Table Of Content1
Redaktorzy 23. wydania oryginalnego
F. Paulsen i J. Waschke
Sobotta
Atlas anatomii człowieka
Ogólne pojęcia anatomiczne
Narządy ruchu
Opracowanie i redakcja naukowa wydania IV polskiego
Witold Woźniak i Kazimierz S. Jędrzejewski
www.e-sobotta.com
e-sobotta
nowy atlas Sobotty
www.e-sobotta.com
z dodatkowymi materiałami
online w wersji angielskiej
W '
Aby uzyskać dostęp należy:-
® otworzyć stronę: www.e-sobotta.com
• zarejestrować się, podając swoje dane i hasło
• wprowadzić kod
Ważne informacje:
Wszelkie dostępne w dodatku elektronicznym materiały
(teksty i ryciny) znajdujące się na stronie:
www.e-sobotta.com mogą być wykorzystywane jedynie
Uwaga: książka z uwidocznionym
przez osobę, która nabyła podręcznik. Dostęp online
kodem nie podlega zwrotowi
opiera się bowiem na zasadzie niepowtarzalnego kodu
przypisanego tylko jednemu użytkownikowi. W związku
z tym jakiekolwiek udostępnianie lub odsprzedawanie
kodu innym osobom jest surowo zabronione. Surowo
zabronione jest również korzystanie z zawartych
w wersji elektronicznej danych przez biblioteki lub inne
Z tą książką będziesz
instytucje.
umiał więcej!
Ostrzeżenie! Zmiana hasła nie jest możliwa. W przy
padku jego utraty dostęp do wersji elektronicznej
Zakup atlasu zapewnia dostęp online
atlasu zostanie natychmiast i bez dodatkowego
do dodatkowych materiałów w języku
ostrzeżenia zamknięty.
angielskim:
o ćwiczeń typu drag-and-drop
® wskazówek dotyczących preparo Oferta może ulec zmianie.
wania określonych struktur
anatomicznych
9
2
7
0
9
0
0
2
V___________________________________ J
Wskazówki dla czytelników
Na początkowych stronach każdego rozdziału: o stosunki topograficzne ukazane na schematach struktur
o krótka charakterystyka danego działu anatomii wraz z elementa o odsyłacze do tabel stawów, mięśni i nerwów znajdujących się
mi anatomii topograficznej w oddzielnym zeszycie
o uwagi kliniczne o wskazania powiązanych ze sobą rycin, tabei i tekstów
o wskazówki odnoszące się do preparowania struktur anatomicz o uwagi kliniczne pomocne w przygotowaniu się do egzaminów,
nych kolokwiów i zaliczeń
o tematyczne listy przeglądowe, a w nich najistotniejsze hasła i za
gadnienia Na końcowych stronach atlasu:
o skróty
W atlasie: o słownik pojęć anatomicznych
o u góry każdej strony pasek menu informujący o tematyce rozdziału o szczegółowy skorowidz
o najważniejsze struktury anatomiczne na rycinach wyróżnione
grubą czcionką
Nowy sposób prezentacji anatomii
Pasek menu odsyłający
Kończyna górna Anatomia powierzchniowa - rozwój - szkielet - obrazowanie przyżyciowe-
Temat ----------Naczynta i nerwy ramienia do tematyki rozdziału
* iH ii
Schemat struktury
-J
objaśniający położenie m m
i płaszczyzny przekroju
Wyróżnienia najważniej
szych struktur
anatomicznych na rycinie
Opis ryciny i stosunków
topograficznych
) Naczynia krwionośna i nerwy okolicy lyino-boczne| tvi tyto* pcmerzdirtę Irzcnu ko-cr rantem») i tnegn,} ku octowi w rei"
arowego, roglo brachii posterolateralis; W00k od tyto n prcmamjcwego Nerw premertowy oddajegorę;1 0ruchowe (Łi m ti
czne) giowego rarwerra. a prarchodnyc przez szczrTnę rn matowego gc
ja i boczna m IrOfjtowpgc raimu łj cxtvyjrtęte od cic&p. czuoow.) - n ckerny tylny rantena. Pozoiia» Ofna gigne czucowu -
Uwagi kliniczne pomocne
w przygotowaniu się do
aj gigno chodnj od n prcrnsstowegc. rt egzaminów, kolokwiów
iy remserta n prontertowy powierzchni knot ramemry mogy cn
Uwagi dotyczące n Iroyjtowerjo Portowa; i zaliczeń
preparowania dostępne
na stronie:
www.e-sobotta.com
W DRUGIM I TRZECIM TOMIE:
5 Narządy wewnętrzne klatki piersiowej
serce -*■ płuca -* przełyk -* grasica -» topografia przekroje
y
c
ni
d
e
i
m
ej i 6 Narządy wewnętrzne jamy brzusznej
n
z rozwój -*■ żołądek -+ jelito -» wątroba i pęcherzyk żółciowy -*
s
u trzustka -♦ śledziona -*■ topografia -♦ przekroje
z
r
b
y
m
a
j
ej, 7 Miednica i przestrzeń zaotrzewnowa
w
o nerki i gruczoł nadnerczowy -* drogi odprowadzające mocz narządy płciowe ->
si odbytnica i kanał odbytowy -> topografia -*• przekroje
r
e
pi
8 Głowa
przegląd -* kości i stawy -* mięśnie -» topografia -»
naczynia i nerwy -+ nos -*■ usta i jama ustna -*• gruczoły ślinowe
9 Oko
rozwój -» oczodół kostny powieki -* narząd łzowy -*
mięśnie oka -» topografia gałka oczna -» droga wzrokowa
10 Ucho
y
w przegląd ucho zewnętrzne -» ucho środkowe trąbka słuchowa -*•
o ucho wewnętrzne -* słuch i równowaga
w
r
e
n
d
a
ukł 11 Szyja
i
a mięśnie gardło krtań -» gruczoł tarczowy -* topografia
yj
z
s
,
a
w
o
Gł
12 Mózgowie i rdzeń kręgowy
8 anatomia ogólna -*• opony mózgowia i unaczynienie mózgowie przekroje -*
m
nerwy czaszkowe (mózgowe) -* rdzeń kręgowy
o
ł
Paulsen, Waschke
Sobotta
Atlas anatomii człowieka
Ogólne pojęcia anatomiczne
Narządy ruchu
Przedmowa do IV polskiego wydania Atlasu anatomii człowieka J. Sobotty'
Obecne 23. oryginalne wydanie Atlasu anatomii człowieka Johannesa So serwację trójwymiarowej budowy narządów i ich wzajemnego położenia, co
botty opracowali profesorowie Friedrich Paulsen i Jens Waschke, uznani jest podstawą rozpoznania lekarskiego. Preparując zwłoki ludzkie, studenci
pracownicy naukowi w zakresie morfologii (anatomii i biologii komórki), do stykają się z zagadnieniami umierania i śmierci oraz kształtują umiejętność
świadczeni nauczyciele akademiccy i klinicyści. pracy w zespole, bardzo ważną w przyszłej pracy klinicznej.
Atlas składa się z trzech tomów oraz załączonych oddzielnie, w formie kom Podkreślić należy, iż mimo zawartych w atlasie krótkich opisów, nie może
pendium, tabel stawów, mięśni i nerwów. Tom pierwszy zawiera ogólne po on zastąpić podręcznika anatomii. Jest jednak przydatny w studiowaniu
jęcia anatomiczne oraz opisy narządów ruchu, tom drugi obejmuje narządy przedmiotu, ułatwia bowiem zrozumienie budowy i topografii narządów
wewnętrzne klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicy, a w tomie trzecim oraz przebiegu naczyń i nerwów.
omówiono głowę i szyję, narządy wzroku, słuchu i równowagi oraz mózgo Do barwnych ilustracji anatomicznych dołączono wiele instruktywnych ob
wie z nerwami czaszkowymi i rdzeń kręgowy. Do każdego tomu załączono razów tomografii komputerowej oraz magnetycznego rezonansu jądrowe
krótki słownik objaśniający miana anatomiczne. Pod rycinami zamieszczone go, a także schematów i tabel.
są krótkie opisy anatomiczne bardzo istotne w zajęciach prosektoryjnych Jesteśmy przekonani, iż obecne IV polskie wydanie Atlasu anatomii czło
oraz przy powtarzaniu materiału. Ważne są także opisy rozwoju narządów wieka J. Sobotty, podobnie jak poprzednie wydania, stanie się wartościową
oraz uwagi kliniczne, wyjaśniające przydatność anatomii w dyscyplinach kli pomocą w studiowaniu anatomii, a także w działalności klinicznej lekarzy,
nicznych i motywujące do nauki anatomii. Wiadomości dotyczące rozwoju szczególnie specjalistów dyscyplin zabiegowych. Dołączone opisy anato
wyjaśniają powstawanie wad wrodzonych w poszczególnych okresach ży miczne pod rycinami ułatwią powtarzanie materiału, uwagi kliniczne zaś
cia wewnątrzmacicznego. W niektórych działach atlasu znajdują się wska przybliżą anatomiczne podstawy diagnostyki lekarskiej.
zówki dotyczące preparowania oraz tematyczne listy przeglądowe wskazu Polecając unowocześniony Atlas anatomii człowieka J. Sobotty studentom,
jące struktury i najważniejsze informacje. lekarzom oraz ogółowi pracowników ochrony zdrowia, będziemy wdzięczni
Według autorów 23. oryginalnego wydania Atlas anatomii człowieka w obec za wszelkie uwagi dotyczące jego formy i treści.
nej formie ma motywować studentów do zajęć prosektoryjnych, zwłaszcza
do samodzielnego preparowania, oraz zwrócenia większej uwagi na aspek Poznań, Łódź, marzec 2012 r.
ty kliniczne w studiowaniu anatomii. Preparowanie bowiem zapewnia ob Witold Woźniak i Kazimierz S. Jędrzejewski
Prof. dr Friedrich Paulsen Prof. dr Jens Waschke
Studenci medycyny w prosektorium Potrzeba nauczania anatomii klinicznej
Profesor Paulsen przywiązuje wielką wagę do zachowania się studentów Kierowana przez prof. dr. Jensa Waschkego Katedra Anatomii została
w trakcie zajęć prosektoryjnych i do ich stosunku do zwłok darczyńców, powołana do życia w ostatnim czasie. „Nowo utworzona jednostka
którzy ofiarowali swe ciało na potrzeby dydaktyczne. „Osobiste doświad naukowo-dydaktyczna powstała w związku z koniecznością ukierunkowa
czenie nabyte podczas preparowania jest nadzwyczaj ważne do uwidocz nia nauczania anatomii w ścisłym powiązaniu z potrzebami klinicznymi"
nienia rzeczywistego, trójwymiarowego obrazu budowy organizmu ludz - są to stówa wypowiedziane przez Jensa Waschkego, profesora w Insty
kiego; zdobyta w prosektorium wiedza będzie później niezbędna w trakcie tucie Anatomii i Biostruktury Uniwersytetu w Wurzburgu.
zdobywania wszelkiego rodzaju specjalizacji lekarskich. Nie można zapo „Uwagi kliniczne umieszczone w tym wydaniu atlasu Sobotty uwidoczniają
minać o tym, że w prosektorium studenci, najczęściej po raz pierwszy, studentom medycyny już od pierwszego semestru potrzebę znajomości
stykają się tak blisko i intensywnie z problemem umierania i śmierci. Sekcja budowy ludzkiego organizmu, tak ważną do zrozumienia wiedzy przeka
anatomiczna uczy studenta medycyny nie tylko morfologii człowieka, lecz zywanej w czasie późniejszych studiów na latach klinicznych. Nauczanie
także ma wpływ na zachowanie się w szczególnych sytuacjach, które anatomii klinicznej musi zastąpić wyłącznie mechaniczne zapamiętywanie
mogą zaistnieć w praktyce lekarskiej. Tak ścisły, wzajemny kontakt, wystę szczegółów budowy poszczególnych struktur morfologicznych".
pujący w trakcie ćwiczeń prosektoryjnych między poszczególnymi człon
kami grupy studenckiej i ich nauczycielami akademickimi, nie powtórzy się Profesor Jens Waschke (ur. 1974) po ukończeniu studiów i otrzymaniu
praktycznie już nigdy w późniejszym okresie studiów". dyplomu lekarza na Uniwersytecie w Wurzburgu habilitował się na tymże
„Umieszczone w atlasie w wersji elektronicznej wskazówki dotyczące Uniwersytecie w 2007 roku. W latach 2003-2004 przebywał na dzie
techniki preparowania mają na celu przekazanie najważniejszych informacji więciomiesięcznym stażu naukowym w Davis (Uniwersytet Kalifornijski,
umożliwiających właściwe dotarcie do pokazanych na rycinach struktur USA) pod kierunkiem prof. Fitza-Roya Curry’ego. Od czerwca 2008 roku
anatomicznych. Uwagi te można wydrukować i posługiwać się nimi w trak kieruje III Katedrą Anatomii Uniwersytetu w Wurzburgu. Profesor Waschke,
cie zajęć praktycznych. Propozycji preparacyjnych dodanych do odpo wspólnie ze swymi współpracownikami, w roku 2005 został uhonorowany
wiednich rycin nie należy traktować jako obowiązujących instrukcji. Są one przez władze Wydziału Medycznego Uniwersytetu w Wurzburgu nagrodą
jedynie wskazówką ułatwiającą odnalezienie właściwej drogi postępowania naukową im. Alberta Koellikera. W 2006 roku prof. Waschke otrzymał
sekcyjnego w przypadkach kłopotów i niepewności dotyczących dalszego nagrodę im. Wolfganga Bargmanna przyznaną Mu przez Niemieckie Towa
etapu preparowania." rzystwo Anatomiczne.
Profesor Friedrich Paulsen urodził się w 1965 roku w Kilonii, a po ukoń W swych badaniach prof. Waschke zajmuje się głównie mechanizmami
czeniu szkoły średniej i otrzymaniu świadectwa dojrzałości przeniósł się biologicznymi podtrzymującymi połączenia międzykomórkowe oraz ukła
do Brunszwiku, gdzie uzyskał dyplom pielęgniarski. Po powrocie do Kilonii dami kontrolującymi czynność zewnętrznych i wewnętrznych barier w or
studiował na wydziale lekarskim tamtejszego uniwersytetu, a po zakończe ganizmie człowieka. Zagadnienia te dotyczą m.in. bariery tkanki nabłonko
niu studiów został zaangażowany na stanowisko pracownika naukowo-dy wej występującej w przypadkach zmian zapalnych, w tym mechanizmów
daktycznego w Instytucie Anatomii przy Klinice Chirurgii Twarzowej Kliniki towarzyszących chorobom o podłożu autoagresywnym - np. pęcherzycy
Chorób Gardła, Nosa i Uszu oraz Kliniki Chirurgii Szyi i Głowy Uniwersytetu (tac. pemphigus), schorzenia mogącego doprowadzić do zgonu pacjenta.
im. Krystiana-Albrechta w Kilonii. W roku 2002, wraz ze swymi kolegami, Profesor Waschke uważa, że należy dokładnie poznać mechanizmy zawia
otrzymał od władz Wydziału Medycznego Uniwersytetu w Kilonii nagrodę dujące połączeniami międzykomórkowymi i doprowadzić do wytworzenia
naukową za znakomite przygotowanie i zdanie egzaminu specjalizacyj leków mogących przywrócić stan prawidłowy w przypadkach wystąpienia
nego w dziedzinie anatomii prawidłowej człowieka. Dodatkowe doświad zmian chorobowych.
czenia i wiedzę prof. Paulsen zdobywał w czasie wielomiesięcznych staży
zagranicznych w Klinice Chorób Oczu Uniwersytetu w Bristolu (Wielka
Brytania). W latach 2004-2010 był zaangażowany na stanowisku profe
sora uniwersyteckiego w Instytucie Anatomii i Biostruktury Uniwersytetu
Marcina Lutra w Halle, w tym czasie prowadził wykłady z zakresu anatomii
oraz kierował zajęciami prosektoryjnymi. W roku 2010 prof. Paulsen otrzy
mał stanowisko kierownika II Katedry w Instytucie Anatomii Uniwersytetu
im. Fryderyka-Aleksandra w Erlangen. Profesor Paulsen od roku 2006 jest
członkiem zarządu Niemieckiego Towarzystwa Anatomicznego (Anatomi-
sche Gesellschaft), a od 2009 jest sekretarzem generalnym Międzynaro
dowej Federacji Towarzystw Anatomicznych (International Federation of
Associations of Anatomy - IFFA).
Główne zainteresowania prof. Paulsena koncentrują się przede wszystkim
wokół wrodzonych zespołów immunologicznych. Dotyczyło badania:
związków peptydowych biorących udział w reakcjach odpornościowych,
komórkowych markerów nowotworowych, protein zawartych w surfaktan-
cie, glikoproteidów o dużej masie cząsteczkowej (m.in. mucyny), leczenia
uszkodzeń rogówki, stanów zapalnych gałki ocznej i gruczołu łzowego
(tzw. zespół suchego oka), a także zmian zwyrodnieniowych narządu
wzroku.
Redaktorzy 23. wydania oryginalnego
F. Paulsen i J. Waschke
S c f e t a
Atlas anatomii człowieka
Ogólnie pojęcia anatomiczne
Narządy ruchu
Opracowanie i redakcja naukowa wydania IV polskiego
Witold Woźniak i Kazimierz S. Jędrzejewski
597 barwnych tablic
zawierających 700 rycin
Elsevier
Urban & Partner
Wrocław
Tytuł oryginału: Adresy redaktorów:
Sobotta Atlas der Anatomie des Menschen. Allgemeine Anatomie Professor Dr. med. Friedrich Paulsen
und Bewegungsapparat Institut fur Anatomie li (Vorstand)
Universitat Erlangen-Nurnberg
Redaktorzy: UniversitatsstraBe 19
Friedrich Paulsen, Jens Waschke 91054 Erlangen
ELSEVIER Professor Dr. med. Jens Waschke
URBAN & FISCHER Institut fur Anatomie und Zellbiologie
23. Auflage 2010 Lehrstuhl III (Vorstand)
© Elsevier GmbH, Munchen Julius-Maximilians-Universitat
Der Urban & Fischer Verlag ist ein Imprint der Elsevier GmbH. Wurzburg
ISBN 978-3-437-44071-7 KoeliikerstraBe 6
97070 Wurzburg
This edition of Sobotta Atlas der Anatomie des Menschen. Allgemeine
Anatomie und Bewegungsapparat, 23rd edition, editors: Professor Dr.
med. Friedrich Paulsen and Professor Dr. med. Jens Waschke, is publi- Twórca niniejszego dzieła, prof. dr med. Johannes Sobotta f, był profe
shed by arrangement with Elsevier GmbH. sorem oraz dyrektorem Instytutu Anatomii Uniwersytetu w Bonn.
Książka Sobotta Atlas der Anatomie des Menschen. Allgemeine Ana
Wydania niemieckie:
tomie und Bewegungsapparat, wyd. 23, pod redakcją prof. dra med.
1. wydanie: 1904-1907 J. F. Lehmanns Verlag, Munchen
Friedricha Paulsena i prof. dra med. Jensa Waschkego, została opubli
2. -11. wydanie: 1913-1944 J. F. Lehmanns Verlag, Munchen
kowana przez Elsevier GmbH.
12. wydanie: 1948 i kolejne wydania Urban & Schwarzenberg, Munchen
13. wydanie: 1953, H. Becher(red.)
Wszelkie prawa zastrzeżone, zwłaszcza prawo do przedruku i tłumacze 14. wydanie: 1956, H. Becher (red.)
nia na inne języki. Żadna część tej książki nie może być w jakiejkolwiek 15. wydanie: 1957, H. Becher (red.)
formie publikowana bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawnictwa. Do 16. wydanie: 1967, H. Becher (red.)
tyczy to również sporządzania fotokopii i mikrofilmów oraz przenoszenia 17. wydanie: 1972, H. Ferner i J. Staubesand (red.)
danych do systemów komputerowych. 18. wydanie: 1982, H. Ferner i J. Staubesand (red.)
19. wydanie: 1988, J. Staubesand (red.)
Ze względu na stały postęp w naukach medycznych lub odmienne
20. wydanie: 1993, R. Putz i R. Pabst (red.), Urban & Schwarzenberg,
nieraz opinie na temat stosowania metod diagnozowania, jak również
Munchen
możliwość wystąpienia błędu, prosimy, aby podczas podejmowania
21. wydanie: 2000, R. Putz i R. Pabst (red.), Urban & Fischer, Munchen
decyzji uważnie oceniać zamieszczone w książce informacje. Pomoże to
22. wydanie: 2006, R. Putz i R. Pabst (red.), Urban & Fischer, Munchen
zmniejszyć ryzyko wystąpienia błędu lekarskiego.
23. wydanie: 2010, F. Paulsen i J. Waschke (red.), Elsevier Urban & Fi
© Copyright for the Polish edition by Elsevier Urban & Partner, scher, Munchen
Wrocław 2012
Wydania licencyjne:
Źródła niektórych rycin podano na s. VIII Atlasu. angielskie (mianownictwo angielskie), Elsevier Inc., Filadelfia
Atlas składa się z trzech tomów oraz broszury z tabelami. angielskie (mianownictwo łacińskie), Atlas of Humań Anatomy, Elsevier
Tom 1: Ogólne pojęcia anatomiczne GmbH, Urban & Fischer
Narządy ruchu arabskie, Modern Technicai Center, Damaszek
Tom 2: Narządy wewnętrzne klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicy chińskie, Ho-Chi Book Publishing Co, Tajwan
Tom 3: Głowa, szyja i układ nerwowy
chińskie (uproszczone), Elsevier, Health Sciences Asia, Singapur
chorwackie, Nakłada Siąp, Jastrebarsko
Tłumaczenie z języka niemieckiego oraz redakcja naukowa
czeskie, Grada Publishing, Praga
wydania IV polskiego:
francuskie, Tec & Doc Lavoisier, Paryż
prof. zw. dr hab. n. med. Witold Woźniak, UM w Poznaniu
prof. zw. dr hab. n. med. Kazimierz S. Jędrzejewski, UM w Łodzi greckie (mianownictwo greckie), Maria G. Parissianos, Ateny
greckie (mianownictwo łacińskie), Maria G. Parissianos, Ateny
Dyrektor Wydawnictwa: dr n. med. Andrzej Broniek hiszpańskie, Editorial Medica Panamericana, Buenos Aires/Madryt
Redaktor naczelny: lek. med. Edyta Błażejewska holenderskie, Bohn Stafleu van Loghum, Houten
Redaktor prowadzący: Dorota Lis-Olszewska indonezyjskie, Penerbit Buku Kedokteran EGC, Dżakarta
Redaktor tekstu: Anna Broczkowska-Nguyen japońskie, Igaku Shoin Ltd., Tokio
Producent: Wiesława Jeleńska-Hombek koreańskie, Elsevier Korea LLC
Opracowanie skorowidza: lek. med. Anna Świderska polskie, Elsevier Urban & Partner, Wrocław
portugalskie (mianownictwo portugalskie), Editora Guanabara Koogan,
ISBN 978-83-7609-776-3 (tom 1)
Rio de Janeiro
ISBN 978-83-7609-709-1 (tom 2)
portugalskie (mianownictwo łacińskie), Editora Guanabara Koogan, Rio
ISBN 978-83-7609-713-8 (tom 3)
de Janeiro
ISBN 978-83-7609-717-6 (broszura z tabelami)
rosyjskie, Reed Elsevier LLC, Moskwa
ISBN 978-83-7609-705-3 (całość)
tureckie, Beta Basim Yayim Dagitim, Istambuł
Elsevier Urban & Partner ukraińskie, Elsevier Urban & Partner, Wrocław
ul. Kościuszki 29, 50-011 Wrocław węgierskie, az ember anatómiajanak atlasza Alliter Kiadai, Medicina
tel. 71 330 61 61, faks 71 330 61 60 Publishing, Budapeszt
[email protected] włoskie, Elsevier Masson STL, Mailand
www.elsevier.pl
Łamanie i przygotowanie do druku: Andrzej Kuriata
Druk na arkuszach piano i oprawa: Drukarnia Dimograf, Bielsko-Biała
Spis treści
Ogólne pojęcia anatomiczne
Osie i płaszczyzny ciała...................................................................... 4
Powierzchnia ciała .............................................................................. 6
Rozwój ................................................................................................... 12
Narządy ruchu ...................................................................................... 14
Naczynia i nerwy.................................................................................... 22
Obrazowanie przyżyciowe ................................................................. 32
Powłoka wspólna.................................................................................. 36
Tułów
Anatomia powierzchniowa ................................................................. 42
Rozwój ................................................................................................... 44
Szkielet................................................................................................... 46
Obrazowanie przyżyciowe ................................................................. 68
Mięśnie................................................................................................... 74
Naczynia i nerwy .................................................................................. 96
Topografia, grzbiet .............................................................................. 104
Gruczoł sutkowy .................................................................................. 114
Topografia, brzuch i ściany brzucha................................................. 118
Kończyna górna
Anatomia powierzchniowa ................................................................. 130
Rozwój ................................................................................................... 132
Szkielet................................................................................................... 134
Obrazowanie przyżyciowe ................................................................. 156
Mięśnie................................................................................................... 160
Topografia............................................................................................... 194
Przekroje................................................................................................. 239
Kończyna dolna
Anatomia powierzchniowa ................................................................. 246
Szkielet................................................................................................... 248
Obrazowanie przyżyciowe................................................................... 290
Mięśnie................................................................................................... 296
Topografia............................................................................................. 326
Przekroje ............................................................................................... 369
Przedmowa
W przedmowie do pierwszego wydania Atlasu anatomii człowieka w maju objaśniające ryciny mają pomóc studentom w zrozumieniu, co przedsta
1904 roku Johannes Sobotta napisał: „Wieloletnie doświadczenia zdoby wia preparat anatomiczny odnoszący się do danej okolicy ciała człowie
te w czasie prowadzenia zajęć w prosektorium skłoniły autora do próby ka i dlaczego wybrano właśnie tę okolicę. Podział i kolejność rozdziałów
przedstawienia w podręczniku rycin pokazujących jednocześnie struktury w podręczniku podporządkowano obecnym wymogom egzaminacyjnym
obwodowej części układu nerwowego oraz naczynia krwionośne odpo i potrzebom wynikającym z toku nauczania. Do niniejszego wydania do
wiedniej części, tak aby studenci mogli te obrazy porównać z dostępnymi łączono część brakujących, naszym zdaniem, ilustracji - szczególnie
im preparatami. Ponadto podręcznik został ułożony w taki sposób, że dotyczyło to klasyfikacji i opisów przebiegu naczyń krwionośnych i ner
naprzemiennie zawiera strony z tekstem i towarzyszące im strony z barw wów; dokonano również poprawek w opisach niektórych rycin. Więk
nymi tablicami. Na tych ostatnich widnieją zasadnicze szczegóły budowy szość nowo wprowadzonych ilustracji ma za zadanie ułatwienie studen
organizmu człowieka, a oprócz tego schematyczne rysunki i krótkie teksty tom zrozumienia zaopatrzenia poszczególnych narządów przez naczynia
objaśniające i pomagające w szybkiej orientacji w czasie korzystania krwionośne i włókna nerwowe. Aby zrealizować ten zamiar, przejrzeliśmy
z atlasu w sali prosektoryjnej”. i opracowaliśmy znaczną liczbę przedstawionych nam do wyboru ilustra
Podobnie jak trendy dotyczące mody, sposób korzystania przez stu cji, zastosowaliśmy skróty w opisach tychże, a także wskazaliśmy części
dentów z klasycznych podręczników i atlasów, a także techniki uczenia tekstu, które należy wyróżnić wytłuszczoną czcionką, aby zwrócić uwagę
się ulegają ciągłym zmianom. Jednym z głównych powodów tych zmian na najistotniejsze fragmenty tekstu. Liczne uwagi dotyczące zagadnień
jest możliwość szybkiego dotarcia do wszelkiego rodzaju informacji za klinicznych mają na celu ubarwienie i urozmaicenie „suchej wiedzy anato
pośrednictwem multimediów. Rozwój elektronicznych środków przeka micznej", a także dają studentom przedsmak późniejszych zajęć i bezpo
zu oraz związane z tym inne oczekiwania studentów odnośnie do pod średnich kontaktów z pacjentami. Tak pojęta anatomia kliniczna ukazuje
ręczników i atlasów, z jakich mają korzystać, skłaniają wydawnictwa na słuchaczom studiów medycznych związek między morfologiczną wiedzą
ukowe do wprowadzania na rynek pomocy naukowych również w formie teoretyczną a jej zastosowaniem w późniejszej praktyce lekarskiej. Cał
przystosowanej do wymagań i możliwości współczesnej elektroniki. Po kowicie nowa jest koncepcja umieszczenia tzw. stron wprowadzających,
twierdzeniem tego rodzaju potrzeb są wyniki badań opartych na opiniach poprzedzających każdy rozdział atlasu. Treści tam umieszczone umożli
studentów, jak również wskaźniki rynkowe dotyczące sprzedaży konkret wiają Czytelnikowi orientację co do zawartości odpowiedniego rozdziału,
nych książek. Zgodnie z oczekiwaniami słuchaczy wydziałów lekarskich, umieszczonych w nim danych klinicznych, a także pomagają i ukierunko
stomatologicznych i wszelkiego rodzaju studiów paramedycznych pod wują studiujących w trakcie zajęć praktycznych w prosektorium, wska
ręcznik odpowiadający określonym wymogom dydaktycznym powinien zując kolejne etapy sekcjonowania zwłok. Informacje na stronach wpro
zawierać treści zgodne z kierunkiem studiów, wystarczające do pomyśl wadzających określają m.in. zakres i tematykę pytań egzaminacyjnych
nego zdania egzaminu końcowego. Zmiany muszą również dotyczyć ry z anatomii dla studentów wydziałów lekarskich i farmaceutycznych, obo
cin w atlasach anatomicznych, choćby takich \ak Atlas anatomii człowieka wiązujących w trakcie sprawdzianów zarówno pisemnych, jak i ustnych.
Sobotty, który służył do nauki wielu pokoleniom lekarzy oraz absolwen Nowością w obecnym wydaniu atlasu Sobotty są krótkie teksty dotyczą
tom studiów paramedycznych i jest ogólnie uznany za jeden z najlep ce anatomii rozwojowej, dołączone do każdego rozdziału. Dotyczy to tak
szych tego rodzaju podręczników. Jednakże w ocenie słuchaczy obecnie że możliwości aktualnego dostępu (online) do elektronicznej, internetowej
studiujących medycynę pewna część rycin w atlasie Sobotty zawiera za wersji podręcznika i znajdujących się tam dodatkowych rycin. Dzięki temu
dużo szczegółów i są one zbyt skomplikowane. Aby sprostać obecnym możliwe jest korzystanie ze wszystkich obrazów, które można pobrać,
wymaganiom dydaktycznym i technicznym, należało podjąć decyzję po aby wzbogacić wystąpienia w formie referatów, wykładów i prezentacji
czynienia częściowych zmian, wszelako w taki sposób, ażeby nie utra innego rodzaju.
cić niczego z unikatowej wartości i oryginalności tego dzieła, które przez
przeszło sto lat ukazało się w kolejnych 22 wydaniach i było wielokrotnie Pragniemy w tym miejscu podkreślić i wyjaśnić dwie sprawy:
nagradzane za wierność i jakość zawartych w nim rycin. Przedstawiciele 1. „Nowy” (wydany po raz 23.) Atlas anatomii człowieka Sobotty nie może
wydawnictwa Elsevier wspólnie z profesorami Reinhardem Putzem i Rein- być uważany za podręcznik wystarczający do nauki anatomii. Nie moż
hardem Pabstem, redaktorami kolejnych wydań Atlasu anatomii człowieka na traktować wzmiankowanego atlasu jako jedynej książki zawierającej
Sobotty do 22. wydania włącznie, doszli po owocnych rozmowach do wszystkie potrzebne informacje dotyczące budowy ciała ludzkiego,
wspólnego wniosku, że należy powołać nowy zespół redakcyjny równie książki mogącej zastąpić wszelkie inne podręczniki.
głęboko zaangażowany w dydaktykę anatomiczną, jak ich poprzednicy, 2. Niezależnie od tego, jak dobra jest koncepcja dydaktyczna jakiegokol
celem opracowania nowego wydania tego podręcznika. Pragniemy w tym wiek podręcznika, nie zmniejszy to wysiłku, jaki student musi włożyć
miejscu wyrazić ogromną radość, że wydawnictwo Elsevier zaszczyciło w naukę danego przedmiotu; dobry podręcznik może, co najwyżej,
nas, zapraszając do współpracy przy opracowaniu nowego, 23. wydania ułatwić proces zdobywania wiedzy. Nauczenie się anatomii samo
Atlasu anatomii człowieka Sobotty. w sobie nie jest zadaniem trudnym, wymaga jednak poświęcenia wiele
Opracowując projekt nowego wydania atlasu Sobotty, szczególną uwagę czasu temu celowi. Ta domniemana strata czasu opłaci się jednak so
zwrócono na wprowadzenie przejrzystego podziału treści podręcznika, wicie w przyszłości - zarówno lekarzowi, jak i jego pacjentom, którzy
a także umieszczenie istotnych dla nauczania anatomii opisów poszcze odniosą z tego powodu istotne korzyści. Kolejne, 23. wydanie atlasu
gólnych rycin. Należy otwarcie powiedzieć, że nie każdy pomysł dotyczą Sobotty ma na celu nie tylko ułatwienie procesu dydaktyki anatomicz
cy opracowywanego dzieła był całkowicie nowy. Z dydaktycznego punktu nej. Celem wydawców jest również zaoszczędzenie studentom czasu
widzenia powróciliśmy do dawnej koncepcji podziału atlasu na trzy tomy, poświęconego na uczenie się anatomii, a także uczynienie z nauki tego
podobnie jak uczynił to Sobotta w pierwszym wydaniu swego podręczni przedmiotu rzeczy interesującej. Mamy nadzieję, że w okresie studiów,
ka. Zdecydowano, że: 1. tom będzie zawierał ogólne dane anatomiczne, ale również w późniejszym życiu lekarza praktyka Czytelnicy będą cią
a także opisy narządów ruchu i więzadeł; 2. tom obejmie wiedzę na te gle z przyjemnością brać do rąk Atlas anatomii człowieka Sobotty.
mat narządów wewnętrznych klatki piersiowej, brzucha i miednicy; 3. tom
przedstawi budowę struktur w obrębie głowy i szyi, a także będzie zawie
rał ryciny ilustrujące morfologię ośrodkowego układu nerwowego. Także Erlangen i Wurzburg, lato 2010 r., dokładnie 106 lat od momentu ukazania
inicjatywa dotycząca umieszczenia opisów objaśniających ryciny nie jest się 1. wydania atlasu Sobotty
niczym nowym, ponieważ wspominano o tej idei już w przedmowie do
pierwszego wydania atlasu. Powróciliśmy obecnie do tej formy, wzbo
gacając i modyfikując jedynie legendy dołączone do tablic. Krótkie teksty Friedrich Paulsen, Jens Waschke
