Table Of ContentA. AVGVSTINI DE CIVITATE DEI
SANCTI
AVRELII AVGVSTINI
EPISCOPI
DE CIVITATE DEI
LIBRI XXII
RECOGNOVERVNT
BERNARDVS DOMBART
ET ALFONSVS KALB
VOL. I
LIB. I-XIII
DVAS EPISTVLAS AD FIRMVM
ADDIDIT
JOHANNES DIVJAK
EDITIO QVINTA
STVTGARDIAE ET LIPSIAE
IN AEDIBVS B.C. TEVBNERI M C M X C 111
EDITIO STEREOTYPA AVCTIOR EDITIONIS QVARTAE
ANNI MCMXXVIII
Die Deutsche Bibliothek - CIP-Einheitsaufnahme
Augustinus, Aurelius:
[De civitate Dei]
Sancti Aurelii Augustini episcopi De civitate Dei libri XXII /
recogn. Bernardus Dombart et Alfonsus Kalb. —
Stutgardiae ; Lipsiae : Teubner.
(Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum
Teubneriana)
NE: Dombart, Bernhard [Hrsg.]
Vol. 1. Lib. I-XIII [u.a.]. -Ed. stereotypa ed. 5. (1981). -
1993
ISBN 3-519-01104-2
Das Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheber-
rechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der engen
Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des
Verlages unzulässig und strafbar. Das gilt besonders für
Vervielfältigungen, Übersetzungen, Mikroverfilmungen und
die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen
Systemen.
© B. G. Teubner, Stuttgart 1981, 1993
Printed in Germany
Druck und Bindung: Wissenschaftliche Buchgesellschaft,
Darmstadt
Cum bibliopolae amplissimo honestissimoque, qui mihi initio
anni praeteriti opus Dombartianum quartwn recognoscendum ob-
tulit, placuisset novam editionein artis photomechanicae quae di-
citur opera ad tertiae editionis exemplar quantum fieri posset
excudere, editoris arbitrio ab initio certi arctique constituti erant
fines non solum in ipsis Augustini verbis emendandis sed etiam
in commentario critico componendo. Neque to/men textus funda-
menta nova manuscriptorum materie collecta firmare omisi. Con-
tigit mihi, ut decimum c ο diets C lib r u m in bibliotheca
publica Leningradiensi adservatum et diu oblivione obrutum pri-
mus conferr em, postquam auxilio benevolentissimo cum aedium
Ttubnerianarum et Martini Winkler i doctoris Begimontani turn
Ottonis Glauningii, summi bibliothecae Lipsiensis antistitis, ille
liber Lipsias transmissus ibique effigies eius lucis ope in usum
meum optime depicta est. Quae in his tabulis dubia relicta erant,
Dr. Otto Glauning, amid adiuvandi studiosissimus, summa cur a
ac diligentia in ipso libro manuscripto identidem examinavit.
Praeterea ires codices Bernenses (B, , D), qui mihi liberali-
tate curatorum bibliothecae civitatis Bernensis bis Monachium
missi erant, in usum artis criticae converti. Etiam Dombarti
codices Monacenses (A, F, Ε, "ι) hie illic non sine fructtt
denuo inspexi. Lectiones porro ex editione ilia Argentora-
tensi enotatas auxi; plura etiam ex Hoffmanni apparatu
critico recepi, ut proprietates et mutuae necessitudines praestan-
tiorum codicum facilius intellegi possint. E Caroli Weymani
editione, quae anno 1924 typis officinae Bremensis maxima cum
sumptu ornatuque expressa est, me multum commodi cepisse li-
benter grateque confiteor, cum in lectionibus diiudicandis haud
raro sententiam illius viri in litteris posterioris latinitatts tarn
quam qui maxime versati sequi et ex uberrima scientiae materia,
quam in adnotatione et in indice operis sui couegit, nonnulla
in commentarium criticum recipere possem. Neque J. C. We li-
do nii editionem eodem anno Londinii emissam frustra explo-
ravi, quamvis neglegenter ille ipsa Augustini verba recensenda
tractaverit (cf. A.Souter in „The Classic.Rev." 39,1925,p. 135sqq.;
A. Kalb in „Bayer. Bl. f. d. Gymn.-Sch.- W." 63, 1927, p. 159).
Interdum mihi etiam S. Angus „The sources of the first ten
books of Augustine's D. C. D." (Princeton 1906) et Alfredi
II PBAEPATIO
Schroederi interpretatio Germana (Camboduni 1911—16) usui
erant. In praefatione autem Dombarti ipsius verba, ubi eius
sententias prorsus secutus sum, retinere studui. Haud scio an
indices a multis desiderates huic editioni, id quod animum in-
duxi, fascicule separato postea adiungere liceat.
Gratias denique ago maximas viris doctissimis et illustris-
simis, quorum consilio et auxilio usus sum, imprimis Alberto
Rehm, Carolo Weyman, Theodora Dombart Monacensi-
bus, item praefectis bibliothecarum publicarum Bernen-
sis, Leningradiensis, Lipsiensis, Monacensis, praecipue
Ottoni Glauning Lipsiensi amicissimo et Alberto Hart-
mann Monacensi, neque minus Carolo Hartmann gymnasii
Baruthini rectori, qui multis modis coepti fautorem se praebuit.
Baruthi, Kal. Sept. MCMXXVII.
Alfonsus Kalb.
PRAEFATIO.
PARS PRIOR.
De codicibus, quorum lectiones ex Hoffmanni (CSEL
vol. XL/1, 2), Dombarti meisque ipsius collationibus in
hac quarta editione conficienda adhibui, haec praemittantur:
Veterrimi Civitatis Dei libri mss sunt LVC, quorum
nullus totum opus complectitur, cum TJ tantummodo libros
I—V, V XI—XVI, C I—X contineat. Praestantissimus autem
L est ί, qui numero 607 (olim 523 bis) insignitus in Lugdu-
neneis civitatis bibliotheca adservatur. Is saeculo VI*) aut
VII**) litteris aemiuncialibus scriptus Leopoldi Deli alii***)
*) Hoffm. ed. I p. I; Traube Nona. sacr. p. 148.
**) E. A. Lowe in Miscell. Ehrle IV p. 44; idem in 'Co-
dices Lugdunenses antiquissimi' (1924) p. 42.
***) Cf. 'Notices et extraits des manuscrits de la biblio-
theque nationale etc. . . . public's par 1'Institut national de
France' torn. XXIX, Paria 1880, p. 366—69; 397—401. Scrip-
turae specimina reperiuntur in 'Album paloographique ...
par la Societe de l'ecole des chartes', Paris 1887, tab. VII;
Lowe, Cod. Lugd. ant., tab. 26 et 27.
PBABPATIO III
merito una cum A, eiue apographo, a longa oblivione vindicatua
et ab Hoffmanno semel iterumque collatus est. Exhibet libros
quinque priores non sine lacunis; desiderantur enim in eo foliis
quibusdam quaternionibusve amissis hae editionis nostrae par-
tes: pg. 3,10—25, 4; 124,25—125,28; 131,27—144,7; 163,30
—174,29; 197,26—199,2; 240,3—242,3. Ea quoque, quae
etiamnunc restant folia (138), baud raro situ et umiditate muti-
lata atque deformata sunt. Etsi L variis librarioram mendis
non vacat, interpolations certe immunis esse et Hoff-
manno et Dombarto videbatur. Neque tarnen fidem plane tri-
buendam esse censeo crebris vocabulorum transpositioni-
bus, quas prima codicis L· inanus — eamque eecutus Λ — a
ceteris HIBS discrepantee tradidit, cum transpositiones quaedam
inveniantur in sous L1A (vel Λ, ubi L deest) manifesto pra-
vae (cf. p. 56, 2 male ac bene; 75,10 Punicum bellum [item Λ
133,14]; 80,15 adsensus est esse; 108,13 etiam Romana ipsa;
186,16 est quoque; 191,8 est non instituta; 218,6 multa glo-
riae mira atque praeclara cupiditate; 224, 7 pro libertate(m)
pulchra; 227,18 iam consul bis), aliae non solum Dombarto,
sed etiam Hoffmanno Weymanoque displicuerint, velut p. 64,9
muliercularum earum; 55,14 multa praeclara; 105,32 suo dis-
seretur diligentius; 138,9 Deinde bellum; 168,26 meritis bonis;
172,23 adsumere adiutorem ; 27 inquit poterimus; 174,5 Feli-
citas indignata; 26 Felicitati resieteret; 216,2 opus suum autem;
237,18 castigatior est; 24 imperatores Christianos. — Primae
manus errores in codice L nonnunquam eadem vel aequali fere
mann correcti eunt; has correcturas Λ plenimque recepit (cf.
Hoffm. I p. III). Posterioris autem manus cuiusdam emenda-
tiones (L*) codice Λ aetate paulo inferiores esse docuit Dom- L·*
bart (cf. p. XXIV et XXVI adnot.).
Codex Λ, saec. IX scriptus, ipse quoque Lugduneneie, A
numero 606*) (olim 523) insignitus, libros I — XIV continet,
quorum quinque priores e codice L descripti sunt exceptis sex
prioribus foliis paulo recentiore manu exaratis, quae aliud
exemplar secuta est. Indidem ea videntur petita esse, quae in
A a sexto libro usque ad quartum decimum leguntur. Hae
partes a compluribus librariie conscriptae ab Hoffmanno lit-
tera 1 notantur. Post sextum vero folium, cuius extrema verba 1
sunt: multos inquifunt] (p. 20, 20), in cod. A (I) folium ex-
cidit; post hanc lacunam codex A incipit a vocabulis [extrin]-
secus sed ad (p. 23, 26), cum L in pag. 25, 4 (fuit Daniel)
demum initium capiat. Aliam quoque Lugduneneie vetustis-
*) Cf. Lowe, Cod. Lugd. ant. p. 43; numerus 608 legitur
in Hoffmanni et Dombarti editionibus.
Γί PKAEFATIO
eimi lacunam (p. 197, 26—199,2) non codicis Λ, sed codicis l
librarium folio inserto supplevisse ab Hoffmanno monemur.
In codicibus L AI nulla eat capitum distinctio aut in-
scriptio.
V Codex F, qui sexto aaeculo adtribnendus videtur*), in
Capituli Veronensis bibliotheca numero XXVIII 26 notatus
custoditur. H ne codicem, qui uncialibus litteris scriptus libros
XI —XVI exhibet, Hoff mann iam anno 1868 perscrutatus
postea a Dr. Guil. Weinberg ero denuo inspiciendum curavit;
eundem Dr. Christ. Hoerner in secundae Dombarti editionis
usum contulit. Dubium non est, quin hie ber mss, quamquam
non desant in eo errores scribaram et coniecturae parum pro-
sperae correctorum litteras evanidas rescribentium, plerumque
tarnen ainceritatia indicia prae se ferat. Panca enim inter-
polationis manifeatae exempla inveniuntur: in vol. I p. 472, 9
curabo] conabor F"(B); 552,18 suaviter] sapienter V (cf. II
62,9}-, 570,26 arduus] arduus carduus F(FGBelp); IIp.36,2
non peccandi facilitas] in non peccando felicitas F(B)
(cf. lin. 4 et 6); 49, 26 damnabilem] laudabilem F; 83, 7
quinta] quinta eexta F(0ba) (cf. 76,34 et 84,5); 184, 25 cor-
poris] caro F. In codice F ipso singula capita non aunt dis-
tincta; praemiseus tarnen ei est in prioribus sex foliis index
capitum librorum XI—XIV, saeculo X scriptus.
C Codex Corbeienais (C), saeculo VII**) vel ineunte VIII***)
litteris semiuncialibus scriptus, olim in bibliotheca monasterii
S. Germani a pratis (S. Germain des Pres) numero 766 insigni-
tus erat et libros I—X praemieso horum librorum indice capi-
tulorum comprehenderat. Nunc in duaa partes dissectus exstat:
maior pars libroa I — IX cum decem librorum indice conti-
nens in bibliotheca publica Parisiensi n° 12214 notatus ad-
servaturf); alteram partem, cui solus liber X inest, sub finem
*) Bum vetustiorem esse saeeuloVII, cui a eifferschei-
dio (Wien. Sitzber. phil.-hist. Kl. Bd. 49, S. 8) vindicatus est,
Hoffmann (ed. vol. I p. VII) et Dombart (ed.8 vol. I p. X)
consentiunt; saeculo V eum adtribuit Lowe, Cod. Lugd. ant.
p. 42.
**) H off m. Ι ρ. ΠΙ; Δ. Chatelain, Uncialis scriptura
(Paris 1901) p. 150. L we (1. c.) codicem C saeculo VI ecrip-
tum ease opinatur; V1 vel VI1 aaeculi eum aestimabant viri
docti priorum temporum (cf. Nouv. Traito de Diplom. 1767
torn. Ill p. 91).
***) Staerk (cf. quae paulo infra notata sunt).
f) Cf. Chatelain L c. p. 148sqq. (in tab. LXXXII scrip-
turae apecimen est).
PKAEFATIO V
saeculi XVIII a codice Germanensi distractam anno 1800 Pe-
trus Dubrowsky*), a secretis legati Rossici, Petropolim ab-
duxit. Hanc partem, quae diu in oblivione iacuerat, inbiblio-
theca Caeearea Petropolitana, nunc publica Lenin-
gradiensi, conditam esse nota Q. v. I Nr. 4 insignitam Anto-
nius Staerk**) anno 1910 monuit; ipse eius imaginem ad verbum
contuli (cf. p. I). Ex ilia autem parte codicie C, quae Parisiis relicta
erat, FridericuB Duebner, cum anno 1838 Maurinorum edi-
tionem celeberrimam denuo emittendam curaret, in adnotatione
critica multas egregias lectiones excerpsit, sed exiguum nume-
rum in textum recipere ausue est (cf. edit. Duebn. p. XXII;
Neue philol. Jahrb. XI [32] p. 68). Eandem codicis partem Hoff-
mann identidem perscrutatus iudicavit librum Corbeiensem,
cum ex optima origine manavisset et nitide Bcriptus esset, non
tanti esse, quanti, priusquam Lugdnnenees in notitiam venis-
sent, viris doctis visus esset. Multie enim exemplis aperte pro-
bavit (cf. Hoffm. ed. I p. IV sqq.) non solum librariorum inem-
ditorum erroribus, sed etiam doctiorum hominum interpola-
tionibus ilium crebro esse deformatum. Cui iudicio assentiri
non dubito codice Leningradiensi examinato. Nam hie quoque
praeter creberrima primae m anus menda, quae litteris permu-
tatis, nominum et verborum tenninationibus confusis, vocum
et eententiarum partibus omiBsis aliiaque erroribus orta sunt,
perspicuae occurrunt interpolationes: cf. p. 401,11 admini-
culare] adiuuare C\ 16 beata esse non posset C; 403,10
necessitudinibus] consuetudinibus (7; 408, 18 holocaustis
autem non; 29 eis sibi sacrificiis C\ 413,11 quo tempore
parere filinm nee; 416,10 empyria] inferia <7; 425,4 isto-
rum] illiusC1; 428,16 sunt illi qui C(Fv); 430,4 conlapsum]
deiectum (sup. lin.) C. Accedunt transpositiones vocabu-
lorum parnm probabiles (cf. 408,12; 411,24; 413,10; 416,26:
421,24; 426,28; 428,9; 437,26; 441,21; 447,17sq.) et capi-
tum numeri perperam alio tranelati, cum cap. VI proficisca-
tur a verbis Quaecunqne igitur (p. 410,1), cap. IX a Nam
et Porphyriue (415, 17), cap. XXIX a Gratia Dei non
(448, 23).
*) Cf. de eo P. Knoell in CSEL vol. XXXVI p. II; A. Kalb
in 'Bayer. Blatt, f. d. Gymn.-8cb.ulw.' LXIII (1927) p. 162.
**) Ant. Staerk, Les manuacrits Latins du Ve au Π"ΙΧ
siecle conserves la Bibliotheque imperiale de Saint-Peters-
bourg, 1910, torn. I p. 23. Faciem codicis Q. v. I Nr. 4 ad Ot-
tonis Glauningii observationes accuratius descripsi in 'Bayer.
Bl. f. d. Gymn.-Schulw.' 1. c. p. 161 eqq.; ultimi folii effigiem
praebet Staerk II, tab. XX.
VI PKAEFATIO
Scripturae lapsus et errores, quos prima manus in C ad-
miserat, nonnnnquam ab eadem ipsa emendati sunt, saepius a
correctore paulo recentioris, ut videtur, aetatis, qui singulis
libris rcontuli' subscripsit, decimo insuper cex exemplar^i?)>
C1 contuli'; hie vero censor (Ca) non raro genninam lectionem
cormpit ant falsam corrigendo novos errores commisit. Pars
foliorum codicis Q. v. I Nr. 4 (fol. 305 [27] — 314 [36]) in margine
umiditate corroea est cum ipsorum verborum detrimento. Quae
amissa sunt, tertia manus (CtuPP1·) antiquam scripturam imi-
tans inter lineas ant in calce columnae antecedents supplevit
andacius saepe quam felicius. Margini codicis C notae glos-
saeque compluribus manibuB adscriptae sunt; in fol. 311 [33]T
e. g. legitur ad lib. X cap. 29 (p. 449,14sqq.) adnotatum: 'sic
beatuB leo ad iulianum'. Ceterum codice C, cum integer etiam
exstaret, patres Maurinos in editione conficienda (1685) inter-
dum usos esse equidem persuasum habeo.*)
In recentioribus libris mss interpolationum vestigia,
quae iam in veterrimis codicibus occurrunt, temporum decursu
increscunt. Neque tarnen eorum anxilium et in recensendis
libris XVII—XXII, ubi antiquius fundamentum deficit, et in
corrigendis codicum L VC mendis repndiare licet. In prioribus
libris soli codices A et p aliquantum cum Lugdunensibus (LA)
conspirant; ceteri in his partibus illius stirpis, qua C ortus est,
affinitatem prae Be ferunt (cf. p. XXIV sqq.).
Ex septem libris Parisinie (abcdefg), quibus Duebner
in editione sua conformanda praeter codicem C (libb. I—IX) usus
est, Hoffmann quinque meliores elegit. Sunt autem hi:
a(=A 1. n. 2050, olim Colbertinus n. 437, membr., saec. X scriptus.
Duebn.) In sex foliis ei praemissis rudi manu saeculi XIV vel XV
index capitulorum scriptus est.
b(=B 2. n. 2051, membr., Baeculi X. De summario in hoc codice
Duebn.) libro XVIII praemisao cf. vol. II editionia nostrae praefa-
tionem (Hoffm. ed. I p. Xsqq.).
d (= D 3. n. 2053, membr., saeculi X. Hie Corbeiensi vetustissimo ad-
Duebn.) modum similis est neque tarnen ex hoc, sed ex alio aliquo
vetere codice videtur descriptus ease. In libro primo lacuna
eet a nostrae editionis pag. 28,13 (in corpore alieno) usque
*) Cf. p. 101,13 ut ibi Cv (ubi rell.); 167,19 et mala esset
et bona Cv (et b. e. et m.); 236,6 grauiora pati dignos Cv
(pati om. rell.)-, 356,29 quo Cv (cum rell.); 387,2 ut et etiam
Cv; 406, 4 euavissimum . . incensum Cv; 421, 24 quoniam
tarnen C ed. Sen.; 426,28 nee illi nee isti Cv; 437,26 sint
apud eos Cv (ap. e. sint rell.); 440, 9 eorum Cv (illorum plerr.).
