Table Of ContentESCOLA SUPERIOR GALLAECIA
MESTRADO INTEGRADO EM ARQUITECTURA E URBANISMO
Dissertação Científica - Arquitectura
ARQUITECTURA DOMÉSTICA DE LOUIS I. KAHN (1951-1974)
Manuel Antonio Millán Seráns
Enero, 2011
ESCOLA SUPERIOR GALLAECIA
MESTRADO INTEGRADO EM ARQUITECTURA E URBANISMO
Dissertação Científica - Arquitectura
ARQUITECTURA DOMÉSTICA DE LOUIS I. KAHN (1951-1974)
Manuel Antonio Millán Seráns
Orientador: Prof. Doctor Arq. David Leite Viana
Enero, 2011
ARQUITECTURA DOMÉSTICA DE LOUIS I. KAHN (1951-1974)
2
ARQUITECTURA DOMÉSTICA DE LOUIS I. KAHN (1951-1974)
Prefacio
El trabajo desenvuelto se integra en la Opción de Disertación Científica que fue
presentado a la ESG/Escola Superior Gallaecia, para la obtención del grado de
Mestre. Esta investigación analiza la Arquitectura Doméstica de Louis I. Kahn
(1951-1974) y se encuadra en el programa de Mestrado Integrado de Arquitectura
y Urbanismo de la ESG. La realización de este estudio se llevó a cabo durante los
años 2010-2011, bajo la orientación del Profesor Doctor David Manuel Leite dos
Santos Viana.
Agradecimientos
En primer lugar, quisiera mostrar mi agradecimiento a David Viana por su constante
apoyo y por darme el impulso necesario para poder llevar este proyecto a buen
término.
A mi esposa Goretti por su paciencia y ayuda durante el proceso de este trabajo y por
proporcionarme la libertad y el tiempo para desarrollar esta tesis.
A Tom Senger por su trabajo de campo, sin el cual no habría sido posible la realización
de este proyecto.
Y finalmente a Javier Ollero por ser una incalculable y desinteresada fuente de
información.
3
ARQUITECTURA DOMÉSTICA DE LOUIS I. KAHN (1951-1974)
4
ARQUITECTURA DOMÉSTICA DE LOUIS I. KAHN (1951-1974)
RESUMO
Na década de 1940, arquitectos como Louis I. Kahn, juntamente com outros autores
seus contemporâneos, introduziram no Movimento Moderno o tema da
"monumentalidade" - expressão divergente da do modernismo funcionalista então
estabelecido, o qual havia relegado a arquitectura doméstica para planos
secundários. A partir do final da 2.ª Guerra Mundial, no âmbito de um outro contexto
sociopolítico, fica evidente que as bases do Movimento Moderno de pendor
funcionalista eram insuficientes enquanto resposta e expressão da sociedade então
emergente. O arquitecto Louis I. Kahn (que até então havia focado o seu empenho
profissional predominantemente centrado no desenvolvimento de arquitectura
residencial funcional) entende que este enquadramento conceptual e de vocabulário
arquitectónico não permitia já a cabal expressão de ideias não apenas vinculadas à
racionalidade, mas também ao empirismo e ao pragmatismo, que começavam a
marcar o contexto teórico de revisionamento do Movimento Moderno.
O reconhecimento destas novas circunstâncias fez com Kahn redireccionasse os seus
esforços no sentido do desenvolvimento de projectos monumentais e institucionais -
obras que acabariam por definir a trajectória projectual deste arquitecto,
estabelecendo-o enquanto figura-chave para a História da Arquitectura Moderna. A
valorização outorgada à sua carreira centra-se ainda, principalmente, sobre as obras
de carácter institucional, educativo, governamental, religioso ou cultural, sendo dado
particular protagonismo a edifícios que reúnam aspectos de "lugar de encontro" ou
de cariz "monumental".
Esta atenção para com projectos de maior escala não implicou, por parte de Kahn, a
cessação do desenvolvimento de projectos domésticos - continuou a desenhar esta
arquitectura ao mesmo tempo que consolidava uma linguagem própria para as suas
obras monumentais. A perspectiva, quase exclusiva, que se centra na
consubstanciação dos projectos de grande escala de Kahn, como se verifica
comummente até à actualidade por parte da teoria e da crítica da arquitectura, tem
limitado percepções mais amplas e plurais do trajecto profissional deste arquitecto,
revelando antes uma evolução com múltiplos "saltos" de linguagem e sensibilidade -
promovendo-se assim uma percepção fragmentada do percurso trilhado por Kahn ao
longo da sua produção teórica e prática.
Esta tese propõe estudar a Arquitectura Doméstica de Louis I. Kahn (1951-1974), a
partir dos tempos que passou na “American Academy” em Roma, até à sua morte. O
estudo põe a questão se se pode considerar os seus projectos domésticos como
precursores da linguagem dos seus projectos de maior escala (monumentais e
institucionais). A partir deste objectivo central, a dissertação explora as obras
domésticas que "preenchem" os vazios da produção teórica e tectónica do arquitecto,
com a intenção de se estabelecer um vínculo directo e precursor entre os projectos
de menor escala e os de maior escala. Dá-se, assim, resposta à problemática
transversal à dissertação, para além de se incrementar o reconhecimento da
Arquitectura Doméstica deste autor através da análise crítica dos casos-de-estudo -
revalorizando a arquitectura de pendor doméstico de Kahn como chaves para
compreender o seu pensamento e percurso projectual.
5
ARQUITECTURA DOMÉSTICA DE LOUIS I. KAHN (1951-1974)
ABSTRACT
In the decade of the 1940’s, architects like Louis I. Kahn, along with other
contemporaries, initiated the Modern Movement based on “monumentality”, a
divergent movement form the established functionalist modernism, that relegates
residential architecture (that had achieved it maximum impetus during the prewar
period) to occupy a second rank.
Towards the end of World War II, confronted with a new social-political context, it
became evident that the basis of the modern functionalist movement did not lend
answers to the necessities of expression of the emerging society. Kahn, who had
up to this time dedicated his career predominantly to the development of
functional residential architecture, came to realize that this vocabulary was unable
to express the transcendent ideas that the new context demanded.
This realization caused Kahn to redirect his efforts towards monumental and
institutional projects, projects that undoubtedly define his professional career as
well as establish his importance as a key figure in the history of modern
architecture. In this manner, the main focus, and consequently the value given to
Kahn’s works, centers upon projects of institutional, educational, governmental,
religious or cultural character; giving particular relevance to projects that include
aspects of “place of gathering” or are of “monumental” character.
This focus towards large scale projects did not however imply the cease in the
designing of domestic projects for the architect, whom continued to develop this
architecture while formalizing the vocabulary used for his monumental works.
The focus that has centered, almost exclusively, upon the developments of Kahn’s
large scale projects, as has been done up until now, limits a perception of his work
as an evolution with multiple jumps in language and sensibilities, a fragmented
perception of the evolution of this architect.
In this context, this thesis proposes a study of the Domestic Architecture of Louis I.
Kahn (1951-1974), encompassing Kahn’s domestic projects from the beginning of
his mature career, after his fellowship at the American Academy in Rome, until his
death. The study proposes to explore if the domestic, smaller scale, projects of the
architect can be considered precursors in the language of his large scale,
monumental and institutional projects. With this objective, the study will
distinguish the domestic projects that fill the voids of the theoretical and tectonic
evolution of the architect, with the intent of establishing a direct and precursory
link between these works and those of larger scale, and, in so doing, incrementing
their visibility and recognition through the critical analysis of each project of this
study, revaluing these works as key projects in the comprehension of the
architect’s evolution.
6
ARQUITECTURA DOMÉSTICA DE LOUIS I. KAHN (1951-1974)
ÍNDICE
PREFACIO Y AGRADECIMIENTOS
RESUMO
INTRODUCCIÓN 9
BIOGRAFÍA:
Louis I. Kahn 1901-1974 19
LA FORMACIÓN DE UNA FILOSOFÍA:
Kahn en el Beaux-Arts 31
Veinte años de modernismo 35
Desarrollo de lenguaje propio 49
ENCUADRAMIENTO CONCEPTUAL EN LA HISTORIA Y TEORÍA DE LA ARQUITECTURA.
Después del Movimiento Moderno: cambio de paradigma 59
Ideas de espacio: “The making of a room” 63
Ideas de luz: “La que da toda presencia” 71
Conceptos de Louis I. Kahn: “Orden, Forma y Diseño” 75
CONTRIBUCIÓN PARA LA HISTORIA Y TEORÍA DE LA ARQUITECTURA.
La Escuela Philadelphia: filosofía arquitectónica Kahniana 85
Nuevas direcciones marcadas por Kahn: posmodernismo 89
Influencia de Kahn sobre las bases del high-tech 97
Regionalismo crítico: contextualización de obras de Kahn 103
LEGADO DE KAHN PARA LA ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA.
Rasgos de Kahn en la arquitectura contemporánea 107
Lecciones de Kahn: Sur de Asia, Canadá, Europa 111
ARQUITECTURA DOMÉSTICA (1951-1974):
Clasificación de fichas de estudio: marcadores de estudio y síntesis de 119
observaciones.
Fichas de estudio 151
Proyectos de estudio como predecesores de obras de mayor escala. 181
Matriz de estudio 203
CONCLUSIONES 208
BIBLIOGRAFÍA GENERAL 214
BIBLIOGRÁFICAS ESPECIFICA 218
ÍNDICE DE IMÁGENES 222
7
ARQUITECTURA DOMÉSTICA DE LOUIS I. KAHN (1951-1974)
8
Description:años 2010-2011, bajo la orientación del Profesor Doctor David Manuel Leite O arquitecto Louis I. Kahn (que até então havia focado o seu empenho.