Table Of ContentW serii ukazały się
ATLAS FILOZOFII
ATLAS HISTORII ŚWIATA tom I
ATLAS HISTORII ŚWIATA tom II
ATLAS HISTORII POLSKI
ATLAS FIZYKI
ATLAS MUZYKI tom I
W przygotowaniu
ATLAS MATEMATYKI
ATLAS ARCHITEKTURY
Ulrich Michels
ATLAS
MUZYKI
II
tom
Opracowanie graficzne
Gunther Vogel
Przełożył
Piotr Maculewicz
Tytut oryginału
dtv-ATLAS MUSIK
Przekład wg wydania 16 z 1995 r. (t. I) i wydania 11 z 1999 r. (t. II)
© 1977, 1985 Deutscher Taschenbuch Verlag GmbH & Co. KG, München
All rights reserved
Redakcja
Ewa Ostaszewska
Katarzyna Nawrocka
Konsultacja
Barbara Szczęsna-Remisz
Projekt okładki
Katarzyna A. Jarnuszkiewicz
Micha) Korwin-Kossakowski
Zdjęcie na okładce
STOCK IMAGERY/BE&W
Łamanie
Andrzej Piątkowski
ISBN 83-7255-158-8
Wydanie pierwsze
Warszawa 2003
Wydawca
Prószyński i S-ka SA
ul. Garażowa 7
02-651 Warszawa
Druk i oprawa
Drukarnia Naukowo-Techniczna Spółka Akcyjna
03-828 Warszawa
ul. Mińska 65
Spis treści tomu I
Przedmowa 5 Skróty, oznaczenia, wskazówki
wykonawcze 70
Wykaz skrótów 8 Praktyka wykonawcza 82
System tonalny I: podstawowe założenia,
Część teoretyczna interwały 84
System tonalny II: skale 86
Wprowadzenie: muzyka i historia muzyki 11 System tonalny III: teorie 88
System tonalny IV: historia 90
Muzykologia 12 Kontrapunkt I: podstawy 92
Kontrapunkt II: formy 94
Akustyka Harmonia I: trójdźwięki, kadencje 96
Nauka o falach, rodzaje drgań 14 Harmonia II: modulacje, analiza 98
Cechy dźwięku 16 Generałbas 100
Dodekafonia 102
Fizjologia słuchu Forma I: postać muzyczna 104
Narząd słuchu, proces słyszenia 18 Forma II: kategorie formotwórcze 106
Forma III: formy muzyczne 108
Psychologia stuchu
Zjawiska słuchowe, typy słuchu 20 Gatunki i formy
Aria 110
Fizjologia głosu Chorał 112
Fizjologia, akustyka 22 Fuga 114
Kanon 116
Instrumentoznawstwo Kantata 118
Wprowadzenie 24 Koncert 120
Idiofony I: idiofony zderzane. Madrygał 122
uderzane - prętowe 26 Motet 124
Idiofony II: uderzane sztabki i płyty 28 Msza 126
Idiofony III: uderzane naczynia. Muzyka programowa 128
grzechotki 30 Opera 130
Membranofony: kotły, bębny 32 Oratorium 132
Chordofony I: cytry 34 Pasja 134
Chordofony II: strunowe instrumenty Pieśń 136
klawiszowe 36 Preludium 138
Chordofony III: fidèle, viole 38 Recytatyw 140
Chordofony IV: rodzina skrzypiec 40 Serenada 142
Chordofony V: lutnie, teorbany 42 Sonata 144
Chordofony VI: gitary, harfy 44 Suita 146
Aerofony I / instrumenty dęte Symfonia 148
blaszane 1: wiadomości ogólne 46 Taniec 150
Aerofony II / instrumenty dęte Utwór charakterystyczny 152
blaszane 2: rogi 48 Uwertura 154
Aerofony III / instrumenty dęte Wariacje 156
blaszane 3: trąbki, puzony 50
Aerofony IV / instrumenty dęte drewniane 1 : Część historyczna
flety 52
Aerofony V / instrumenty dęte drewniane 2: Prehistoria i najwcześniejsze
instrumenty stroikowe 54 dzieje muzyki 158
Aerofony VI / organy 1 56
Aerofony VII / organy 2; instrumenty Wielkie kultury antyczne
pokrewne organom 58 Mezopotamia 160
Elektrofony I: przetworniki Palestyna 162
elektroakustyczne, generatory 60 Egipt 164
Elektrofony II: organy elektroniczne, Indie 166
inne przetworniki dźwięku 62 Chiny 168
Orkiestra: typy obsady, historia 64 Grecja I (III tysiąclecie - VII w. p.n.e.) .. 170
Grecja II (VII—III w. p.n.e.); instrumenty
Teoria muzyki muzyczne 172
Notacja muzyczna 66 Grecja III: teoria muzyki, zabytki 174
Partytura 68 Grecja IV: system tonalny 176
294 Spis treści
Późny antyk i wczesne średniowiecze Instrumenty muzyczne 226
Rzym. wędrówki ludów 178
Muzyka Kościoła wczesno Renesans 228
chrześcijańskiego 180 Informacje ogólne
Bizancjum 182 Fauxbourdon, faktura, parodia 230
Gatunki wokalne, biała notacja
Średniowiecze menzuralna
Chorał gregoriański / historia 184 Anglia w XV w. .234
Chorał gregoriański / notacja, neumy ... 186 Franko-flamandzka muzyka wokalna ' ' 1
Chorał gregoriański / system tonalny ... 188 (1420-1460): początki, Burgundia .. •. -236
Chorał gregoriański / tropy i sekwencje .. 190 Franko-flamandzka muzyka wokalna 1 / 2
Liryka świecka / trubadurzy i truwerzy I . 192 (1420-1460): Dufay „
Liryka świecka / trubadurzy i truwerzy II 194 Franko-flamandzka muzyka wokalna II
Liryka świecka / minnesang I 195 (1460-1490); III / 1 (1490-1520) 240
Liryka świecka / minnesang II, Franko-flamandzka muzyka wokalna III / 2
meistersang 196 (1490-1520): Josquin 242
Wielogłosowość / wczesne Franko-flamandzka muzyka wokalna IV
organum (IX-XI w.) 198 ( 1520-1560): Willaert, Gombert 244
Wielogłosowość / epoka St. Martial .... 200 Franko-flamandzka muzyka wokalna V
Wielogłosowość / epoka Notre Dame I .. 202 (1560-1600): Lasso 246
Wielogłosowość / epoka Notre Dame II . 204 Szkoła rzymska, Palestrina 248
Wielogłosowość / Ars antiqua I: motet . . 206 Szkoła wenecka 250
Wielogłosowość / Ars antiqua II: Świecka muzyka wokalna we Włoszech
gatunki, teoria 208 i Francji I 252
Wielogłosowość / Ars antiqua III: Świecka muzyka wokalna we Włoszech
notacja menzuralna, źródła 210 i Francji II 254
Wielogłosowość / wielogłosowość Niemiecka muzyka wokalna 256
peryferyjna w XII w. 212 Muzyka wokalna w Hiszpanii i Anglii . . 258
Wielogłosowość / Ars nova I: Muzyka organowa, klawesynowa
system menzuralny, motet 214 i lutniowa I: Niemcy, Włochy 260
Wielogłosowość / Ars nova II: Muzyka organowa, klawesynowa
izorytmia, faktura dyszkantowa 216 i lutniowa II: Francja, Hiszpania, Anglia 262
Wielogłosowość / Ars nova III: msza, Muzyka smyczkowa i zespołowa 264
Machault 218
Wielogłosowość / trecento 1 (1330-1350) 220 Bibliografia 266
Wielogłosowość / trecento II (1350-1390) 222
Wielogłosowość / schyłek XIV w., Indeksy
Ars subtilior 224 Indeks osobowy i rzeczowy 269
Spis treści tomu II
przedmowa 297 Opera VII / Niemcy 2:
Mozart, Beethoven 384
Wykaz skrótów 298 Oratorium 386
Muzyka kościelna I 388
Cześć historyczna Muzyka kościelna II 390
Muzyka kościelna III 392
Barok Pieśń 394
Informacje ogólne 300 Klawesyn i fortepian I / styl galant
Pojmowanie muzyki 302 i sentymentalizm 396
Język muzyczny 304 Klawesyn i fortepian II / czasy Haydna
Struktury muzyczne 306 i Mozarta 398
Opera I / Wiochy: początki 308 Fortepian III / czasy Beethovena 400
Opera II / Wiochy: szkoła wenecka 310 Fortepian IV / Beethoven 402
Opera III / Wiochy: Wenecja, Muzyka kameralna I / skrzypce,
Rzym, Neapol 312 wiolonczela 404
Opera IV / Wiochy: neapolitańska szkoła Muzyka kameralna II / trio fortepianowe,
operowa 314 kwartet fortepianowy 406
Opera V / Francja 316 Muzyka kameralna III / trio smyczkowe,
Opera VI / Anglia 318 kwartet smyczkowy 408
Opera VII / Niemcy i in 320 Muzyka kameralna IV / kwartet
Oratorium I 322 smyczkowy 2, kwintet smyczkowy .... 410
Oratorium II 324 Muzyka kameralna V / instrumenty
Katolicka muzyka kościelna I 326 dęte i in 412
Katolicka muzyka kościelna II 328 Muzyka orkiestrowa I / wczesne
Ewangelicka muzyka kościelna I 330 symfonie 414
Ewangelicka muzyka kościelna II 332 Muzyka orkiestrowa II / symfonika
Pieśń 334 klasyczna: Haydn 416
Monteverdi 336 Muzyka orkiestrowa III / symfonika
Schütz 338 klasyczna: Mozart, Beethoven 418
Organy i klawesyn I / Wiochy, Niderlandy, Muzyka orkiestrowa IV / symfonie
Francja 340 Beethovena 420
Organy i klawesyn II / Niemcy, XVII w. .. 342 Muzyka orkiestrowa V / uwertura,
Organy i klawesyn III / Niemcy, XVIII w. . 344 balet i in 422
Organy i klawesyn IV / Bach 346 Muzyka orkiestrowa VI / koncert 1 :
Organy i klawesyn V / XVIII w., skrzypce, fortepian 424
inne kraje; muzyka lutniowa 348 Muzyka orkiestrowa VII / koncert 2:
Muzyka na instrumenty instrumenty dęte; koncerty zespołowe;
smyczkowe I / skrzypce 350 praktyka wykonawcza 426
Muzyka na instrumenty smyczkowe II; Haydn 428
muzyka na instrumenty dęte 352 Mozart 430
Orkiestra I / początki, informacje ogólne . 354 Beethoven 432
Orkiestra II / gatunki: suita, balet 356
Orkiestra III / concerto grosso 358 XIX wiek
Orkiestra IV / koncert solowy 360 Informacje ogólne 434
Bach 362 Pojmowanie muzyki 436
Händel 364 Język muzyczny 438
Opera I / Włochy: opera belcanto 440
Klasycyzm Opera II / Włochy: weryzm 442
Informacje ogólne 366 Opera III / Włochy: Verdi 444
Pojmowanie muzyki 368 Opera IV / Francja: grand opéra,
Struktury formalne 370 drame lyrique 446
Opera I / opera seria: Opera V / Francja: opéra comique,
Leo, Hasse, Jommelli 372 operetka 448
Opera II / opera buffa 1 : Opera VI / Niemcy: opera romantyczna .. 450
Pergolesi, Paisiello 374 Opera VII / Niemcy: dramat muzyczny,
Opera III / opera buffa 2: Mozart 376 opera baśniowa 452
Opera IV / Francja 1 : Opera VIII / Niemcy: Wagner 454
Rousseau, Monsigny 378 Opera IX / pozostałe kraje 456
Opera V / Francja 2: Gluck, Grétry 380 Oratorium 458
Opera VI / Niemcy 1 : Mozart 382 Muzyka religijna I 460
Wykaz skrótów fort. - fortepian, fortepianowy
fr. - francuski
fragm. - fragment
a. -akt
acc. - accompagnato gat. - gatunek
afryk. - afrykański gc. - wielki bęben
akomp. - akompaniament gt- - głos, głosowy; głównie
Ali. - Allegro gr- - grecki
amer. - amerykański grn. - górny
ang. - angielski
ar. - harfa harm. - harmoniczny
arab. - arabski hebr. - hebrajski
archi. - smyczki hist. - historyczny
asyr. - asyryjski hiszp. - hiszpański
austr. - austriacki
azjat. - azjatycki ind. - indyjski
instr. - instrument, instrumentalny
batt. - perkusja mv. - invenit
baryton. - barytonowy irl. - irlandzki
b.c. - basso continuo iron. - ironiczny
bel. - klarnet basowy, basklarnet
bibl. - biblijny jęz. -język, językowy
bizant. - bizantyjski
blasz. - blaszany
eb. - kontrabas
cel. - czelesta kam. - kameralny
chiń. - chiński kat. - katolicki
cfg. - kontrafagot konstr. - konstruktor
cl. - klarnet kośc. - kościelny
cf. - cantus firmus
cmp. - dzwony lib. - libitum
cmplli - dzwonki lx - partia lewej ręki
cor. -róg liturg. - liturgiczny
cor i. - rożek angielski
ernt. - kornet tac. - łacina, łaciński
cp. - contrapunctus
c.p. - colla parte m. - męski
cylindr. - cylindryczny mat. - mały
cz. - część melod. - melodyczny
częst. - częstotliwość ml. - młodszy
muz. - muzyka, muzyczny
d. -dęty
dawn. - dawny n. - następny
div. - divisio n.c.n. - nota contra notam
dln. - dolny natur. - naturalny
dl. - długość niderl. - niderlandzki
dosl. - dosłownie niem. - niemiecki
drewn. - drewniany nis. - niski
dyn. - dynastia, dynastyczny norw. - norweski
nt. - na temat
elektr. - elektryczny
elektron. - elektroniczny ob. - obój
europ. - europejski op - opus
ew. - ewentualnie, ewentualny orę. - organy
ewang. - ewangelicki ork. - orkiestra, orkiestrowy
oryg. - oryginalny
f. - folio
ta sc. - fasciculus Pf - fortepian
fg. - fagot piast. - plastyczny
fl. -flet pocz. - początek, początkowo
fi. pice. - flet piccolo podst. - podstawowo, podstawowy
fiz. - fizyczny podw. - podwójny
flam. - flamandzki poj. - pojedynczy
Atlas muzyki 299
pot- - połowa tł. - tłumik
port, - portugalski tmb - mały bęben
poszcz. - poszczególny tmp - kotły
powst. - powstanie Ir - trąbka
p.r. - partia prawej ręki tr. -tryl
prow. - prowadzony trg - trójkąt
prowans. - prowansalski tw. - tworzywo
przekt. - przekład
przetwórz, - przetworzenie u kr. - ukraiński
przykt. - przykład używ. - używany
ptti - talerze
- wers
rec. - recytatyw vbf - wibrafon
red. - redakcja - wiolonczela
rei. - religijny via - altówka
rkp. - rękopis - skrzypce
romant. - romantyczny
rys. - rysunek - wariacja
rytm. - rytmiczny węg. - węgierski
rzym. - rzymski wg - według
wiol. - wiolonczela
sanskr. - sanskryt, sanskrycki wlk. - wielki
sc. - scena, sceniczny wł. - włoski
- sepultas wtaśc. - właściwie
skrz. - skrzypce, skrzypcowy wok. - wokalny
smyczk. - smyczkowy wspótcz. - współczesny
st. - stopień wyd. - wydawać, wydawany
stacc. - staccato wyk. - wykonać, wykonany, wykonawczy
symf. - symfonia, symfoniczny wys. - wysoki, wysokość
szwedz. - szwedzki
zał. - założenie, założony
śred. - średnica Zjedn. - Zjednoczone
średniow. zw. - zwany
- średniowieczny
t. - tom - żeński
tb - tuba
tbn puzon \lf - ksylofon
temper. - temperowany
300 Barok / informacje ogólne
Barok / informacje ogólne 301
Okres od ok. 1600 do 1750 tworzy w historii matematyczny. Harmonia sfer jest muzyką, ta zaś
muzyki spójną epokę stylistyczną - barok (termin stanowi zarazem symbol wszechporządku.
nrzejety z historii sztuki), określaną też jako epo
ka generałbasu (RIEMANN) lub epoka stylu Proces twórczy
koncertującego (HANDSCHIN). Terminu "ba Artysta nie naśladuje już natury, lecz tworzy jak
rok" (port. barrocco, perła o nieregularnym ona, posługując się uczuciem i rozumem, jest
kształcie) po 1750 używano w sensie pejoratyw więc twórczym geniuszem. Często obraca się to
nym: oznaczał on napuszoność i przeładowanie pozornie przeciw naturze: architekt wznosi pa
dawnej sztuki. Muzykę barokową uważano za łace i ogrody według matematyczno-geometrycz-
powikłaną harmonicznie, pełną dysonansów, nych projektów na bagnach i odludziu, poeta
trudną melodycznie i szorstką, czyli po prostu - tworzy retorycznie wyszlifowane i uczone dzie
barokową (ROUSSEAU, 1767; KOCH, 1802). ła, muzyk staje się musicuspoeticus (s. 305). Każ
Barok został doceniony dopiero w XIX w. da forma stworzona przez człowieka przeciwsta
Ok. 1600 silnie odczuwano dokonującą się prze wia się naturze. Liczne użytkowe formy baro
mianę stylistyczną; kultywowano dawną polifo kowe jawią się więc jako sztuczne i nienaturalne:
nię, lecz jednocześnie po raz pierwszy współist od kwiecistych przemówień po perukę, od dwor
niały ze sobą dwa style (stiłe antico, słile moder skiego ceremoniału po kastratów. Świat to teatr
no). Najważniejszy barokowy gatunek - opera - z aktorami, mistrzami ceremonii i muzyką.
pojawia się także ok. 1600. Cezura roku 1750 Za sprawą usilnych poszukiwań nowości w ob
(śmierć BACHA) jest mniej oczywista. Nowe szarze religijnym, filozoficznym i naukowym za
tendencje stylu prostego, czułego, naturalnego łamała się jednak wewnętrzna świadomość me
stają się widoczne ok. 1730 i prowadzą już. ok. tafizyczna. Jeszcze w średniowieczu orientacja
1780. do kulminacji klasycyzmu. metafizyczna określała wszelkie obszary życia,
była widoczna w sięgających nieba katedrach,
Światopogląd słyszalna w centralnej pozycji cantus firmus.
Stosunek do życia i umysłowość danej epoki wi W baroku podobną pozycję zajmuje ukierun
dać we wszystkich jej przejawach. Człowiek ba kowanie na doczesność widoczne w pysznych
roku nie czuje się już tylko odbiciem Boga, wzor pałacach i kościołach oraz słyszalne w indywidu
cem i ideałem piękna jak w renesansie, lecz kimś alizmie stylu koncertującego. W Anglii rodzi się
głęboko odczuwającym swe namiętności (afekt, już nowy liberalizm, który doprowadzi m.in. do
patos) i fantazje. Barok lubuje się w przepychu rewolucji francuskiej i nowoczesnej republiki
i blasku, kocha pełnię i skrajności, poszerza gra mieszczańskiej. Absolutyzm ancien regime u wy
nice tego co realne, posługując się fantastycz daje się ostatnią kulminacją dawnego sposobu
nym iluzjonizmem. Podczas gdy renesans w swej bycia. W tym sensie także dzieło BACHA jawi się
wzorowanej na antyku klarowności byl apoliiń- jako ostatnie wcielenie nieprzerwanej, sięgają
ski, barok ma zmysłowy charakter dionizyjski; cej średniowiecza tradycji muzycznej.
dopiero w klasycyzmie osiągnięto syntezę tych
dwóch pierwiastków. Rzeczywistość polityczno-społeczna
Barokowy obraz świata jest harmonijny i racjo Barokowe państwo jest wciąż zamieszkane przez
nalnie uporządkowany. Znajduje to odzwiercie społeczeństwo stanowe, na które składają się ta
dlenie również w muzyce: w spekulatywnej sym kie grupy, jak: król i szlachta, kler, mieszczanie
bolice liczbowej, w harmonii i rytmie generałba i chłopi (jako pierwszy, drugi i trzeci stan). Lecz
su, w wielorakich odniesieniach do Boga (zob. ów porządek z Bożej Łaski daje się jeszcze utrzy
cytat z BACHA, s. 101). Wprawdzie podziały mać tylko siłą. Ludwik XIV nazywa siebie Kró-
religijne, podboje i wojna trzydziestoletnia znisz lem-Słońce i Państwem (L'état c'est moi), wspie
czyły ów porządek, lecz zarazem wzmocniły tę ra go szlachta, kler i wojsko. W miastach żyje bo
sknotę za nim. Ponadto, jedynie racjonalne upo gate i wykształcone mieszczaństwo. Lud wiej
rządkowanie pozwala kierować namiętnościami ski coraz bardziej biednieje; 4/5 ludności Europy
ludzkimi (HOBBES: ..człowiek człowiekowi wil stanowią analfabeci.
kiem"). W życiu i sztuce wiedzie to do wysubli Przekazywana ustnie muzyka ludowa (pieśni,
mowanej stylizacji. tańce) w większości zaginęła (instrumenty, zob.
Nowa świadomość wpływa również na stosu s. 305). Dla historii muzyki większe znaczenie ma
nek do natury, nie tradycja i wiara, lecz empiria jednak zachowana kultura muzyczna warstw
i krytyka, inspirowana przekonaniem o harmo wyższych.
nicznej pełni, prowadzą do nowego pojmowania Główne instytucje muzyczne to: dwór. kościół
świata: KOPERNIK. GALILEUSZ, KEPLER (kantoraty), urzędy miejskie (muzyka ratuszo
dowiedli, że Ziemia nie jest centrum Wszech wa), szkoły (chóry chłopięce), instytucje miesz
świata, KARTEZJUSZ, PASCAL, SPINOZA czańskie (mieszczańska muzyka kameralna)
wykładali doświadczaną przez człowieka i filo i opera.
zoficznie uzasadnianą etykę i moralność. Po
wstają akademie nauk i sztuk służące podniesie
niu poziomu rzemiosła i sztuki.
Dominuje matematyka, gdyż cały świat i wszel
kie jego zjawiska są określone przez porządek
