aristoteles ve fârâbî'de ahlâkın kaynağı problemi

255 Pages·2013·1.47 MB·Turkish

T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ BİLİM DALI

ARİSTOTELES VE FÂRÂBÎ'DE AHLÂKIN KAYNAĞI
PROBLEMİ

Doktora Tezi

HÜMEYRA ÖZTURAN

İstanbul, 2013
T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ BİLİM DALI

ARİSTOTELES VE FÂRÂBÎ'DE AHLÂKIN KAYNAĞI
PROBLEMİ

Doktora Tezi

HÜMEYRA ÖZTURAN

Danışman: PROF. DR. ALİ DURUSOY

İstanbul, 2013

GENEL BİLGİLER
İsim ve Soyadı : Hümeyra Özturan
Anabilim Dalı : Felsefe ve Din Bilimleri
Tez Danışmanı : Prof. Dr. Ali Durusoy
Tez Türü ve Tarihi : Doktora - Haziran 2013
Anahtar Kelimeler : Ahlâk, Ahlâk Felsefesi, Ahlâkın Kaynağı, Aristoteles,
Fârâbî, Teorik Akıl, Pratik Akıl.

ÖZET
ARİSTOTELES VE FÂRÂBÎ'DE AHLÂKIN KAYNAĞI PROBLEMİ
Ahlâkın kaynağı problemi, "iyidir" veya "kötüdür" gibi ahlâkî yargılara varmamızı
sağlayan temel ölçütün nereden kaynaklandığına dair bir soruşturmayı ifade etmektedir.
Felsefe tarihi boyunca bu soruya filozoflar, ahlâkın kaynağının haz, tabiat, duygu, sezgi,
toplum, Tanrı/ilahî vahiy veya akıl olduğu şeklinde cevaplar üretmişlerdir. İlkçağ Yunan
filozoflarından Aristoteles (M.Ö. 384-322), ahlâkın kaynağı problemine akıl ekseninde bir
cevap ortaya koymuştur. Aristoteles'in ahlâk eserlerinden haberdar olan ve onun
düşüncesini benimsemekle beraber onu geliştiren İslâm filozofu Fârâbî (M.S. 872-950) ise,
akıl ve ilâhî vahyi mezceden bir çözüm geliştirmiştir. Her iki filozofun da ahlâkın kaynağı
problemine dair cevaplarını mukayeseli olarak ele almayı amaçlayan bu çalışmada, teorik
akıl, pratik akıl, siyasî ve dinî otorite üçgeninden oluşan bir çerçeve çizilmiştir. Buna göre,
genel ahlâkî ilke ve önermelerin kaynağı olarak teorik akıl ile, teorik akıl kaynaklı ilkeleri
tekil önermelere dönüştüren kaynak olarak pratik akıl ele alınmıştır. Teorik ve pratik
yetkinliği elde edemeyen bireyler için ise ahlâkın kaynağı olarak siyasî ve dinî otoritenin
işlevine dikkat çekilmiştir.

i
GENERAL KNOWLEDGE
Name and Surname : Hümeyra Özturan
Field : Philosophy and Religious Sciences
Supervisor : Professor Ali Durusoy
Degree Awarded and Date : Doctorate - June 2013
Keywords : Morality, Ethics, The Origin of Ethics, Aristotle, Al-Farabi,
Theoretical Reason, Practical Reason.

ABSTRACT
THE PROBLEM OF THE ORIGIN OF ETHICS ACCORDING TO
ARISTOTLE AND AL-FARABI
The problem of the origin of ethics implies the investigations about the source of
the principle criteron to judge things as "good" or "bad". The philosophers throughout
history provided answers such as pleasure, nature, emotion, intuition, society, God/divine
revelation and reason to this question. Aristotle (384-322 BC) provided a solution to the
problem on the basis of reason. Muslim philosopher Al-Farabi (872-950 CE), who was
familiar with the works of Aristotle, adopted his philosophy, while developing his many
ideas provided a solution uniting reason with divine revelation. The present study aims to
reconstruct a comparative account of the answers given by the two philosophers to the
problem of the origin of ethics through a paradigm consisted of theoretical reason, practical
reason and political and religious authority. In our reconstruction, we first elaborated on the
theoretical reason as the foundation of general moral principles and statements; and we then
elaborated on the practical reason as the source that transforms the general moral principles
provided by the theoretical reason into individual statements. We also discussed the
significance of political and religious authority as the source of morality for individuals
who lack competence in using theoretical and practical reason.
ii
ÖNSÖZ
Felsefe tarihinde bilindiği kadarıyla ilk ilke arayışı, Thales'ten beri insanoğlunun
vazgeçemediği bir arayıştır. İlk ilke ve kaynağına dair sorgulama, âlem ve bilgi hakkında
olduğu gibi ahlâk hakkında da yapılmıştır. Ahlâkî yargılarda bulunmamızı sağlayan ilk ilke
ve ölçütlerin kaynağı, ahlâkın kaynağı problemi adı altında konu edilmiş ve ahlâkın
kaynağının haz, tabiat, duygu, sezgi, toplum, Tanrı/ilahî vahiy veya akıl olduğu gibi
muhtelif cevaplar ortaya konmuştur. Biz bu çalışmada, İlkçağ Yunan filozofu Aristoteles'in
ve Aristotelesçi geleneği takip eden Klasik dönem İslâm filozofu Fârâbî'nin, ahlâkın
kaynağı problemine sundukları cevabı mukayeseli olarak ele almayı hedefledik.
Aristoteles, aklı, insanı insan yapan şey olması sebebiyle ahlâkın kaynağı olarak
belirlemiştir. Fârâbî bu belirlemeyi kabul etmiş, ancak akıl yoluyla elde edilen bilginin,
esasında İlk Sebep'ten taşan bir feyezan olduğunu, dolayısıyla bu bilginin ilahî bir niteliği
haiz olduğunu ileri sürerek, akıl ve ilâhî vahyi birleştiren bir anlayış ortaya koymuştur.
Fârâbî bunu yaparken, teorik ve pratik aklın ahlâkî önermeleri elde etme keyfiyetini
ayrıntılı olarak belirterek, Aristoteles'in bu konuda muğlak bıraktığı noktaları aydınlatmış
görünmektedir. Aristoteles ve Fârâbî arasında ortak görünen, siyâsî otoritenin ahlâka
kaynak oluşu yanında Fârâbî, nübüvvet teorisi ile siyasî otoritenin dinî niteliğine de dikkat
çekmiştir. Biz de bu bağlamda, her iki filozofa göre ahlâkın kaynağı problemini; teorik akıl,
pratik akıl ve siyaset üçgeninde ele aldık.
Bu çalışma, pek çok kişinin yardım ve desteğiyle son halini aldı. Öncelikle,
danışman hocam Prof. Dr. Ali Durusoy'u anmam gerek. Çünkü, tez kaynaklarını danışman
hocasıyla beraber okumak çok az doktora öğrencisine nasip olmuştur, ben bu şanslı
öğrencilerden biriyim. Fârâbî metinlerini benimle beraber okuyup değerlendirdiği ve tezin
başından sonuna kadar her aşamadaki ilmî ve manevî desteği için kendisine minnettârım.
Tez izleme komitemde bulunan Prof. Dr. Muhittin Macit ve Prof. Dr. Bilal Aybakan'a,
çalışmama gösterdikleri yakın ilgileri, tavsiye ve yardımları nedeniyle müteşekkirim. Tezim
hususunda beni yüreklendiren, bana samimiyetle emek verip, bir yıl süreyle beni rahle-i
iii
tedrîsinden geçirerek tezimin bazı temel kaynaklarını okumamda yardımcı olan hocam
Prof. Dimitri Gutas'a da teşekkürlerimi sunuyorum. Ayrıca, Nikomakhos Ahlâkı'nın Fas
yazmasına ulaşmamı sağlayan Dr. Abdullah Yormaz'a, metnimi okuyarak fikirlerini, tashih
ve önerilerini benimle paylaşan Doç. Dr. M. Cüneyt Kaya, Doç. Dr. Rahim Acar, Doç. Dr.
Osman Faruk Akyol ve sevgili ağabeyim M.Macit Karagözoğlu'na, tez süresince takıldığım
pek çok hususu, kendileriyle yaptığım ilmî sohbetler ve istişare ile aştığım Doç. Dr. Ömer
Türker, Ali Tekin, Hatice Umut ve Hacer Kontbay'a da şükran borçluyum.
Son olarak, küçüklüğümden bu yana ilim yolunda beni sürekli teşvik eden ve
destekleyen sevgili anne ve babam ile, ilmî ve manevî destekçim, neşe kaynağım kıymetli
eşim Mehmet'e de teşekkür ediyorum.

İstanbul, 2013 Hümeyra ÖZTURAN

iv
İÇİNDEKİLER

ÖZET....... .................................................................................................................. i 
ABSTRACT ............................................................................................................ ii 
ÖNSÖZ ................................................................................................................... iii 
İÇİNDEKİLER ......................................................................................................... v 
ŞEKİLLER LİSTESİ ............................................................................................... ix 
KISALTMALAR LİSTESİ ...................................................................................... x

GİRİŞ
I. TEZİN KONUSU, SINIRLARI VE METODU .................................................... 1 
II. PROBLEMİN TARİHSEL ARKA PLÂNI ......................................................... 7 
III. LİTERATÜR DEĞERLENDİRMESİ VE KAYNAKLAR ............................. 12 
IV. FÂRÂBÎ'NİN ARİSTOTELES'İN AHLÂK DÜŞÜNCESİNE DAİR
KAYNAKLARA VUKÛFU ÜZERİNE .............................................................................. 21 
A. Aristoteles'in Ahlâk Kitaplarının ve Bu Kitaplara Yazılan Şerhlerin İslâm
Dünyasına Aktarılması ..................................................................................................... 22 
B. Ethika Nikomakheia'nın Fas Nüshası ............................................................. 24 
C. Fârâbî'nin Ethika Nikomakheia'ya Dair Bilgisi, Şerhi ve Onu Kullanışı ....... 31

BİRİNCİ BÖLÜM
AHLÂKIN KAYNAĞI PROBLEMİ BAKIMINDAN AKIL-
AHLÂK İLİŞKİSİ
I. ARİSTOTELES VE FÂRÂBÎ'DE AKIL KAVRAMI ........................................ 38 
A. Aklın Varlık Âlemindeki Yeri ....................................................................... 39 
B. Aklın İnsan Nefsindeki Yeri .......................................................................... 42 
1. Nefsin Mahiyeti .......................................................................................... 43 
v
2. Nefsin Düşünme Kuvvesi ........................................................................... 50 
II. AKLIN, AHLÂKIN KAYNAĞI OLARAK TEMELLENDİRİLMESİ ........... 55 
A. Kendine Yeterlik Argümanı ........................................................................... 57 
B. Ergon Argümanı ............................................................................................. 61 
III. AHLÂKÎ EYLEMLERDE AKLIN İŞLEVİ .................................................... 69 
A. Hairesis-Proairesis/İrade-İhtiyâr Ayırımı .................................................... 70 
B. Ahlâkî Eylemle İlişkisi Bakımından Teorik ve Pratik Akıl ........................... 74

İKİNCİ BÖLÜM
AHLÂKIN KAYNAĞI OLARAK TEORİK AKIL
I. TEORİK AKLIN MAHİYETİ ............................................................................ 79 
II. TEORİK AKLIN AHLÂKA KAYNAKLIĞI ................................................... 85 
A. Teorik Aklın Ahlâkla İlişkisi Olmadığı İddiası ............................................. 85 
1. İddiayı Destekleyen Pasajların Analizi ....................................................... 86 
2. Ahlâkî Önermelerin Kaynağının Ahlâkî Erdem Olduğu İddiası ................ 88 
3. Ahlâkî Önermelerin Kaynağının Meşhûrât Olduğu İddiası ....................... 92 
4. Ahlâkın Kaynağının Yalnızca Pratik Akıl ve Tecrübe Olduğu İddiası.......95 
B. Teorik Aklın, Ahlâkın Kaynağı Olduğu İddiası ............................................. 97 
1. İddiayı Destekleyen Pasajların Analizi ....................................................... 97 
2. Teorik Akıl Kaynaklı Ahlâkî Önermelerin Mahiyeti Sorunu ................... 102 
a) Ahlâkî İlk Ma'kullerin Varlığı Meselesi ............................................... 102 
i. "İyi"nin İlk Ma'kul Olduğu İddiası .................................................... 105 
ii. İrade Özgürlüğünün Ahlâkî İlk Ma'kul Olduğu İddiası ................... 108 
b) Teorik Aklın, Nihâî Ahlâkî Gayeyi Vermesi ....................................... 109 
c) Teorik Aklın Diğer Ahlâkî Önermelere Kaynaklığı Meselesi .............. 112 
3. Teorik Akıl Kaynaklı Ahlâkî Önermelerin Kesinliği ............................... 118 
III. TEORİK AKLIN AHLÂKÎ ÖNERMELERİ NEREDEN ALDIĞI MESELESİ
...................................... ...................................................................................................... 120

vi
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
AHLÂKIN KAYNAĞI OLARAK PRATİK AKIL
I. PRATİK AKLIN MAHİYETİ .......................................................................... 129 
A. Tekhne-Sınaat (Mihenî Kuvve) .................................................................... 130 
B. Fronesis ........................................................................................................ 131 
C. Fikrî Kuvve ................................................................................................... 136 
1. Taakkul ...................................................................................................... 139 
II. PRATİK AKLIN AHLÂKA KAYNAKLIK EDİŞİ ........................................ 142 
A. Pratik Aklın Ahlâkî Önermeleri Elde Etme Süreci ...................................... 142 
1. Orta Olma İlkesine Göre Takdir ............................................................... 143 
2. Tecrübe ..................................................................................................... 149 
3. Fronesis ve Taakkulün İşlevi .................................................................... 151 
4. Dosdoğru Akıl Yürütme (Orthos Logos) .................................................. 156 
5. Pratik Kıyas .............................................................................................. 162 
B. Pratik Akıl Kaynaklı Ahlâkî Önermelerin Mahiyeti .................................... 166 
C. Pratik Akıl Kaynaklı Ahlâkî Önermelerin Kesinliği ................................... 167 
III. AHLÂKIN KAYNAĞI BAKIMINDAN TEORİK-PRATİK AKIL İLİŞKİSİ
.............................................................................................................................................169

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
AHLÂKIN KAYNAĞI OLARAK SİYASÎ VE DİNÎ OTORİTE
I. AHLÂKIN KAYNAĞI OLARAK SİYASÎ OTORİTE İHTİYACININ
TEMELLENDİRİLMESİ .................................................................................................. 174 
A. İnsan Tabiatı ................................................................................................. 175 
1. Doğuştan Gelen Ahlâkî Tabiat Meselesi .................................................. 176 
2. Teorik ve Pratik Ahlâkî Bilgiyi Elde Etmeyi Etkileyen Tabiat ................ 182 
3. Çocukların, Kadınların ve Kölelerin Ahlâkı Meselesi .............................. 186 
B. Kendine Hâkim Olamama Olgusu ............................................................... 189 
II. SİYASÎ OTORİTENİN AHLÂKA KAYNAKLIĞI ....................................... 197 
vii