin Orta ve Batı Avrupa’daki birleşti-
tünleşme sürecine ilişkin tartışmalarda federalizmle birlikte
rici işlevini yitirmesiyle başlamıştır. Böylelikle daha önce var
tekrar tekrar gündeme gelmiş, eskiyip eskimediği tartışılmış-
olmayan farklı mezhepler ortaya çıkmış, bu farklılıkların si-
tır (Wolf 2006, s. 81-85). Halen genelgeçer bir bütünleşme te-
yasal bir sistem içinde nasıl bir arada var olabileceği sorusu
orisi olarak kabul edilmemekle birlikte, neo-fonksiyonalizm gündeme gelmiştir. Öte yandan Reform hareketi sonucunda
diğer bütünleşme teorileriyle birlikte birbirine alternatif ol- İncil’in yerel dillere çevrilmesiyle, Kilisenin resmi dili olan La-
maktan çok son derece karmaşık bir süreç – ve yapının – be- tince de Avrupa’nın elit kesimi üzerindeki birleştirici etkisini
lirli kısımlarını açıklamaya yönelik tamamlayıcı kuramsal yak- büyük ölçüde yitirmiş, İncilin çevrildiği belli başlı yerel diller
laşımlar arasında değerlendirilmektedir (Schmitter 2004, s. daha sonra standartlaşma sürecine giren ulusal dillerin çe-
69-70). kirdeğini oluşturmuştur (Anderson 1994, s. 91-94). Böylelikle
Bu yaklaşımların aksine, federalizm başlığı altında ele alı- mezhep farklarına zamanla dil ve buna bağlı olarak etnik kö-
nan bütünleşme yaklaşımları başlı başına bir teori teşkil et- ken farkları eklenmiştir.
mek şöyle dursun, kendi içinde tutarlılıktan da yoksun görün- Neredeyse yüz yıl kadar süren mezhep savaşları sonunda
mektedir. Dolayısıyla federalizm kavramı gerek geniş anlamı imzalanan ve modern devletler sisteminin oluşumu açısın-
ile ele alındığında gerek Avrupa bütünleşmesi çerçevesinde dan bir milat olarak kabul edilen Vestefalya Anlaşmasının ar-
değerlendirildiğinde, ortak yönleri Avrupa’daki siyasal bü- dından, daha önce Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu çatısı
tünleşmenin federal temellere oturması gerektiğini savunan, altında Avrupa’da gevşek bir biçimde de olsa sağlanmış olan
fakat bunun ne zaman, ne şartlarda ve ne şekilde gerçekleş- birliğin yerini “anarşi” ve “güç dengesi”nin belirlediği yeni bir
mesi gerektiği konusunda birbirinden ayrılan yaklaşımları sistem almıştı. Gerek Avrupa, gerekse dünya tarihindeki baş-
ifade etmek üzere kullanılmaktadır (Rosamond 2000, s. 23). lıca dönüm noktalarından biri olarak kabul edilen bu olayın
Fakat tam da bu esneklik sebebiyle bu yaklaşımların muhtelif konumuz bağlamında şu iki etkisi dikkati çekmektedir:
bağlamlarda ve bütünleşme tarihinin hemen her döneminde
• Bir yandan ortaya çıkan dinsel ve etnik farklılıklar teme-
sıklıkla gündeme geldiği gözlenmektedir. Yine aynı sebeple
linde ulusal nitelikli devletler kurulmaya başlamış, bu devlet-
bu çalışmanın gerek başlığında, gerekse de diğer bölümle-
ler güç dengesine dayalı anarşik bir sistem oluşturmuşlardır.
rinde doğrudan “federalizm” kavramını kullanmak yerine bu
Bu sistem bir bakıma söz konusu devletlerin meşruiyetleri-
kavramın karşıladığı alan içindeki çeşitliliği yansıtması bakı-
nin de temelini oluşturmuş, devletlerden birinin dengeyi or-
mından “federalist akımlar” ifadesi tercih edilmiştir.
tadan kaldırma girişimi karşısında diğerleri müdahale ederek
sistemi yeniden kurmaya çalışmışlardır.
1199
Avrupa’da Federalizm Geleneği ve Avrupa Bütünleşmesinde Federalist Akımlar
• Diğer yandan, daha önce Avrupa’da – Haçlı Seferlerinde da gelişen bu gelenek, etkileri, uygulama alanları ve yorum-
olduğu gibi – birlikteliği sağlayan din birliğinin büyük ölçüde ları ülkeden ülkeye değişmekle birlikte modern devletlerin
ortadan kalkmasıyla birlikte, hem sürekli çatışma halindeki hemen tamamında belirleyici olmuştur.
Avrupa devletleri arasında nihai barışı güvence altına almak,
Bireycilik ve rekabet kavramları üzerinde gelişen merkezi-
hem de bu devletlerin Avrupa’nın dışından gelecek tehditler
yetçi eğilimin aksine federalist eğilimler, yukarıda federasyon
karşısında bir araya gelebilmelerini sağlamak üzere “Avrupa
kavramının temellerine ilişkin olarak belirtilen temel nokta-
ideali” ortak bir ülkü halini almaya başlamıştır (1).
lara da paralel bir biçimde dayanışma, grup kimliği, işbirliği,
Her ne kadar çoğunlukla idealist düşünürler tarafından dile oydaşma (consociation) ve karşılıklı rıza kavramları çerçe-
getirilen ve bugünkü federalist akımlara daha yakın bulunan vesinde gelişmiştir (Hueglin 1994). Temelleri itibariyle hem
düşünceler uygulamaya hemen hiçbir şekilde geçirilememiş Roma-Katolik Kilisesinin doktrinlerinden, hem de Protestan
ise de, özellikle siyasi liderlerin öncülüğünde Avrupa’yı fede- reformculuğundan beslenen bu çizginin ilk temsilcisi olarak
ral temeller üzerinde bütünleştirme denemelerinin örnekle- genellikle Alman Kalvinist ilahiyatçı ve düşünür J. Althusius
rine tarihte rastlanmaktadır. Ancak bu denemeler genellikle kabul edilir. Fikirlerini Kalvinizmin başlıca merkezlerinden
tek bir Avrupa devletinin önderliğinde ve çoğunlukla güç biri kabul edilen ve bir “federal ilahiyat okulu” olarak nitelen-
kullanılarak gerçekleştirilmeye çalışıldığından, ya çok kısa dirilen Herborn Üniversitesinde 1603 yılında yayınladığı Poli-
süreli olmuş, ya da tamamen başarısızlıkla sonuçlanmış, do- tica Methodice Digesta, adlı eserinde dile getiren Althusius’un
layısıyla Avrupa devletleri arasındaki güç dengeleri federal çıkış noktası birey değil, aileden başlayarak kollektivist bir bi-
temelli bir bütünleşmeye izin vermemiştir. Konunun tarihsel çimde örgütlenen, birbirlerine karşı bağımlı fakat kendi içle-
arkaplanını bu çerçevede belirledikten sonra, tarihte başlıca rinde özerk birimlerdi (Hueglin 1999, s. 113). Althusius’un bu
örnekleri Napolyon ve en son da Hitler tarafından temsil edi- birimlerin bir “oydaşma” (consociation) yoluyla organize ol-
len söz konusu girişimleri ele almak yerine, aşağıda federas- ması gerektiğine ilişkin görüşleri, bir bakıma Reform öncesi
yon düşüncesinin temellerine değinilecek, daha sonra da bu dönemin güç ilişkileri çerçevesinde oluşmuş ufak toplulukla-
düşüncenin mevcut bütünleşme süreci içindeki gelişimi ele rın dayanışmacı geleneğinin yeni düzen içinde de sürdürül-
alınacaktır. mesine yönelik bir çaba olarak yorumlanmaktadır (Hueglin
1994).
Öte yandan Althusius’un temsil ettiği federal gelenekte
3.1. Avrupa’da Federalist Akımların Kökenleri
dikkati çeken önemli bir nokta da, uygulama bakımından sı-
Avrupa devletler sisteminde Reform hareketleri ve mez-
nırları belli bir toprak parçasına yönelik olmakla birlikte teorik
hep savaşlarına bağlı olarak yaşanan köklü değişime yön
açıdan daha idealist bir düzeyde bu sınırları, hatta Avrupa’yı
veren iki temel eğilime dikkat çekilmektedir (Hueglin 1994;
da aşan bir federal yapılanmanın öngörülmüş olmasıdır. Bu
Burgess 2000, s. 2-19):
anlayışa göre aileler, loncalar, şehirler, iller ve/veya eyaletler
• 16. Yüzyılın son çeyreğinden itibaren Fransa’da Jean Bo- düzeyinde oluşturulması öngörülen özerk birimlerin en ni-
din tarafından temelleri atılan ve 17. yüzyılın ortalarında hai aşamada evrensel düzeyde birleşmeleri gerekmektedir
İngiltere’de Thomas Hobbes tarafından geliştirilen merkezi- (Hueglin 1999, s. 116-128). Bu çerçevede dikkati çeken ikinci
yetçi eğilimler, bir nokta da otonomi ve dayanışma arasındaki dengeyi ifade
eden “ikincillik” (subsidiarity) ilkesine verilen önemdir. Avru-
• Genellikle düşünsel temelleri 16. ve 17. yüzyıllarda yaşa-
pa Birliği’nin derinleşme sürecinde de federal bir unsur ola-
mış olan Alman kökenli ilahiyatçı Johannes Althusius’a da-
rak kritik bir önem taşıyan bu ilke, en kısa ifadesiyle kararların
yandırılmakla birlikte bazı kaynaklarda (Burgess 2000, s. 4) 16.
mümkün olan en alt düzeyde alınmasını öngörür. Federal hi-
Yüzyıl’da yaşamış olan İsviçreli ilahiyatçı Heinrich Bullinger’in
yerarşiyi meydana getiren birimlerin hangilerinin hangi alan-
öncülüğünü yaptığı kabul edilen federalist eğilimler.
larda yetki sahibi olacakları da bu ilke uyarınca belirlenir (2).
Bu iki eğilimin her ikisi de Avrupa’da bugün hala geçerlili-
Althusius tarafından geliştirilen federalizm yaklaşımı, böl-
ğini koruyan devletler sisteminin oluşumuna belirli ölçülerde
gesel düzeydeki özerk yapılanmaların yanı sıra kendi arala-
katkıda bulunmuştur. Bununla birlikte özellikle 19. yüzyıldan
rında farklılaşan topluluk düzeyindeki özerk birimlere de yer
itibaren dünya çapında geçerli bir model olarak ortaya çıkan
verdiğinden “toplumsal federalizm” (societal federalism) ola-
ulus-devletin şekillenmesinde merkeziyetçi eğilimlerin rolü
rak da adlandırılmış (Hueglin 1999 s. 109-136), ayrıca bu yak-
daha büyük olmuştur. Bodin ile başlayıp Hobbes ile devam
laşım kendisinden sonra oraya çıkan federal nitelikli yaklaşım
eden bu eğilimler başlangıç itibariyle merkeziyetçiliği mo-
ve uygulamalara büyük ölçüde ilham kaynağı olduğundan
narşik yapılar lehine öngörmüş ise de, bu geleneğin sonra-
Althusius’ın Politica’sı modern federalizmin ilk kapsamlı teo-
ki yüzyıllardaki temsilcileri merkezi siyasal yapılanmayı ulus
risi olarak kabul edilmiştir (Hueglin 1994).
egemenliğine dayandırmışlardır. Eşitlik, bireycilik, rekabet
gücü, çoğunluk idaresi ve liberalizm gibi ilkeler doğrultusun- Bununla birlikte, 16. yüzyılda yaşamış olan İsviçreli ilahiyat-
1200
Alper ARISOY
çı Heinrich Bullinger de hem kıta Avrupası’nda, hem Anglo- çevede Avrupa’da kurulacak bir federasyonun siyasal birim-
Amerikan dünyasında gelişen federal akımların düşünsel ler düzeyinde olduğu kadar toplumsal birimler düzeyinde
temellerine işaret etmesi bakımından son derece önem- de geçerli olması gerektiği öne sürülmüş, bir diğer deyişle
li bulunmakta, bu konudaki fikirlerini kaleme aldığı eseri toplumsal bir federasyon öngörülmüştür. Bu yaklaşımın uy-
Testament’in Althusius’un Politicası’ndan çok önce, 1534 yı- gulamaya geçirilmesinin son derece zor olmasından dolayı
lında yayınlanmış olması sebebiyle bazı kaynaklarda modern “bütünleşik federalizm” akımının savunucuları “ütopyacı fe-
federalizmin öncüsü olarak kabul edilmektedir (Coy ve Baker deralistler” olarak da anılmaktadır (Burgess 2000, s. 40-41).
1991, s. 11-12). Bullinger’in federalizm anlayışının temelinde
Kıta Avrupa’sındaki federal geleneği etkileyen bir diğer
eserine de adını veren “ahit” (testament, covenant) kavramı
yaklaşım ise kaynağını yine Hıristiyan ilahiyatından almakta
yatmakta, bu bağlamda yukarıda federasyon kavramının içe-
olup, özellikle 19. yüzyıldan itibaren Katolik Kilisesinin gerek
riğindeki önemi belirtilen “karşılıklı taahhüt altına girme” ol-
ruhani gerek maddi çıkarlarını savunmak amacıyla geliştiri-
gusu vurgulanmaktadır. Temelini İncil’den ve Hıristiyan ilahi-
len “siyasi Katoliklik” çerçevesinde ortaya çıkmıştır. Papalık ta-
yatının diğer başlıca kaynaklarından alan bu yaklaşım Kuzey
rafından özellikle 1880-1930 yılları arasında yayınlanan dini
Amerika’ya ilk yerleşen İngilizler tarafından da benimsenmiş,
tebliğlerle şekillenen ve “Katolik sosyal felsefesi” olarak da
bu sebeple Bullinger’in Amerikan federalizmi üzerindeki et-
anılan bu yaklaşım aslında doğrudan doğruya federalizmle
kisi Kıta Avrupası’ndaki federalist akımlardan daha çok ol-
ilgili olmamakla birlikte kişi ve toplum hayatında ahlaki so-
muştur (Coy ve Baker 1991, s. 11-14).
rumluluklara dayalı organik bir yapılanmayı öngörmesi ve
Avrupa’daki federalist eğilimlerin temellerini atan Bullin- çoğulculuk, dayanışma ve ikincillik kavramlarını vurgulaması
ger ve Althusius’un yanı sıra reformcu çizgiden biraz daha sebebiyle konuyla dolaylı olarak ilişkilendirilmiştir. Söz konu-
farklı bir doğrultuda gelişmiş olan “Siyasal Katoliklik” ve 19. su yaklaşım sonraki dönemlerde Hıristiyan Demokrat dünya
yüzyıl Fransız düşünürü Pierre-Joseph Proudhon’un görüş- görüşünün federalizm anlayışının da temellerini şekillendir-
leri de bu alandaki tartışmalarda yer alması ve bugünün miş, böylece dolaylı etkisi Avrupa’daki bütünleşme sürecin-
Avrupa’sındaki federalist eğilimlerin karmaşık kökenlerini or- de de hissedilmiştir. Bu etkinin en dikkat çekici örneği Ma-
taya koyması bakımından dikkate değer bulunmaktadır. astricht Anlaşmasıyla birlikte ikincillik ilkesinin kabulünde
ortaya çıkmıştır. Zira aslen Althusius’un felsefesinde de yer
Daha çok anarşizme ve sosyalizme yaklaşan görüşleriyle
almakla birlikte, özellikle Hıristiyan Demokratlarca savunul-
tanınan Proudhon, 1863’te yayınladığı “Federal İlke Üzerine”
ması sebebiyle ikincillik ilkesinin tarihsel referans noktası ola-
adlı eserindeki fikirleriyle Kıta Avrupası’ndaki federal gelenek
rak 19. yüzyıl Katolik sosyal felsefesi gösterilmektedir (Oku-
içindeki yerini almıştır. Katılanların özgür iradeleriyle kabul
tan 2000, s. 93).
edecekleri bir sözleşme (contract) temelinde oluşturulacak
ulusaşırı (transnational) bir federasyonu öngören Proudhon’a Yalnızca Avrupa’da değil, dünyanın diğer bölgelerindeki
göre bu federasyonu hem toplumsal düzeydeki özerk birim- siyasal yapılanmaları da büyük ölçüde etkilemiş olan bu te-
ler, hem de siyasi düzeydeki federe birimler oluşturmalıdır. mel yaklaşımlar, bir yandan kıta Avrupa’sındaki federal akım-
Devlet-toplum ilişkilerinde dayanışmaya ve ikincillik ilkesi- ların düşünsel temellerindeki çeşitliği ortaya koymakta, diğer
ne verdiği önem bakımından Althusius’un fikirlerine yakla- yandan yukarıda da belirtildiği gibi, Avrupa bütünleşmesinin
şan Proudhon, korporatist üretimin ekonomideki rolüne, öz- şekillenmesinde hala doğrudan ve dolaylı olarak etkili olabil-
gürlüklere ve özellikle iktisadi alanda kadın-erkek eşitliğine mektedirler.
verdiği önem bakımından farklılaşmaktadır. Bu noktada dik-
kati çeken bir başka fark da tıpkı Althusius gibi federal iliş-
3.2. Federalist Akımların Avrupa Bütünleşmesi
kiler vasıtasıyla örgütlenecek “çok tabakalı” (multi-layered)
Sürecindeki Gelişimi ve Bütünleşme Sürecine Etki-
bir sistemi öngörmesine karşın Proudhon’un bu sistemin ilk
leri
tabakasına aileyi değil bireyleri yerleştirmiş olmasıdır. Fakat
Proudhon’un yaklaşımı klasik anlamda bireycilikten de fark- Avrupa’da federal temelli siyasi bir birlik kurulması yolun-
lılaşmaktadır, çünkü bu anlayışa göre söz konusu çok taba- daki fikirler, daha önce de belirtildiği gibi birbirinden önem-
kalı örgütlenmenin temelinde yer alan bireyler gerek diğer li ölçüde farklılaşabilmektedirler. Bütünleşme sürecinde de
bireylerle, gerek sistemi oluşturan diğer unsurlarla sürekli et- – ikincillik ilkesi örneğinde olduğu gibi – doğrudan etkileri
kileşim halinde olan kişilerdir. Proudhon’un bu doğrultudaki hissedilen bu akımlar arasında iki temel yaklaşım ön plana
fikirleri 1930’lu yıllarda Fransa’da ortaya çıkan ve “kişiselcilik” çıkmaktadır. Esasen bu iki yaklaşımın kökenleri de yukarıda
(personalism) ya da “bütünleşik federalizm” (integral federa- sözü edilen düşünsel iklimde şekillenmiş olup, temel farklar
lism) olarak adlandırılan fikir akımının temellerini meydana yöntem ve uygulama bakımından ortaya çıkmıştır. Söz konu-
getirmiştir (Burgess 2000, s. 11, 39). Bu akım varlığını Avru- su yaklaşımlar, Avrupa Birliği’nin düşünsel temellerini atan ve
pa bütünleşmesi sürecinde de devam ettirmiş olup, bu çer- bütünleşme sürecinde aktif olarak da rol alan Jean Monnet
1201
Avrupa’da Federalizm Geleneği ve Avrupa Bütünleşmesinde Federalist Akımlar
ve Altiero Spinelli tarafından temsil edilmektedir. uzlaşmaları daha kolay olacaktır. Sağlanan bu uzlaşma so-
nucunda herkesin çıkarının gözetildiği asgari müştereklere
Gerek Monnet’nin, gerekse Spinelli’nin nihai amaçları bir
gelindiği durumda, elde edilen kazanımların geri dönülmez
Avrupa federasyonu oluşturmak olup, yaklaşımlarının teme-
bir biçimde sabitlenmesi için de yeni kurumsal düzenlemeler
linde yer alan güdüler de aynıydı: Avrupa’nın savaşlarla dolu
gerekecektir. Bu kurumsal düzenlemelerin her biri bütünleş-
tarihi, ortak sorunlara birlikte çözüm arayışı ve bu çözümleri
me sürecinin önemli bir aşamasını oluşturacak, sonraki aşa-
bulacak ve uygulayacak kurumsal mekanizmaların oluşturul-
malara bu düzenlemelerin sağladığı temeller doğrultusunda
ması. Buna karşın nihai amaçlarına ulaşmada benimsedikle-
geçilecek, nihayet uzun vadede federal bir birlik kurulacak-
ri yollar birbirinden farklı oldu. Bu bağlamda vurgulanması
tır. Büyük ölçüde neo-fonksiyonalizmle paralellik gösteren
gereken önemli bir nokta, uzun vadede bir Avrupa federas-
bu yaklaşımın klasik anlamdaki neo-fonksiyonalist yaklaşım-
yonunun kurulması gerektiğini savunmasına rağmen Jean
dan en önemli farkı uzun vadede federal bir birliği, daha so-
Monnet’nin Avrupa’da federal bir birliğin ateşli bir savunucu-
mut ifadesiyle Avrupa Birleşik Devletleri’nin kuruluşunu ön-
su olarak dikkati çekmemesidir. Bu sebeple bazı yazarlar bu
görmesidir. Bu sebeple zaten Mitrany tarafından “federalist
konudaki görüşlerini temkinli karşılayarak Monnet’yi doğ-
fonksiyonalizm” olarak adlandırılan Monnet’nin yaklaşımı
rudan doğruya bir “federalist” olarak nitelendirmemişler ve
(Mitrany 1975, s. 75’ten aktaran: Burgess 1991, s. 35) bazı kay-
Avrupa bütünleşmesi çerçevesinde federal fikirleri savunan-
naklarda da “fonksiyonel federalizm” olarak adlandırılmakta-
ların öncüsü olarak Spinelli’yi görmüşlerdir (Burgess 2000,
s. 36). Bütünleşme sürecinin fonksiyonel bir biçimde eko- dır (Chryssochoou 2000, s. 148).
nomik alanlardan başlayarak yavaş yavaş ve sindire sindire Monnet’nin yaklaşımında eleştirilen başlıca nokta bütün-
gerçekleştirilmesi gerektiğini savunan Monnet’in “topluluk leşme sürecinde üstlenilecek temel rollerin elit kesimlere at-
yöntemi” (community method) olarak adlandırılan yaklaşımı fedilmesi, dolayısıyla Avrupa halklarının bu süreçteki olası
ise “fonksiyonalist” olarak nitelendirilmiştir (Laffan ve Mazey olumlu katkılarına fazlaca yer verilmemesidir. Bu yaklaşıma
2006, s. 32, 38; Burgess 2006, s. 33). getirilen bir eleştiriye göre, İkinci Dünya Savaşının hemen
Monnet’nin büyük ölçüde fonksiyonalizm geleneği doğ- sonrasında Avrupa’da bütünleşmeye yönelik taleplerin ta-
rultusunda gelişen ve uygulamadan kaynaklanan tecrübe- bandan gelmesi tabii ki beklenemezdi; fakat Avrupa’nın ge-
lerle şekillenen yaklaşımı tam da söz konusu tecrübelere da- çen yüzyıllarda geçirdiği köklü değişimlerde taban kaynaklı
yanmasından dolayı kesin sınırlarla belirlenmiş ideolojik bir dinamiklerin rolü de yadsınamayacağından, bütünleşme sü-
kalıba oturtulamamaktadır (Burgess 2000, s. 32). Yukarıda da recine halkın katılımı, hatta bu süreci yönlendirmesi sağlan-
değinildiği gibi fonksiyonalizm ve onun Avrupa bütünleşme- malıdır. Özellikle diğer federalist kanat tarafından dile getiri-
sini temel alan kolunu temsil eden neo-fonksiyonalizm pratik len bu eleştiri uyarınca gerçek bir bütünleşme yalnızca ulusal
ve gerçekçi işbirliği imkanlarının değerlendirilerek uluslarüs- kurumların değil, halkların da demokratik bir çerçevede bü-
tü düzeyde kurumsal mekanizmaların oluşturulmasını, bun- tünleşmesiyle gerçekleşebilir; bir başka deyişle her biri ayrı
ların zamanla diğer alanlarda da işbirliği ve kurumsallaşmayı bir “demos” oluşturan Avrupa halkları eninde sonunda tek
beraberinde getireceği savlarına dayanmaktaydı. Monnet’nin bir “Avrupa demos”unu meydana getirmedikçe istenilen dü-
fonksiyonel yaklaşımla ilişkisi bu noktada daha da netleş- zeyde siyasal bütünleşme sağlanamayacaktır (Chryssochoou
mektedir, zira Monnet’nin bu çerçevede gelişen ve bütünleş- 2000, s. 48-49, 154).
me sürecinin günümüze uzanan safahatını doğrudan etkile- Monnet’nin bütünleşme yöntemine federalizmin diğer
yen yaklaşımında rol oynayan temel unsurlar, teorilerden ve
kanadı tarafından getirilen bir diğer eleştiri de bütünleşme-
kitaplardan çok gerçek yaşamdaki şartların sunduğu fırsatlar,
nin ekonomik boyutlarına önem verilirken siyasi boyutunun
kalıcı barışı sağlamaya yönelik inanç ve gerçekçilik olmuştur
geri planda kaldığı yolundadır. Bazı kaynaklarda doğrudan
(Burgess 1991, s. 34). Bu sebeple Monnet’nin düşüncelerinin
doğruya “federalistler” olarak da nitelendirilen diğer fede-
idealizmle gerçekçiliğin ve pragmatizmin sentezini temsil et-
ralist yaklaşımın öncüsü Altiero Spinelli tam da bu noktada
tiği söylenebilir. Bu noktada özellikle idealizm boyutunu or-
tartışmaya katılmıştır. Spinelli’ye göre Monnet’nin yöntemin-
taya koyan kalıcı barışı sağlama amacının yukarıda sözü edi-
de siyasal gücün Avrupa düzeyinde yapılanmasına gereken
len federal gelenekle doğrudan ilişkisi dikkati çekmektedir.
önem verilmemiş, bütünleşme sürecinde karşılaşılan sorun-
Monnet’nin yaklaşımında önemli bir yer tutan bir diğer larla doğrudan doğruya ilgilenecek siyasi yönü güçlü kurum-
kavram da “kriz” olmuştur. Buna göre potansiyel uyuşmaz- sal mekanizmalar ya hiç oluşturulamamış ya da çok zayıf kal-
lıkları da beraberinde getiren her kriz ortamı aynı zamanda mıştır (Burgess 1991, s. 35-37). Bu durumun sonucunda da
uzlaşma imkanlarını ve bu imkanları hayata geçirebilecek ku- ekonomik bütünleşme ilerlerken siyasal bütünleşme süreci
rumsal yenilik fırsatlarını içerir. Bir başka deyişle olağandışı zayıf kalmıştır. Dolayısıyla bütünleşme sürecinde uygulan-
bir “düzensizlik” halinde Avrupalı yöneticilerin normal şartlar ması gereken yöntem konusunda Spinelli’nin yaklaşımı ile
altında vermeyecekleri tavizlerde bulunmaları ve aralarında Monnet’nin yaklaşımı arasındaki temel farklılık kurumların
1202
Alper ARISOY
söz konusu süreçte üstlenecekleri roller ve sahip olacakları (Savaş 1999, s. 239-240).
yetkiler bağlamında ortaya çıkmaktadır. Her ikisi için de ku-
Her ikisi de düşünsel temelleri itibariyle “federalist” olan
rumlar büyük önem taşıyorlardı, fakat Monnet kurumsal dü-
Monnet’in ve Spinelli’nin yaklaşımları her ne kadar AB’nin ge-
zeydeki değişimin fonksiyonel aşamalar doğrultusunda ve
lişim sürecini büyük ölçüde etkilemiş ve bu etkilerin somut
organik bir biçimde gerçekleşmesi gerektiğini savunurken,
sonuçları Birliğin federal unsurları olarak ortaya çıkmış ise de,
Spinelli’ye göre siyasal bütünleşmenin temellerini ve itici
bütünleşme sürecinin bilinen türde bir federasyonla sonuç-
güçlerini meydana getirmesi gereken kurumlar son derece
lanacağını söylemek güçtür. Zira aşağıda da görüleceği gibi
sağlam ve somut yapılara sahip olmalıydı (Burgess 2000, s.
bu konuda hem üye ülkeler arasında yaklaşım farklılıkları bu-
36). 1970’lerin sonu ve 1980’lerin başından itibaren özellik-
lunmaktadır, hem de entelektüel düzeyde doğrudan federa-
le vurgulanan bu yaklaşıma göre uzun bir süre Monnet’nin
list akımlara getirilen eleştirilerle gelişen tartışmalar devam
aşama aşama “bekle ve gör” yaklaşımı doğrultusunda ilerle-
etmektedir.
yen bütünleşme süreci tıkanma noktasına gelmişti ve karşı
karşıya bulunulan krizin aşılması için federal temeller üzerine
oturacak acil bir kurumsal reform şarttı. 4. MEVCUT TARTIŞMALAR ve FEDERALİST EĞİ-
Avrupa Birliği’nin kuruluşuna doğru ilerleyen süreçte ya- LİMLERE YÖNELİK ELEŞTİRİLER
şanan gelişmeler göz önünde bulundurulduğunda yukarı-
Federalist akımlar, bir yandan mevcut bütünleşme hare-
da ana hatlarıyla açıklanmaya çalışılan temel yaklaşımların
ketini açıklamaya ve ona yön vermeye yönelik yaklaşımların
her ikisinin de söz konusu süreçte etkili oldukları ortaya çık-
en etkilileri arasında yer almaktayken diğer yandan da genel
maktadır. Jean Monnet’nin yaklaşımı esasen bir nevi “yapar-
olarak “Avrupa şüpheciliği” (euroscepticism) kavramıyla ifade
ken öğrenme” yöntemi olduğundan söz konusu yaklaşımın
edilen ve Avrupa Birliği’ne kuşkuyla bakan yaklaşımların da
bütünleşme sürecinin büyük bir kısmına şekil verdiği zaten
temel hedefi halini almıştır. Tıpkı federalist akımlar gibi kö-
açıktır. Bu yaklaşım doğrultusunda oldukça “organik” bir bi-
kenleri, savunucuları ve bütünleşme sürecine yönelik eleşti-
çimde zaman zaman başarısız denemeler ve bu denemeler-
rileri bakımından önemli ölçüde farklılaşan ve kendi içinde
den edinilen tecrübelerle ilerleyen bütünleşme süreci esnek,
tutarlı bir bütün meydana getirmeyen kuşkucu yaklaşımla-
kendine özgü, ve “ele avuca sığmaz” özelliklerinden dolayı
rın bir kısmı doğrudan doğruya bütünleşme hareketini hedef
kimilerince yapımı birkaç yüzyılı bulan eklektik ortaçağ ka-
almaktayken diğer bir kısmı da eleştirilerini yalnızca federal
tedrallerine benzetilmiştir (Dehousse 2000). Öte yandan
yaklaşımlar üzerinde yoğunlaştırmaktadır.
Spinelli tarafından getirilen eleştiriler de bütünleşme süreci
içinde somut gelişmeler olarak yankılarını bulmuş, özellikle Bu çerçevede yapılan tartışmaların dönüm noktası ola-
1987’den itibaren yürürlüğe giren Tek Avrupa Senediyle baş- rak dikkati çeken olay, 2000 yılı Mayıs Ayında dönemin Al-
layan ve Maastricht Anlaşmasıyla (1993) ivme kazanan sü- manya Dışişleri Bakanı Joschka Fischer’in Berlin’de Humboldt
reçte Avrupa Birliği’nin federal nitelikleri hızla artmıştır. Buna Üniversitesi’nde yaptığı konuşmadır (Fischer 2000). Zaten
göre, daha Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun kuruluşunun ar- geleneksel olarak Avrupa Birliği’nin federal temeller üzerin-
dından “ekonomik bir konfederasyon” olarak nitelendirilen de gelişmesi gerektiğini savunan (Lefebvre 2001, s. 436-441)
(Burgess 2000, s. 41) bütünleşme sürecinde Maastricht’le bir- ve geçmişte “iki vitesli Avrupa” (two-speed Europe) ve “sert
likte Ekonomik ve Parasal Birliğin yürürlüğe konması ve Av- çekirdek” (hardcore) tartışmalarını başlatan Almanya’nın bu
rupa Merkez Bankasının kurulması federalleştirici unsurlar konudaki resmi görüşünün dile getirildiği konuşmasında
olarak değerlendirilmektedir (Sidjanski 2002, s. 62). Bu bağ- Alman Dışişleri Bakanı, Avrupa Birliği’nin başarıyla tamam-
lamda yine Maastricht Anlaşmasıyla getirilen ve yukarıda fe- lamak durumunda olduğu genişleme ve derinleşme süreç-
deralizmin temel unsurlarından biri olarak açıklanan ikincillik lerinde alınması gerektiğini düşündüğü temel tedbirlere
ilkesinin kabulü de önemli bir dönüm noktası teşkil etmiş- değinmiştir. Buna göre bir yandan genişleme süreci tamam-
tir. Yukarıda da belirtildiği gibi, kökenleri itibariyle hukuki bir lanacak, fakat genişlemeyle birlikte tam üye olacak ülkele-
kavram olmaktan çok temelleri Kıta Avrupa’sının, bilhassa da rin hepsi hemen derinleşme sürecine katılamayacakları için,
Almanya’nın (Ciuffoletti 1994, s. 184) federal geleneklerine, bir yandan da birlik içinde derinleşmenin daha ileri düzeyde
özellikle de 19. yüzyıl Katolik sosyal felsefesine dayanan bu gerçekleşeceği bir “ağırlık merkezi” oluşturulacaktır; bu ağır-
ilkenin kabul edilmesiyle siyasal güç ve yetki alanlarının kat- lık merkezini oluşturan ülkeler federal bir yapılanmaya gide-
manlar halinde hiyerarşik olarak belirlendiği federal bir siste- rek diğerlerine öncülük edecekler, diğerleri de zamanla bu
min çatısı oluşturulmuştur. Bu bağlamda kimi yazarlar Avru- yapı içindeki yerlerini alacaklardır (Zielonka 2000). Araların-
pa Birliği’nin 90’lı yıllardan itibaren bir tür federasyon halini da dönemin Fransız Dışişleri Bakanı Hubert Védrine’in de yer
aldığı öne sürmekte (Koslowski 2001, s. 32-48), Birliğin gele- aldığı bazı yorumcular söz konusu konuşmada geçen “ağırlık
ceğine ilişkin olarak yapılan tartışmalarda “nasıl bir federas- merkezi” ile “çekirdek grup” ya da “sert çekirdek” kavramları
yon” sorusunun gündeme geldiğine dikkat çekmektedirler arasındaki farkın yalnızca retorik düzeyinde olduğunu, aslın-
1203
Avrupa’da Federalizm Geleneği ve Avrupa Bütünleşmesinde Federalist Akımlar
da bu ifadelerin tamamının aynı anlama geldiğini, dolayısıyla na dikkati çekmektedir (Zielonka 2000, s. 3). Doğu Avrupa’da
ilk bakışta o dönem için “yeni bir federalist yaklaşım” olarak bu konuyla doğrudan ilişkili olarak dile getirilen bir başka en-
lanse edilen söz konusu fikirlerin aslında Almanya’nın konu- dişe de federal bir Avrupa’da zaten Doğu Blokunda uzun süre
ya ilişkin geleneksel federalist tutumunu yansıtmaya devam bastırılmış olan ve tekrar kazanmak için çok çaba sarf ettikle-
ettiğini ifade etmişlerdir (Védrine 2000; Zielonka 2000, s. 2). ri milli egemenliklerinin zarar göreceği yolundadır (Zielonka
Fischer’in konuşmasının federasyon tartışmalarına 2000, s. 1).
Almanya’nın yaklaşımı bakımından bir yenilik getirmediğini
savunan bir başka eleştiri de Avrupa federasyonunu savu-
nan dönemin Alman Dışişleri Bakanının söz konusu konuş- 5. SONUÇ
masında biraz da İngiltere’nin tepkisini çekmemek amacıy-
İlk bakışta pek dikkati çekmese de federalist akımlar Avru-
la (Wallace 2000) “federasyon” ve “federal devlet” kavramları
pa bütünleşmesinin en erken aşamalarından itibaren bütün-
arasında yaptığı ayrımla ilgilidir. Buna göre Fischer’in “Av-
leşme sürecini önemli ölçüde etkilemişlerdir. Kökenleri Av-
rupa Federasyonu” ile kastedilenin “Federal bir devlet” ol-
rupa tarihinin derinliklerine uzanan bu akımlar, “federasyon”
mayacağı yolundaki sözleri yanıltıcı bulunmaktadır, çünkü
kavramına yüklenen anlamlara ve bu alandaki uygulamala-
anayasal bir anlaşmaya ve iki meclisli bir yasama düzenine
rın çeşitliliğine bağlı olarak tarihsel süreç içinde farklı doğrul-
dayanacak olan siyasal yapı kendisine “federasyon” da dense
tularda gelişmiştir. Bu durum Avrupa bütünleşmesi sürecine
aslında gayet klasik bir federal devlet olacaktı (Leben 2000,
de yansımış, bütünleşme sürecinin geleceğine ilişkin yakla-
s. 1). İlerleyen süreçte AB anayasasına ve anayasal anlaşma-
şımların büyük bir kısmı federal temelli bir siyasal yapıyı ön-
ya ilişkin tartışmalar da bu doğrultuda devam etmiştir.
görmesine rağmen bu yapının hangi koşullar altında ve ne
Bu tartışmalardan da anlaşılacağı gibi, Avrupa Birliği’nin
şekilde kurulacağı, ayrıca “ne derece federal” olacağı hep tar-
geleceğine ilişkin resmi tutumları bakımından Birliğin önde
tışma konusu olmuştur. Bu tartışmalar arasında dikkati çeken
gelen üç üye ülkesinin (Almanya, Fransa, İngiltere) temel çiz-
iki temel yaklaşım olan Monnet’nin “fonksiyonel federalizmi”
gileri, bütünleşme sürecinin ilk aşamalarındaki yaklaşımların-
ile Spinelli tarafından savunulan ve kurumsal reformlara hız
dan ciddi ölçülerde farklılaşmamaktadır. Fransızlar, de Gaulle
verilmesiyle federalizmin doğrudan doğruya uygulanması-
döneminde gündeme getirdikleri konfederal temelli “vatan-
lar Avrupası” yaklaşımını o dönemdeki kadar katı bir biçimde nı öngören yaklaşımı, bütünleşme sürecinin şekillenmesine
olmasa da savunmaya devam etmekte ve federal temelli de doğrudan katkıda bulunmuş olup mevcut tartışmaları da et-
olsa çok sıkı bir siyasal bütünleşmeye temkinli yaklaşmakta; kilemeye devam etmektedir. Diğer yandan Birlik içindeki si-
bu konudaki tutumu özellikle Thatcher döneminde iyice be- yasi ağırlıkları diğerlerine oranla daha fazla olan belli başlı ül-
lirginleşen İngiltere federal bir yapılanmaya tamamen karşı kelerin resmi tutumlarının da büyük ölçüde bu tartışmalara
çıkmakta ve hükümetlerarası pazarlık süreciyle işleyen mev- yansıdığı gözlenmektedir. Bu bağlamda daha da dikkat çe-
cut sistemin devamını desteklemektedir. Almanya ise her kici olan, söz konusu ülkelerin bu alandaki temel politikala-
zaman olduğu gibi sıkı bir federal yapıdan yana tavır almak- rının bütünleşme sürecinin ilk aşamalarından itibaren köklü
tadır. Esasen İngiltere ve Fransa’nın geleneksel tutumları ile değişimlere uğramamış olmasıdır. Buna göre İngiltere her ne
1970’li yılların ortalarında bütünleşme sürecini genel olarak şekilde olursa olsun federal temelli bir siyasal bütünleşmeye
sekteye uğratan bir dış faktör olarak petrol krizi, bütünleş-
karşı çıkmaya devam ederken, Almanya bunu desteklediğini
me sürecinde federalist akımların önündeki başlıca engelleri
her fırsatta dile getirmekte, Fransa ise konfederasyona daha
oluşturmuştur.
çok yaklaşan ve bu ülkenin geleneksel “vatanlar Avrupa’sı”
Avrupa Birliği’nin geleceğine ilişkin olarak genellikle fede- yaklaşımına da uyan daha gevşek bir federal yapılanmayı sa-
ralizm kavramı çerçevesinde yürütülen tartışmaların dikkati vunmaktadır. Öte yandan henüz yeni üyeler arasında sayıla-
çeken bir diğer boyutu da çoğunlukla Birlik içinden bakıla- bilecek Merkezi ve Doğu Avrupa ülkelerinden de federal bir
rak değerlendirilen Orta ve Doğu Avrupa’ya doğru genişle-
Avrupa’ya pek sıcak bakılmadığını gösteren tepkiler gözlen-
me sürecinde ortaya çıkmıştır. Esasen yakın bir geçmişe ka-
mektedir. Dolayısıyla bir yandan yapılan kurumsal reformlar
dar tamamı totaliter rejimlerle idare edilen, hatta bir kısmı
ve yeni hukuki düzenlemelerle Birlik içindeki federal unsurlar
Doğu Bloku içindeki federal yapılar içinde yer alan Merkezi
giderek artarken, diğer yandan belli başlı üye devletler ara-
ve Doğu Avrupa ülkelerinin konuya bakışı eski üye ülkelerin
sında bu konudaki görüş ayrılıklarının devam etmesi fede-
yaklaşımlarından oldukça farklıydı. Örneğin, bir “ağırlık mer-
ralizm tartışmalarının daha uzun bir süre devam edeceğine,
kezi” oluşturulmasının bir “çevreyi” (periphery) de beraberin-
fakat aynı zamanda Birliğin kendine özgü bir modele doğru
de getireceğini ifade eden Jan Zielonka, uzun süre Sovyetler
evrilebileceğine işaret etmektedir.
Birliği’nin uydusu olmuş söz konusu ülkelerde “ağırlık merke-
zi” ya da “sert çekirdek” kavramlarının kâbus gibi algılandığı-
1204