arşiv belgeleriyle ermeni faaliyetleri 1914-1918 cilt ı

258 Pages·2008·8.59 MB·Turkish

T.C.
GENELKURMAY BA(cid:12)KANLI(cid:9)I
ANKARA

AR(cid:12)(cid:11)V BELGELER(cid:11)YLE ERMEN(cid:11) FAAL(cid:11)YETLER(cid:11)
1914-1918

C(cid:11)LT I - VIII

BELGE (cid:11)ÇER(cid:11)K - D(cid:11)Z(cid:11)N

ARMENIAN ACTIVITIES IN THE ARCHIVE DOCUMENTS
1914-1918

VOLUMES I - VIII

DOCUMENT CONTENTS - INDEX

Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Ba(cid:13)kanlı(cid:10)ı Yayınları

ANKARA
GENELKURMAY BASIMEV(cid:11)
2008
YAYIN KURULU / PUBLICATION COMMITTEE

Yayına Hazırlayan / Editor
Dr. Ö(cid:9). Alb. Ahmet TET(cid:10)K

(cid:3)ngilizce Çeviri ve Sayfa Düzeni / English Translation and Page Design
Uzm. Yusuf Serdar DEM(cid:10)RTA(cid:11)

Belge (cid:3)çerik ve Çeviri / Document Research and Transcription
Uzm. Sema DEM(cid:10)RTA(cid:11)
Uzm. (cid:10)brahim ÇA(cid:8)LAR
Uzm. Mahmut Yüksel CANBAZ

Düzelti / Redaction
Uzm. Yasemin TA(cid:11)CI

Belge Ayırım / Document Classification
Uzm. Nuri BAYRAK

Veri Hazırlama / Data Processing
Nuray ÇALI(cid:11)KAN
SUNU(cid:3)
“Ar(cid:3)iv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918” belge yayın,
bilimsel ara(cid:6)tırmalar için kaynak eser olarak hazırlanmı(cid:6)tır.
Birinci Dünya Harbi’nde, Osmanlı Devleti’nin bir iç güvenlik
probleminin belgelerini bu özet dizin ve sekiz ciltte bulmak mümkün
olacaktır.
Cephenin gerisinde meydana gelen iç tehdit olayları, asayi(cid:6)in
bozulması, güvenlik zafiyetine sebep olan saldırılar ve alınan tedbirler bu
dönemin öne çıkan faaliyetleridir.
Vatanda(cid:6)ların ferdî hak ve hürriyetlerinin korunması, dı(cid:6) kaynaklı
tahriklere kar(cid:6)ı tedbirlerin alınması, zorunlu olarak alınan kararların
uygulanması, uygulamada kar(cid:6)ıla(cid:6)ılan sorunlar ve bunların çözümlenmesi
için gösterilen gayretler anılan dönemde Devlet idarecilerini me(cid:6)gul eden
ba(cid:6)lıca konular olmu(cid:6)tur. Terörün acımasız ve insafsız saldırılarının hedefi
olan vatanda(cid:6)lar, yasal partilerin devlet aleyhine giri(cid:6)tikleri yasa dı(cid:6)ı
eylemler, dı(cid:6) ba(cid:5)lantılar, gizli örgütlenmeler, propagandalar, vatanda(cid:6)lara
örgüt adına uygulanan baskılar belgelerle ortaya konulmaktadır.
Di(cid:5)er taraftan Devletin “kerim ve koruyucu” vasfıyla vatanda(cid:6)larına
yönelik -sava(cid:6)ın bütün a(cid:5)ır (cid:6)artlarına ra(cid:5)men- ekonomik, mali ve sa(cid:5)lık
alanındaki iyile(cid:6)tirme tedbirleri de belgelerde yer almaktadır.
Bu kitap, sekiz ciltte yer alan belgelerin içerik özetleri ve her cildin
dizinini içeren bir anahtar olarak hazırlanmı(cid:6)tır. Böylece belgelerin bütünü
hakkında bilgi edinmenin yanı sıra belgelerden dizin yardımıyla da
yararlanmak kolayla(cid:6)acaktır.
“Ar(cid:3)iv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918”in meseleyi farklı
yönleriyle yansıtan bir belgesel olma niteli(cid:5)iyle önemli bir bo(cid:6)lu(cid:5)u
dolduraca(cid:5)ı de(cid:5)erlendirilmektedir.

Ziya GÜLER
Hava Korgeneral
ATASE ve Dent. Ba(cid:6)kanı
PRESENTATION
The documentary publication Armenian Activities in the Archive
Documents 1914-1918 is published as a source book for the academia.
Finding of some of the reflections of a problem of inner security in the
Ottoman State during the First World War is facilitated in this brief summary
and index of the eight-volume series.
Perturbing incidents taking place in the rear echelons, internal threats,
deterioration of public order, assaults impeding security, and the measures
taken constitute the prominent activities of the time.
Defending of the personal rights and freedom of the citizens, taking of
measures against foreign fomentations, implementing of the coercively taken
measures, problems encountered in their applications, efforts spent for
solutions were the major challenging issues for the administrators of the
State.
Citizens as the targets of atrocious and merciless terror, illegal
activities of the legal parties against the state, foreign relations, forming of
secret organizations, propagandas, and the intimidation of the public in the
name of the organizations are all put forward in the documents.
The measures the State took for the economic, financial welfare and
for the development of well-being of the citizens – despite the prevailing
grave conditions of war – in its capacity as “munificent and protective” entity
are reflected in the documents.
This book is prepared as a key to the contents of the documents
presented in this eight-volume series. Moreover, acquisition of overall
information on the documents is hereby rendered easy with the brief
contents of the documents and the index.
It is our conviction that the Armenian Activities in the Archive
Documents 1914-1918, as a documentary, has filled an important gap by
reflecting the truth from a different perspective.

Ziya GÜLER
Lieutenant General (Air)
Chief of ATASE ve Dent. Directorate
(cid:3)Ç(cid:3)NDEK(cid:3)LER / CONTENTS

Belge (cid:3)çerik …………………………………………………………… 1

C(cid:3)LT – I …………………………………………………………… 3
C(cid:3)LT – II …………………………………………………………… 7
C(cid:3)LT – III …………………………………………………………… 13
C(cid:3)LT – IV …………………………………………………………… 19
C(cid:3)LT – V …………………………………………………………… 23
C(cid:3)LT – VI …………………………………………………………… 29
C(cid:3)LT – VII …………………………………………………………… 34
C(cid:3)LT – VIII …………………………………………………………… 43

Document Contents 51

VOLUME - I …………………………………………………………… 53
VOLUME - II …………………………………………………………… 56
VOLUME - III …………………………………………………………… 61
VOLUME - IV …………………………………………………………… 65
VOLUME - V …………………………………………………………… 68
VOLUME - VI …………………………………………………………… 71
VOLUME - VII …………………………………………………………… 75
VOLUME - VIII …………………………………………………………… 80

Dizin / Index …………………………………………………………… 85

III
AR(cid:6)(cid:5)V BELGELER(cid:5)YLE ERMEN(cid:5) FAAL(cid:5)YETLER(cid:5) 1914 - 1918
(Cilt I - VIII)

BELGE (cid:3)ÇER(cid:3)K - D(cid:3)Z(cid:3)N
2
C(cid:6)LT - I

S.Nu. Tarihi (cid:6)çeri(cid:5)i
1 25.05.1914 (cid:10)am’daki 73’üncü Alay 1’inci Taburdan Binba(cid:11)ı Ragıp
Bey’in evindeki hizmet eri Kilisli Ador Kuyumcuyan’ın,
Hınçakyan Komitesi Kilis (cid:10)ubesi Ba(cid:11)kanı Agop
Basmacıyan’a yazdı(cid:8)ı 25 Mayıs 1914 tarihli mektup.
2 08.01.1913 Hınçakyan Komitesi Kilis (cid:10)ubesi tutanak ve karar
defterlerinden tercümeler.
3 13.09.1914 Erzurum Valili(cid:8)inin, Pasinler’deki Ermeni köylerinin
durumunu incelemek üzere gönderilen görevlinin
raporu hakkında 3’üncü Orduya verdi(cid:8)i bilgi.
4 13.09.1914 Erzurum Valili(cid:8)inin 3’üncü Ordu Komutanlı(cid:8)ına
Pasinler’deki Ermeni köylerinde oturanlar hakkında
verdi(cid:8)i bilgiler.
5 13.09.1914 Erzurum Valili(cid:8)inin, Pasinler’deki Ermeni köylerinin
durumunu incelemek üzere gönderdi(cid:8)i Sivil Memur
Mehmet Nuri Bey’in raporu.
6 18.09.1914 Bitlis Valisi Mustafa Bey’in gelen Ermeni aydınlarının,
Türk ordusunun ilerlemesi veya geri çekilmesi hâlinde
takınacakları tavırlar ve alacakları tertibat hakkındaki
istihbarat raporu.
7 09.10.1914 Diyarbakır Valili(cid:8)inin, Diyarbakırlı Mardirosyan
Setrak’a ait bazı önemli evrak ve mektuplar hakkında
(cid:9)stanbul Sıkıyönetim Mahkemesi Soru(cid:11)turma Heyeti
Ba(cid:11)kanlı(cid:8)ına gönderdi(cid:8)i raporlar.
8 03.11.1914 Dı(cid:11)i(cid:11)leri Bakanlı(cid:8)ının, do(cid:8)u sınırındaki ve
Romanya’daki Ermenilerin durumu hakkında Harbiye
Nezaretine gönderdi(cid:8)i raporlar.
9 25.02.1915 5’inci Kolordu Komutanlı(cid:8)ının Develi’deki bazı
Ermenilerin bomba imali ile bombaları kilise ile okul
gibi yerlerde saklamalarına dair Harbiye Nezaretine
gönderdi(cid:8)i rapor.
10 26.02.1915 Adana Valili(cid:8)i ile 4’üncü Ordu Komutanlı(cid:8)ının Dörtyol
Ermenileri hakkında hazırladıkları raporlar.
11 04.03.1915 Ermeniler tarafından katledilen ve mezalime u(cid:8)rayan,
bugün Van ili Özalp ilçesi Sarıköy ve Tepedam köyleri
halkına ait isim listeleri.
3
12 1915 Zeytûn olayı ve Zeytûn Ermenileri hakkında 4’üncü
Ordu Komutanlı(cid:8)ı ve (cid:9)çi(cid:11)leri Bakanlı(cid:8)ına verilen
bilgiler.
13 25.03.1915 (cid:9)skenderun Mürettep Mevki 1’inci Alay Komutanlı(cid:8)ının
(cid:9)skenderun’daki Ermenilerin, Ermeni propagandasına
yönelik çalı(cid:11)malarına dair Ba(cid:11)komutanlı(cid:8)a gönderdi(cid:8)i
yazı.
14 25.03.1915 Emniyet Genel Müdürlü(cid:8)ünün Tekirda(cid:8) ve Çorlu’daki
Ermenilerin yasa dı(cid:11)ı faaliyetlerine dair Genel
Karargâh (cid:9)stihbarat 2’nci (cid:10)ube Müdürlü(cid:8)üne
gönderdi(cid:8)i rapor.
15 14.04.1915 10’uncu Kolordunun Ermeni Ta(cid:11)naksütyun
Cemiyetinin Sivas’taki gizli faaliyetleri hakkında
Ba(cid:11)komutanlı(cid:8)a gönderdi(cid:8)i rapor.
16 20.04.1915 Osmanlı Devleti’nce hazırlanması dü(cid:11)ünülen ve
Ermenilerin yaptıkları mezalime ait “Kırmızı Kitap”
hakkında Ba(cid:11)komutanlık ve Dı(cid:11)i(cid:11)leri Bakanlı(cid:8)ı
arasındaki yazı(cid:11)malar.
17 (1915) Erzurum, Mu(cid:11), Bitlis, Van ve Kars gibi yerlerdeki
Ermenilerin Türk ordusu hakkındaki gizli faaliyetlerine
dair (cid:10)ükrü Bey’in Van’dan Ba(cid:11)komutanlı(cid:8)a gönderdi(cid:8)i
ayrıntılı rapor.
18 22.04.1915 22 Nisan 1915’te Hasankale’den Ba(cid:11)komutanlı(cid:8)a
gönderilen ve Ermeni iddialarının gerçek dı(cid:11)ı oldu(cid:8)u
ve Ermenilerin isyan hâlinde bulunduklarına dair yazı.
19 24.04.1915 (cid:9)çi(cid:11)leri Bakanı Talât Pa(cid:11)a’nın, gizli faaliyetler içinde
olan Ermeni örgütleri ve ki(cid:11)ileri hakkında yapılacak
uygulamaya ait 24 Nisan 1915’te Ba(cid:11)komutanlı(cid:8)a
gönderdi(cid:8)i yazı.
20 10.06.1915 Ermenilerin nakil ve sevklerini gerektiren siyasi
sebeplere ili(cid:11)kin Bakanlar Kurulunca 31 Mayıs 1915’te
kabul ve ilan edilen karar ile ba(cid:11)ka yerlere nakledilen
Ermenilerin iskân ve ia(cid:11)eleriyle di(cid:8)er konular hakkında
10 Haziran 1915 tarihli yönetmelik.
21 10.06.1915 Sava(cid:11) sebebi ve ola(cid:8)anüstü siyasi zorunluluklar
nedeniyle ba(cid:11)ka yerlere nakledilen Ermenilere ait mal,
mülk ve arazilere uygulanacaklar hakkında 10 Haziran
1915 tarihli yönetmelik.
22 - Sevk ve uzakla(cid:11)tırılmaları kararla(cid:11)tırılan Ermenilerin
illere göre da(cid:8)ılımlarını gösteren cetveller.
4
23 30.04.1915 Antep’te bulunan Ta(cid:11)nak ve Hınçak örgütlerinin
kapatılması ve örgüt üyelerinin evlerinde ele geçen
silahlar ile evraka ili(cid:11)kin Antep Mutasarrıflı(cid:8)ının yazısı.
24 26.04.1915 Bogos Nubar Pa(cid:11)a’nın ba(cid:11)kanlı(cid:8)ında Mısır’da kurulan
“Ermeni Yardımsever Cemiyeti”nin faaliyetleri hakkında
4’üncü Ordu Komutanlı(cid:8)ı, Emniyet Genel Müdürlü(cid:8)ü ve
Ba(cid:11)komutanlık arasında yapılan yazı(cid:11)malar.
25 05.05.1915 Canik Mutasarrıflı(cid:8)ının Hınçak ve Ta(cid:11)nak
komitelerinin ileri gelenlerinden Samsun’da tutuklu
bulunanlara ait Harbiye Nezaretine gönderdi(cid:8)i liste.
26 24.05.1915 (cid:9)çi(cid:11)leri Bakanı Talât Pa(cid:11)a’nın, Hınçak ve Ta(cid:11)nak
örgütlerinin Türk Devleti’ne ve milletine kar(cid:11)ı giri(cid:11)ti(cid:8)i
yasa dı(cid:11)ı faaliyetleri hakkında Sıkıyönetim Mahkemesi
Ba(cid:11)kanlı(cid:8)ına gönderdi(cid:8)i 24 Mayıs 1915 tarihli yazı.
27 27.05.1915 Canik Mutasarrıflı(cid:8)ının Emniyet Genel Müdürlü(cid:8)üne
gönderdi(cid:8)i Hınçak ve Ta(cid:11)nak komitesi üyesi olup
Bafra, Çar(cid:11)amba ve Ünye’de tutuklu bulunan
Ermenilere ait isim listesi.
28 19.06.1915 3’üncü Ordu Komutanı Mahmut Kâmil Pa(cid:11)a’nın, do(cid:8)u
illerindeki Ermenilerin Halep ve Musul’a sevk
edilmelerine ait gerekçeleri hakkında, Harbiye
Nezaretine gönderdi(cid:8)i yazısı.
29 03.07.1915 Polis Genel Müdürlü(cid:8)ünün, Genel Karargâh (cid:9)stihbarat
(cid:10)ube Müdürlü(cid:8)üne gönderdi(cid:8)i Ermenilerin gizli
faaliyetlerine yardımcı olan D. Pit isimli bir (cid:11)ahıs
hakkındaki raporu.
30 04.08.1915 Dı(cid:11)i(cid:11)leri Bakanlı(cid:8)ının Romanya’nın Sünne (cid:11)ehrindeki
Ermenilerin faaliyetleri hakkında Ba(cid:11)komutanlı(cid:8)a
gönderdi(cid:8)i raporlar.
31 04.07.1915 (cid:9)sviçre’deki Ermenilerin Osmanlı Hükûmeti aleyhinde
yapmakta oldukları propaganda hakkında Cenevre
Ba(cid:11)konsoloslu(cid:8)undan Ba(cid:11)komutanlı(cid:8)a gelen 4 Temmuz
1915 tarihli yazı.
32 22.07.1915 Amasya Tümen Komutanlı(cid:8)ının, Amasya’daki
Kuyumcular Çarsısı’ndaki yangın ve bu olayla ilgili
yakalanan Ermeniler hakkında 10’uncu Kolordu
Komutanlı(cid:8)ına ve Harbiye Nezaretine gönderdi(cid:8)i 22
Temmuz 1915 tarihli yazı.
5