Table Of ContentATHANASIUS WERKE
DRITTER BAND
ERSTER TEIL
3. LIEFERUNG
Brought to you by | provisional account
Authenticated | 129.78.72.28
Download Date | 1/27/14 10:08 AM
ATHANASIUS WERKE
DRITTER BAND
ERSTER TEIL
DOKUMENTE ZUR GESCHICHTE
DES ARIANISCHEN STREITES
HERAUSGEGEBEN IM AUFTRAG DER
BERLIN-BRANDENBURGISCHEN AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN
VON HANNS CHRISTOF BRENNECKE, UTA HEIL,
ANNETTE VON STOCKHAUSEN UND ANGELIKA WINTJES
3. LIEFERUNG
w
DE
G
WALTER DE GRUBYrouTght Eto yRou by· | pBrovEisioRnalL acIcoNunt • NEW YORK
Authenticated | 129.78.72.28
Download Date | 1/27/14 10:08 AM
ATHANASIUS WERKE
DRITTER BAND
ERSTER TEIL
D O K U M E N TE ZUR G E S C H I C H TE
DES A R I A N I S C H EN STREITES
3. LIEFERUNG
BIS ZUR EKTHESIS MAKROSTIGHOS
HERAUSGEGEBEN VON
HANNS CHRISTOF BRENNECKE, UTA HEIL,
ANNETTE VON STOCKHAUSEN UND ANGELIKA WINTJES
w
DE
G
WALTER DE BGrougRht Uto yYou bTy | EproRvis ion·a l BaccEounRt LIN · NEW YORK
Authenticated | 129.78.72.28
Download Date | 1/27/14 10:08 AM
© Gedruckt auf säurefreiem Papier,
das die US-ANSI-Norm über Haltbarkeit erfüllt.
ISBN 978-3-11-019104-2
Bibliografische Information der Deutschen Mationalbibliothek
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen
Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet
über http://dnb.d-11b.de abrutbar.
© Copyright 2007 by Walter de Gruyter GmbH & Co. KG, 10735 Berlin
Dieses Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung
außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlages
unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere für Vervielfältigungen. Übersetzungen. Mikro-
verfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen.
Printed in Germany
Brought to you by | provisional account
Druck und buchbinderische Verarbeiüuig: Druckhaus »Thomas Müntzer«. Bad Langensalza
Authenticated | 129.78.72.28
Download Date | 1/27/14 10:08 AM
Inhalt
Verzeichnis der verwendeten Siglen und Abkürzungen xiii
Gestaltung der Edition xviii
Bemerkungen zur Chronologie des arianischen Streits bis zum Tod des Arius . . .. xix
ι Theologische Erklärung alexandrinischer Kleriker an Alexander von Alexandri-
en (Urk. 6) 77
2 Briefe des Alexander von Alexandrien 78
2.1 Fragment eines Briefes des Alexander von Alexandrien an seinen Klerus (Urk. 4a) . . 78
2.2 Rundschreiben an alle Bischöfe (Urk. 4b) 78
3 Regest eines Rundbriefes einer Synode in Bithynien (Urk. 5) 82
4 Brief des Eusebius von Nikomedien an Paulinus von Tyrus (Urk. 8) 83
5 Referate eines (?) Briefes des Paulinus von Tyrus (Urk. 9) 84
6 Fragment eines Briefes des Presbyters Georgius an Alexander von Alexandrien
(Urk. 12) 84
7 Fragment eines Briefes des Presbyters Georgius an die »Arianer« in Alexandrien
(Urk. 13) 85
8 Regeste eines Briefes (?) des Arius an Paulinus von Tyrus, Eusebius von Caesarea
und an Patrophilus von Scythopolis und eines Briefes einer Synode in Palaestina
(Urk. 10) 85
9 Fragment eines Briefes des Eusebius von Caesarea an Alexander von Alexandri-
en (Urk. 7) 85
10 Fragmente eines Briefes des Eusebius von Caesarea an Euphration von Balaneae
(Urk. 3) 86
11 Fragment eines Briefes des Athanasius von Anazarba an Alexander von Alexan-
drien (Urk. 11) 87
12 Fragmente eines Briefes (?) des Athanasius von Anazarba 87
13 Fragmente zweier Briefe des Theognis von Nicaea 88
14 Fragmente des Tomus des Alexander von Alexandrien an alle Bischöfe (Urk. 15) 89
15 Brief des Arius an Eusebius von Nikomedien (Urk. 1) 90
Brought to you by | Cambridge University Library
Authenticated
Download Date | 10/30/15 3:23 PM
χ Inhalt
16 Fragment eines Briefes des Eusebius von Nikomedien an Arius (Urk. 2) . . . 91
17 Brief des Alexander von Alexandrien an Alexander von Byzanz (Urk. 14) . .. 91
18 Regest eines Briefes des Alexander von Alexandrien an Silvester von Rom
(Urk. 16) 99
19 Brief des Kaisers Konstantin an Alexander von Alexandrien und Arius (Urk. 17) 99
20 Brief der Synode von Antiochien des Jahres 325 an Alexander von Byzanz
(Urk. 18) 102
21 Markeil von Ancyra über einen Brief des Narcissus von Neronias an Chrestus,
Euphronius und Eusebius (Urk. 19) 104
22 Brief des Kaisers Konstantin mit der Einberufung zur Synode von Nicaea
(Urk. 20) 105
23 Fragment eines Briefes des Eusebius von Nikomedien (Urk. 21) 105
24 Brief des Eusebius von Caesarea an seine Kirche über die Synode von Nicaea
(Urk. 22) 105
25 Brief der Synode von Nicaea an die Bischöfe Ägyptens (Urk. 23) 108
26 Theologische Erklärung der Synode von Nicaea (Urk. 24) 109
27 Brief des Kaisers Konstantin an Arius und seine Anhänger (Urk. 34) 110
28 Fragment eines Ediktes des Kaisers Konstantin gegen Arius und seine Anhänger
(Urk. 33) 115
29 Brief des Kaisers Konstantin an die Kirche von Alexandria (Urk. 25) 115
30 Rundbrief des Kaisers Konstantin (Urk. 26) 116
31 Brief des Kaisers Konstantin an die Kirche von Nikomedien (Urk. 27) . . .. 118
32 Brief des Kaisers Konstantin an Theodot von Laodicea (Urk. 28) 120
33 Brief des Kaisers Konstantin an Arius (Urk. 29) 120
34 Brief des Arius und des Euzoius an Kaiser Konstantin (Urk. 30) 121
35 Berichte über Synoden in Antiochien des Jahres 327 121
35.1 Bericht über Verhandlungen gegen Asclepas von Gaza 121
35.2 Bericht über Verhandlungen gegen Eustathius von Antiochia 122
36 Brief des Eusebius von Nikomedien und des Theognis von Nicaea an eine
Synode (Urk. 31) 125
37 Brief des Kaisers Konstantin an Alexander von Alexandrien (Urk. 32) . . .. 126
Brought to you by | Cambridge University Library
Authenticated
Download Date | 10/30/15 3:23 PM
Inhalt xi
38 Bericht des Athanasius über Konflikte um die Wiederherstellung der Kirchen-
einheit in Ägypten 127
39 Rundbrief der Synode von Jerusalem des Jahres 335 129
40 Berichte über die Synode in Konstantinopel gegen Markell von Ancyra . .. 132
41 Briefwechsel und Synoden in Rom und Antiochien der Jahre 340 und 341 . . 137
41.ι Regest eines Briefes des Julius von Rom an die östlichen Bischöfe 137
41.2 Berichte über die Kirchweihsynode von Antiochien des Jahres 341 138
41.3 Theologische Erklärung des Theophronius von Tyana (3. antiochenische Formel) . . . 143
41.4 Theologische Erklärung der Synode von Antiochien des Jahres 341 (2. antiochenische
Formel) 144
41.5 Fragment eines Rundbriefes der Synode von Antiochien des Jahres 341 (1. antiocheni-
sche Formel) 148
41.6 Berichte über einen Brief der Synode von Antiochien im Jahr 341 an Julius von Rom . 150
41.7 Brief des Markell von Ancyra an Julius von Rom 152
41.8 Brief des Julius von Rom an in Antiochien versammelte Bischöfe 156
42 Theologische Erklärung einer Synode von Antiochien (4. antiochenische Formel) 176
43 Die Synode von Serdica 179
43.1 Rundbrief der »westlichen« Synode 186
43.2 Theologische Erklärung der »westlichen« Synode 205
43.3 Liste der Unterschriften unter der theologischen Erklärung der »westlichen« Synode . 212
43.4 Brief der »westlichen« Synode an Kaiser Constantius 219
43.5 Brief der »westlichen« Synode an Julius von Rom 222
43.6 Fragment des Briefes des Ossius von Cordoba und des Protogenes von Serdica an
Julius von Rom 231
43.7 Briefe der »westlichen« Synode an die Kirche Alexandriens und an die Bischöfe Ägyp-
tens und Libyens 232
43.8 Brief des Athanasius von Alexandrien an Presbyter und Diakone Alexandriens und
der Parembole 239
43.9 Brief der »westlichen« Synode an Presbyter und Diakone in der Mareotis 243
43.10 Brief des Athanasius von Alexandrien an Presbyter, Diakone und Kirchenvolk in der
Mareotis 246
43.11 Rundbrief der »östlichen« Synode 250
43.12 Theologische Erklärung der »östlichen« Synode 272
43.13 Liste der Unterschriften unter der theologischen Erklärung der »östlichen« Synode . . 275
44 Ekthesis makrostichos 280
Literatur 288
Vergleichender Uberblick über die Zählung der in III/i und 2 edierten Texte . . .. 295
Register zu den in III/i und 2 edierten Texten 296
Verzeichnis der Bibelstellen (III/i—2) 296
Verzeichnis der Quellen (III/1-2) 297
Brought to you by | Cambridge University Library
Authenticated
Download Date | 10/30/15 3:23 PM
xii Inhalt
Verzeichnis der Personen- und Ortsnamen (III/i—2) 298
Register 303
Verzeichnis der Bibelstellen 303
Verzeichnis der Quellen 305
Verzeichnis der Personen- und Ortsnamen 305
Verzeichnis der Synoden 316
Brought to you by | Cambridge University Library
Authenticated
Download Date | 10/30/15 3:23 PM
Urkunde ι.
Brief des Arius an Euseb von Nikomedien.
(ca. 318)
Κυρίω ποθεινοτάτω άνθρώπω θεου πιστω, όρθοδόξω Εύσεβίω "Αρειος ό διωκό- 1
μένος υπό Αλεξάνδρου πάπα αδίκως διά την πάντα νικώσαν αλήθεια ν ής και σύ ύπερ-
ασπφις εν κυρίω χαίρειν.
Του πατρός μου 'Αμμωνίου εις την Νικομήδειαν άφικομένου εΰλογον καΐ όφειλό- 2
s μενον εφάνη μοι προσαγορεΰσαί σε δι' αύτοϋ, όμοϋ τε και ύπομνήσαι τήν εμφυτόν σου
άγάπην και διάθεσιν, ήν εχεις πρός τοΰς αδελφούς διά τόν θεόν και τον Χριστόν αύτοΰ,
ότι μεγάλως ήμας εκπορθεί και διώκει καί πάντα κάλων κινεί καθ' ημών ό επίσκοπος,
ώστε έκδιώξαι ήμδς έκ της πόλεως ώς ανθρώπους άθεους, επειδή ού συμφωνοΰμεν αύτω
8 f. Marius Victorinus adv. Arium (Migne PL 8, 1066 D): quod et Alexander dixit, et dicitur semper pater,
semper filius simul existens
Epiph. haer. 69, 6 (I) Theod. h. e. 15 (A n s z) Th. Cand. Col.
ι όρθοδό§<(3 + avo Col. = ττάττττω | Εύσεβίω + nicomedensi Col. = Νικομηδεΐ 2 του
πάπα Theod. Th. 4 έρχομένου eis τήν Νικομήδειαν ~ Theod. Th. Cand. Col. j καΐ > Theod.
Cand. j όφειλόμενον καΐ εύλογο ν ~ Col. 5 > Theod. (AnsLv) Th. Cand. 6 πρός] et? Theod.
(AnsLv) περί Theod. (D) circa Col. 7 μεγάλος] maligniter Col. j εκδιώκει Theod. (Ans) Th.
! πάντα κάλων] παν κακόν Epiph. Cand. 8 ώστε + και Theod. Th. j ήμδς > Th.
Arrii ad Eusebium.
Domino desiderantissimo homini dei fideli recta opinanti <Eusebio> Arrius, qui per- 1 Cand.
secutionem patitur ab Alexandro papa iniuste propter omnia vincentem veritatem, pro qua M'8ne L·
et tu propugnas, in domino salvum esse. '1035
5 Patre meo Ammonio veniente ad Nicomediam rationi debitum apparuit salutare te 3
per ipsum simulque et commonefacere caritatem tibi innatam et affectionem, quam habes
ad fratres propter dominum et Christum eius, quoniam magnifice nos exportat et persequitur
et omne malum movet adversum nos episcopus, ut exfuget nos de civitate quasi homines
sine deo, quoniam non consonamus ipsi publice dicenti, ingenitogenitus est, semper deus
2 Eusebio > Ms. 5 Ammoneo Ms. 6 communefacere Ms.
Incipit epistola Arii heretici ad Eusebium Nicomediensem.
Domino desiderantissimo homini dei fideli ortodoxo avo Eusebio Nicomedensi Arrius, 1 Col.
qui persecutionem patitur ab Alexandro papa iniuste propter veritatem quae omnia vincit, ^®V-Ben·
cuius et tu propugnator es, in domino salutem. 2 '93
6 Patre meo Ammonio veniente Nicomediam debitum et rationabile visum est mihi 2
salutare te per ipsum, simul et commemo<ra)re insitam tibi agape et affectum, quem habes
circa fratres propter deum et Christum eius, quia maligniter nos expugnat et persequitur et
omnem plectam commovet adversum nos episcopus, ita ut proiceret nos de ipsa civitate
quasi homines sine deo, quia non consentimus ei publice dicenti: semper deus semper filius,
ι heresi Ms. 2 avo] lies suo ? Op. : nicomediense Ms. 3 quidem persecucionem Ms. 4 pro-
pugnator] propter Ms. 5 patri Ms. ! nicomedia Ms. bebitum et racionabile Ms. 6 quod
habet Ms. 8 omnem] oms Ms. episcoporum Ms. 9 dicentem Ms.
Athanasius ΠΙ. 1
Brought to you by | Stockholms Universitet
Authenticated
Download Date | 10/15/15 2:09 PM
2 Urkunde ι, 2.
δημοσίςί λέγοντι, άύ θεός αεί υίός, άμα πατήρ άμα υίός, συνυπάρχει ό ulos άγεννήτοος
τω θεω, άειγεννής, άγεννητογενής, ούτ' έπινοία οΰτ' άτόμω τινί προάγει ό θεός του
υίου, άεΐ θεός άεί utos, εξ αυτου του θεού ό υιός.
3 ΚαΙ επειδή Εύσέβιος ό αδελφός σου έν Καισαρείςτ και Θεόδοτος καΐ ΤΤαυλϊνος και
"Αθανάσιος και Γρηγόριος και Άέτιος και πάντες οί κατά τήν άνατολήν λέγουσιν, ότι &
προϋπάρχει ό θεός του υίοϋ άνάρχως, άνάθεμα έγένοντο δίχα Φιλογονίου και Ελλά-
νικου και Μακαρίου, ανθρώπων αιρετικών άκατηχήτων τόν υίόν λεγόντων οί μέν έρυγήν,
4 οί δέ προβολήν, οί δέ συναγέννητον. και τούτων των άσεβειών ουδέ άκουσαι δυνά-
μεθα, έάν μυρίους θανάτους ήμΐν έπαπειλώσιν οί αίρετικοί. ημείς δέ τί λέγομεν καί φρο-
νοϋμεν και έδιδάξαμεν και διδάσκομεν; ότι ό υίός ούκ εστίν άγέννητος ουδέ μέρος άγεν- ίο
2 zu άειγεννήξ vgl. sempiterna generatio bei Origenes de princ. I 2, 4 (33,1) und I 2,3 (31, iff.) j
άτόμω τινί vgl. Origenes de princ. I 2,2 (29, 3 f.): quomodo extra huius sapientiae generationem fuisse
aliquando deum patrem vel ad punctum momenti alicuius potest quis sentire vel credere ... 6 Vgl.
Urk. 3 S. 4 7 zu έρυγήν vgl. Ps. 44,2. Origenes in Joh. I 38, 28öS. (49,2öS.) 8 ττροβολήν
vgl. Urk. 6 S. 12,11 | συναγένυητοϊ vgl. Urk. 6 S. 13,11
Epiph. (I) Theod. (A n s z) Th. Cand. Col.
ι ff. bei Cand. andere Anordnung. | άγεννήτως ό υΐόξ ~ Theod. (AnsLF) Th. συνυπάρχει ό γεννητό*
υΐόξ tcö άγεννήτω θεω Theod. (D) cum deo est infacturaliter filius Col. 2 άειγενής Epiph. Theod. (v)
Th. άειγέννησις Theod. (s) semper genitus Cand. semper natus Col. | άειγεννήϊ + έστιν Theod. Th. |
άγεννητογεννής Theod. (sDv) άγενητογενή; Th. Epiph. άγεννητογενή; + έστιν Theod. Cand. 3 ό θεός
άεΐ 6 υΐόξ Th. J αύτοϋ + έστιν Theod. Th. 4 σου + ό Theod. Th. | Θεοδόσιο;^Epiph. (I).
5 Άέτιος] Eutychius Col. 6 άνάρχωξ] non in tempore Col. j δίχα + μόνου Theod. Th. Cand.
6/7 Ελλαδικού Theod. (s) 7 άκατηχήτων] quibus non insonuit quod Cand.! 8 ol δέ συναγέννητον]
άγέννητον Epiph. (I) | άσεβων Epiph. (I) 9 έτταττειλοϋσιν Theod. (Α) έτταπειλήσωσιν Theod. (sz)
παροατειλήσωσιν Theod. (n) 10 άγένητοξ Theod. (N) Th. ingenitus Cand. infactus Col. ebenso
S.3.3
Cand. semper filius, simul pater simul filius, consubsistit ingenite filius patri, semper genitus est,
neque ad intellegentiam neque exiguo aliquo praecedit deus filium, semper deus semper
3 filius, ex ipso est deo filius. et quoniam Eusebius frater tuus, qui in Caesarea est, et Theo-
dotus et Paulinus et Athanasius et Gregorius et Aetius et omnes, qui circum orientem,
dicunt, quod praeexsistit deus filio sine principio, anathema facti sunt excepto solo Filogonio 5
et <H)ellanico et Macario, hominibus hereticis, quibus non insonuit quod, qui filium dicunt
4 alii eructationem, alii emissionem, alii simul ingenitum. et istorum sacrilegiorum nec
audire possumus, etiamsi decies mille mortes nobis minentur heretici. nos autem quod
dicimus et sapimus et docuimus et docemus ? quoniam filius non est ingenitus, neque pars
6 machario Ms.
Col. simul pater simul filius, cum d<e)o est infacturaliter filius, semper natus est infacturaliter,
neque affectione neque aliquo athomo antecessit deus filium, semper deus semper filius, ex
3 ipso est deo filius. et quia Eusebius frater tuus qui est a Caesarea et Theodotus et Paulinus et
Athanasius et Gregorius et Eutychius et omnes qui sunt in Oriente dicunt, quia ante erat deus
ante filium non in tempore, anathema facti sunt praeter Filogonium et Hellanicum et Macari- 5
um, homines hereticos, qui excatechizati sunt, qui dicunt filium alii eruptionem alii probolem,
4 hoc est prolatum, alii autem: infactus est cum patre. et has impietates non possumus
audire, si decies millies mortem nobis minentur heretici. nos autem q<u)id dicimus et quid
sensimus et docuimus et docemus ? quia filius non est infactus, nec pars infacti nullo modo,
ι pater] cum patre Ms. 2 affeccione Ms. 3 deo] ds Ms. | quia est cessarea Ms. | Theudotus
corr. Ms. 4 Euticius Ms. 5 praeter] propter Ms. j Hillanicum Ms. | Macharium Ms. 6 heretici
Ms. j qui] qum Ms. | ex cathezizati Ms. | eruptionem Ms. j probatem Ms.
Brought to you by | Stockholms Universitet
Authenticated
Download Date | 10/15/15 2:09 PM
Description:Lieferung 3 Bis zur Ekthesis Makrostichos [Documents on the History of the Arian Conflict] Athanasius Werke is a German project set up to translate and edit the works of Athanasius of Alexandria, the bishop of Alexandria from 328-373 CE. The texts available online include: Apologia ad Constantium; E