Table Of ContentÇanakkale Ara(cid:250)tırmaları Türk Yıllı(cid:247)ı (Bahar-Güz 2008, s.91-102)
AR(cid:248)F DAMAR’IN SANAT ANLAYI(cid:249)INA
GENEL B(cid:248)R BAKI(cid:249)
A LOOK INTO DAMAR’S PERCEPTION OF ART
Hulusi GEÇGEL
Yrd. Doç. Dr., Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, E(cid:247)itim Fakültesi
ÖZET
Düzyazılarında “Ece Ovalı” takma adını kullanan Arif Damar, Çanakkale’nin yeti(cid:250)tirdi(cid:247)i
önemli sanatçılardan biridir. Henüz 15 ya(cid:250)ındayken yazdı(cid:247)ı toplumcu gerçekçi çizgide
(cid:250)iirlerle adını duyurmu(cid:250), bu akımın önde gelen temsilcilerinden biri olmu(cid:250)tur. (cid:248)lk (cid:250)iirini
yayımladı(cid:247)ı 1940’tan bugüne sanat ya(cid:250)amını i(cid:250)çili(cid:247)i titiz (cid:250)iirleriyle sürdürmektedir.
Damar, 1960’tan sonraki (cid:250)iirlerinde, özellikle biçim ve söyleyi(cid:250) özellikleri yönünden
toplumcu gerçekçilerden ayrılır. Toplumcu gerçekçilerin “halk için yazmak” anlayı(cid:250)ına kar(cid:250)ı
çıkar ve bunun “halkın anlayaca(cid:247)ı biçimde yazmak” anlamına gelmedi(cid:247)ini savunur. Bu
(cid:250)ekilde yazılmayan ürünlerin “kapalı (cid:250)iir” olarak de(cid:247)erlendirilmesini do(cid:247)ru bulmaz. Dünya
görü(cid:250)ünü ve (cid:250)iirinin toplumcu özünü de(cid:247)i(cid:250)tirmeden yazdı(cid:247)ı bu (cid:250)iirler; kendine özgü bulu(cid:250) ve
imge gücüne, uzak ça(cid:247)rı(cid:250)ıma ve dolaylı anlatıma yaslanmaktadır. Bazı temsilcilerinin i(cid:250)i
anlamsızlı(cid:247)a kadar götürdü(cid:247)ü (cid:248)kinci Yeni (cid:250)iirinden, toplumcu içeri(cid:247)iyle belirgin bir biçimde
ayrılır.
Anahtar kelimeler: Arif Damar, Çanakkale, (cid:250)iir akımı
SUMMARY
Arif Damar was born on 23rd. July , 1925 in a village called Karainebeyli located in
Gallipoli, in Çanakkale. He is one of the most welknown representatives of 1940s. He has
been running his writing career since 1940, the year he published his first poem. He had
91
written his first poem with the understanding of Socialist-Realist Movement when he was
15, then, he modified his poetry by poetic movements such as, ‘Garip’ and ‘(cid:248)kinci Yeni’
without loosing his connection to the socialist esence of his poetry.
In his poetry collection in 1940s, he used another name, ‘Arif Damar’. Within this period,
when World War II took place, his peotry subscribed to the Socialist-Realist line, which
was against Emparialism but fore Humanism.
The artist stopped using the name ‘Barikat’ in 1956 and started to use ‘Arif Damar’, his real
name instead. This change also announces the change in his artistic understanding. In those
years, ‘(cid:248)kinci Yeni’ Poetry Movement, focusing on abstractimplications, was at its
peakpoint. Arif Damar , with the influence of the ‘(cid:248)kinci Yeni’ Poetry Movement, developed
a unique poetic stange depending on self discovery and imagery. This elaborate poetry was
about society and related topics in contrast with the ‘(cid:248)kinci Yeni’ Poetry Movement.
Arif Damar’s poetry was diverted from Socialist-Realist Movement after 1960s, especially
concerning the structure and expression of his writing style. He was agaist the Socialist-
Realist idea of writing ‘for the society ‘and claimed that this did not mean ‘writing in the
way that society would understand . He did not find is right that the poetry which was not
weitten within the same conventions was considered as ‘abstract poetry’.
Key words:Arif Damar, Çanakkale, poetry movement
1. Giri(cid:250)
(cid:249)iirimizde toplumcu gerçekçi anlayı(cid:250), Nâzım Hikmet’in öncülü(cid:247)ünde
ba(cid:250)lamı(cid:250) ve Garip (cid:250)iirini yeterince toplumcu bir (cid:250)iir olarak görmeyen, hatta
gerici bir tutumun ürünü kabul eden 1940 ku(cid:250)a(cid:247)ı (cid:250)airlerinin (cid:250)iirleriyle
yaygınlık kazanmı(cid:250)tır. 1940 Ku(cid:250)a(cid:247)ı; De(cid:247)i(cid:250)im, Dönem, Alan 67, Yeni
Gerçek, (cid:249)iir Saati, Yordam, Yelken, Ant, Yön, Halkın Dostları, Türk Solu
gibi toplumcu gerçekçi çizgide dergiler çevresinde toplanarak ürün veren
(cid:250)airlerin genel adıdır.
Ku(cid:250)a(cid:247)ın ba(cid:250)lıca (cid:250)airleri arasında Hasan (cid:248)zzettin Dinamo, Rıfat Ilgaz, Suat
Ta(cid:250)er, Mehmet Ba(cid:250)aran, Hasan Hüseyin Korkmazgil, Niyazi Akıncıo(cid:247)lu,
Cahit Irgat, A. Kadir, Enver Gökçe, Mehmed Kemal, Ömer Faruk Toprak,
Ahmet Arif, (cid:249)ükran Kurdakul, Attila (cid:248)lhan ve Arif Damar’ın adları sayılabilir.
“Toplumcu Gerçekçi Edebiyat” tabiri, ço(cid:247)unlukla materyalist dünya
görü(cid:250)ünün üzerinde temellendirilmi(cid:250) ve daha sonra bu edebî hareketin
ideolojik arka planı Marksist ideolojiyle (cid:250)ekillendirilmi(cid:250)tir.
92
Toplumcu Gerçekçi Edebiyat anlayı(cid:250)ının eksenini, sanatın ana konusu
olarak ele alınan “insan, toplum, ve üretim ili(cid:250)kileri” olu(cid:250)turur. Sanatı, her
türlü dinsel ve töresel ba(cid:247)dan kopararak bireysel varolu(cid:250) biçimi olarak
algılar. Ancak bireyin bu anlamlı eylemindeki en belirleyici rolü, “toplum”a
verilir. Sanatkâr, “toplumun ruh mühendisi” olarak algılanır. Bu nedenle
sanattaki ilk toplumcu dalga, yönetici azınlıkla büyük ço(cid:247)unluk arasındaki
çeli(cid:250)kileri, devrimci bir söylem biçimi geli(cid:250)tirerek dillendirir (Korkmaz ve
Özcan, 2006a: 251-252).
Nâzım Hikmet’in 1938’de hapse girmesi ve (cid:250)iirlerinin yasaklanması üzerine,
(cid:250)iirde içerik ve teknik özellikler yönüyle onun izinden giden (cid:250)airleri
kapsamaktadır.
Memet Fuat (1985: 28)’a göre, toplumcu (cid:250)airler siyasal eylemciliklerinden
ve Garip akımına kar(cid:250)ı serbest nazım akımını savunmalarından ötürü,
genellikle Nâzım Hikmet’in izleyicileri olarak de(cid:247)erlendirilmektedirler.
Dünya görü(cid:250)lerindeki ortak yanlara kar(cid:250)ın, sanat anlayı(cid:250)ları yönüyle Nâzım
Hikmet’ten farklı çizgileri de yakalayabildikleri göz ardı edilmektedir.
Arif Damar, aynı dünya görü(cid:250)ünü payla(cid:250)tı(cid:247)ı toplumcu gerçekçilerden bir
süre sonra sanat anlayı(cid:250)ı yönüyle ayrılarak farklı çizgileri yakalayabilmi(cid:250) bir
sanatçıdır. Sanatını Garip ve (cid:248)kinci Yeni hareketleriyle de ili(cid:250)kilendirerek
(cid:250)iirine açılımlar getirmeyi ba(cid:250)armı(cid:250)tır.
Bu çalı(cid:250)manın amacı, Cumhuriyet dönemi Türk (cid:250)iirinin gerek toplumcu
gerçekçi akıma ba(cid:247)lı (cid:250)iirleriyle, gerekse sonrasında ula(cid:250)tı(cid:247)ı özgün (cid:250)iir
yapısıyla kendisine yer açabilmi(cid:250) (cid:250)airlerinden biri olan Arif Damar’ın
kaynaklarda yetersiz olan biyografisini bütünlüklü olarak tanıtmak ve sanat
anlayı(cid:250)ındaki de(cid:247)i(cid:250)imi ortaya koymaktır. Bu amaca yönelik olarak
çalı(cid:250)mada “Arif Damar’ın hayat hikâyesi nedir?” ve “Arif Damar’ın sanat
anlayı(cid:250)ındaki evreler nelerdir?” sorularına yanıt aranmı(cid:250)tır.
2. Arif Damar’ın Ya(cid:250)am Öyküsü
23 Temmuz 1925 tarihinde Çanakkale’nin Gelibolu ilçesine ba(cid:247)lı
Karainebeyli köyünde do(cid:247)du. Babası do(cid:247)du(cid:247)u köyün hocası Hacı Hüsnü
Efendi, annesi Mükerrem Hanım’dır. Be(cid:250) ya(cid:250)ında iken babasını, 11 ya(cid:250)ında
da annesini kaybetti. Köy ilkokulunda ba(cid:250)ladı(cid:247)ı ilkö(cid:247)reniminin son sınıfını,
93
bir yıl bakımını üstlenen teyzesinin yanında, Çanakkale Cumhuriyet
(cid:248)lkokulu’nda tamamladı (1937). Ortaö(cid:247)renimini Edirne’de ve (cid:248)stanbul
Yenikapı Ortaokulu'nda (1941) tamamladı. (cid:248)stanbul Erkek Lisesi'nde
ba(cid:250)ladı(cid:247)ı lise ö(cid:247)renimini yarım bırakarak (1943) hayata atıldı. Geçimini
sa(cid:247)lamak üzere çe(cid:250)itli i(cid:250)lerde çalı(cid:250)tı. Ankara’da 1944-1947 yılları arasında
Atatürk Orman Çiftli(cid:247)i'nde memurluk görevinde bulundu. Kayseri ve
Sivas'ta tamamladı(cid:247)ı askerlik hizmetinden sonra (cid:248)stanbul'a döndü ve bir süre
Mahmutpa(cid:250)a’da seyyar satıcılık yaptı (1950). Geçimini uzun süre özel
(cid:250)irketlerde muhasebecilik yaparak sa(cid:247)ladı (1954-1968).
(cid:248)lk (cid:250)iiri (Edirne’de Ak(cid:250)am) 1940 yılında Yeni (cid:248)nsanlık dergisinde çıktı. Bir
süre yönetimine de katıldı(cid:247)ı Yeryüzü dergisinde 15 Kasım 1951’de
yayımlanan "Dayanılmaz" adlı (cid:250)iirinin ardından gizli örgüt üyesi oldu(cid:247)u
suçlamasıyla Aralık 1951’de tutuklandı. (cid:248)ki yıl tutuklu kaldı ve delil
yetersizli(cid:247)inden serbest bırakıldı. Günden Güne (1956) adlı (cid:250)iir kitabı 22
Ocak 1957’de toplatıldıysa da, yargılanma aklanmayla sonuçlandı. 24
Kasım 1967’de Türk Solu dergisinde yayımlanan "Che" ba(cid:250)lıklı (cid:250)iirinden
dolayı açılan davadan da aklandı (12 Temmuz 1968). 1969'da Suadiye'de
Yeryüzü Kitabevini kurup yönetti. Kitabevi'nde "yasak yayın
bulundurdu(cid:247)u" gerekçesiyle 6 Temmuz 1982’de sıkıyönetimce gözaltına
alındı. Tutuksuz olarak yargılandı ve üç ay hapis cezasına çarptırıldı (16
Eylül 1982). Bozcaada Tutukevi'nde yattı (Nisan 1984). Seslerin Ayak
Sesleri (1975) adlı kitabında "Vietnam" ba(cid:250)lıklı eski bir (cid:250)iirin Sakarya
gazetesinde yayımlanması üzerine açılan davada sivil mahkeme görevsizlik
kararı verdi (5 Kasım 1983). Dosyasının gönderildi(cid:247)i Gölcük Askerî
Mahkemesi'ndeki yargılama ise, aklanmayla sonuçlandı (8 Mart 1984).
1984’te kitabevini kapatıp kendisini bütünüyle (cid:250)iirlerine verdi.
Arif Barikat adını kullandı(cid:247)ı ilk (cid:250)iirlerini 1940'lı yılların ba(cid:250)ında Yeni
(cid:248)nsanlık, (cid:248)nsan, Gün dergilerinde yayımladı. (cid:249)iirleri ve yazıları Ant, Yeryüzü,
Dost, Yelken, Yeditepe, Milliyet Sanat, Gösteri, Yazko, Papirüs, Varlık gibi
dergilerde ve Ulus, Tanin, Demokrat gibi gazetelerde yayımlandı. Ece Ovalı
takma adıyla Ulus ve Tanin gazetelerinde makaleler yazdı. (cid:248)ki uzun öyküsü
(Sarho(cid:250) Kâ(cid:247)ıt, Yanlı(cid:250) Yorum) Büyük Gazete ve Vatan’da yayımlandı.
Ant ve Yeryüzü dergilerinin yazı kurullarında, Türkiye Edebiyatçılar
Birli(cid:247)i'nin yönetim kurulu üyeli(cid:247)inde (1963-1966) bulundu. 1959 Yeditepe
(cid:249)iir Ödülü, 1994 Salihli Dionysios (cid:249)iir Ödülü ve 1996 Edebiyatçılar
Derne(cid:247)i Onur Ödülü sahibidir.
94
2.1. Eserleri
Günden Güne (1956), (cid:248)stanbul Bulutu (1958), Kedi Aklı (1959), Saat Sekizi
Geç Vurdu (1962), Alıcı Ku(cid:250) (1966), Seslerin Ayak Sesleri (1975), Alıcı
Ku(cid:250)u Karde(cid:250)li(cid:247)in (1975, ilk be(cid:250) kitabının toplu basımı), Ölüm Yok ki
(1980), Ay Ayakta De(cid:247)ildi (1984), Acı Ertelenirken (1985, ilk yedi
kitabından seçmeler), Yoksulduk Dünyayı Sevdik (1988), Ay Kar Toplamaz
ki (1990, Toplu (cid:249)iirler), Onarırken Kendini (1992), Eski Ya(cid:247)murları
Dinliyordum (1995, seçmeler), Kitaplar Kitabı (2000, Toplu (cid:249)iirler),
Külliyen Red (2002), Kırık Makara (2004), Gitme Kal (2006).
3. Sanat Anlayı(cid:250)ı
Arif Damar’ın (cid:250)iiri, sanat anlayı(cid:250)ındaki de(cid:247)i(cid:250)ime ba(cid:247)lı olarak iki döneme
ayrılır. (cid:248)lk dönemini 1940-1956 yılları arasında toplumcu gerçekçi çizgide
yazdı(cid:247)ı (cid:250)iirler; ikinci dönemini ise, 1956’dan günümüze sanat kaygısını daha
öne alarak yazdı(cid:247)ı (cid:250)iirler olu(cid:250)turur.
3.1. Toplumcu Gerçekçilik Anlayı(cid:250)ının Hâkim Oldu(cid:247)u Dönem (1940-
1956)
1940’lı yıllarda yazdı(cid:247)ı ilk (cid:250)iirlerinde “Arif Barikat” adını kullanan sanatçı,
(cid:248)kinci Dünya Sava(cid:250)ı’nın ya(cid:250)andı(cid:247)ı bu yıllarda anti-emperyalist bir tutumla
Yeni (cid:248)nsanlık, (cid:248)nsan, Gün dergilerinde çıkan (cid:250)iirleriyle toplumcu gerçekçi
sanatçılar arasında yer aldı. Bu dönemde, “kavgacı, ama barı(cid:250)çıl ve insancıl
yanı a(cid:247)ır basan yo(cid:247)un içerikli, dil ö(cid:247)esini, biçim kaygısını ta(cid:250)ıyan, i(cid:250)çili(cid:247)i
titiz” (cid:250)iirleriyle tanındı.
Toplumcu gerçekçilik, devletin resmî sanat görü(cid:250)ü olarak önce Rusya’da
ortaya çıkan ve ana ilkeleri, 1934’te toplanan Sovyet Yazarlar Birli(cid:247)i’nin
Birinci Kongresi’nde saptanan bir sanat ve edebiyat akımıdır. Estetik bir
sistem halinde kurulmamı(cid:250), kongrede tespit edilen ilkelerin zamanla
geli(cid:250)tirilmesiyle sistemle(cid:250)mi(cid:250)tir. Sanatın ne oldu(cid:247)u sorusundan çok, ne
olması gerekti(cid:247)i sorusuna cevap veren bir akımdır (Moran, 1991: 48).
Toplumcu Gerçekçi (cid:250)iir, Cumhuriyet Dönemi Türk (cid:250)iirinin önemli bir
damarıdır. Ba(cid:250)langıçta Atatürk ilkelerinden bir hayli etkilenen bu (cid:250)iir
anlayı(cid:250)ı, biçimsel ve izleksel olu(cid:250)um bakımından modern (cid:250)iirimize büyük
bir açılım kazandırır. (cid:248)mgesel içeri(cid:247)ini toplumun yüre(cid:247)ine uzanarak kuran
bu hareket, sanat alanında bir hayli taraftar bulmu(cid:250)tur. (cid:248)deolojik sa(cid:247)altıma
yönelmesi, dilini ve kimli(cid:247)ini mensubu bulundu(cid:247)u Marksist ideolojinin
95
emrine vermesi gibi unsurlar, hareketin uzun vadeli olmasını önlemi(cid:250)tir
(Kaplan ve Özcan, 2006a: 260).
Memet Fuat (1985: 28)’a göre, toplumcu (cid:250)airler siyasal eylemciliklerinden
ve Garip akımına kar(cid:250)ı serbest nazım akımını savunmalarından ötürü,
genellikle Nâzım Hikmet’in izleyicileri olarak de(cid:247)erlendirilmektedirler.
Dünya görü(cid:250)lerindeki ortak yanlara kar(cid:250)ın, sanat anlayı(cid:250)ları yönüyle Nâzım
Hikmet’ten farklı çizgileri de yakalayabildikleri göz ardı edilmektedir.
Arif Damar’ı sanatının ilk yıllarında etkileyen en önemli sanatçı, Nazım
Hikmet olmu(cid:250)tur:
1939 yılında Nazım Hikmet'in bir (cid:250)iiri çıkmı(cid:250)tı. (cid:249)iirden ziyade
beni altındaki not etkiledi: 'Kesemde verecek bir (cid:250)eyim yok,
Yüre(cid:247)imden verdim' çok sevdim bunu. Daha sonra onun di(cid:247)er
kitaplarıyla tanı(cid:250)tım (Gündo(cid:247)du, 2005: 50).
Sanatçı, bir süre yönetimine de katıldı(cid:247)ı Yeryüzü dergisinde 15 Kasım
1951’de yayımlanan "Dayanılmaz" adlı (cid:250)iirinin ardından gizli örgüt üyesi
oldu(cid:247)u suçlamasıyla Aralık 1951’de tutuklanır. (cid:248)ki yıl tutuklu kaldıktan
sonra delil yetersizli(cid:247)inden serbest bırakılır.
“Dayanılmaz” ba(cid:250)lıklı bu (cid:250)iirde, genel olarak emperyalizme kar(cid:250)ı çıkılır ve
sömürünün kar(cid:250)ısına emek, barı(cid:250), karde(cid:250)lik gibi kavramlar koyulur. (cid:249)iir
aracılı(cid:247)ıyla, toplumsal bir bilinç olu(cid:250)turularak okur, ulusal ba(cid:247)ımsızlı(cid:247)ı
tehlikeye sokan geli(cid:250)melerden haberdar edilmeye çalı(cid:250)ılır:
“Tehlikededir gözbebeklerimiz
Adana'nın pamu(cid:247)unu yabancılar i(cid:250)liyor
dokuma tezgahları tehlikededir.
(cid:248)zmir'in üzümü, fındı(cid:247)ı Giresun'un
Samsun'un tütünü tehlikededir.
Kapanıyor fabrikalar birer birer
varımız yo(cid:247)umuz tehlikededir.”
Damar, 24 Kasım 1967’de Türk Solu dergisinde yayımlanan "Che (cid:248)çin"
ba(cid:250)lıklı (cid:250)iirinden dolayı açılan davadan da aklanır (12 Temmuz 1968):
96
“Gün gelecek Gün gelecek
Bir köyde ya(cid:247)mur dinecek
Çocuklar güne(cid:250)te sevinecek
Yolu açık Guevara'nın
Yolu açık Guevara'nın
Çocuklar kadar kim bilecek
Yürüyecek Yürüyecek”
1960 anayasasının getirdi(cid:247)i göreli özgürlük ortamı, siyasal sürecin
çe(cid:250)itlenmesini ve (cid:250)iddetlenmesini sa(cid:247)lar. Bir önceki dönemde yer altına
giren ya da toplumcu gerçekçi bir kimlikle çalı(cid:250)malarını sürdüren Marksist
kökenli (cid:250)airler, yeni olu(cid:250)umdan cesaret alarak Marksist kimliklerini (cid:250)iirleri
aracılı(cid:247)ıyla dile getirirler. Sanatı bir üretim aracı olarak kabul eden
Marksistler “anlatım aracından toplumsal prati(cid:247)e” uzanan bir anlayı(cid:250)la (cid:250)iir
sanatına yönelirler. Böylece üretim araçlarını ele geçirerek kendi ekonomik
ve kültürel özgürlüklerini ilân edeceklerdir.
(cid:248)deolojik anlayı(cid:250)ın günlük hayatın her kö(cid:250)esine sindi(cid:247)i o günlerde, sanattaki
her adım Marksist dünya görü(cid:250)üyle de(cid:247)erlendirilmeye tabi tutulur (Korkmaz
ve Özcan, 2006b: 90-91).
3.2. Sanat Kaygısının Hâkim Oldu(cid:247)u Dönem (1956’dan Günümüze)
1956 yılında yayımlanan Günden Güne adlı (cid:250)iir kitabı, “Arif Barikat” takma
adını bırakarak “Arif Damar” adını kullanan (cid:250)airin sanat anlayı(cid:250)ındaki
de(cid:247)i(cid:250)imin de ipuçlarını vermektedir. Sanatçının poetikasındaki bu de(cid:247)i(cid:250)im,
edebiyat tarihimizde “(cid:248)kinci Yeni” adıyla yer alacak yeni bir (cid:250)iir hareketinin
ba(cid:250)ladı(cid:247)ı döneme denk gelmektedir.
Batının özellikle sembolizm ve sürrealizm akımlarından etkilenen (cid:248)kinci
Yeni sanatçıları, bu akımların okura anlam bo(cid:250)lukları bırakan dil
kullanımlarından da esinlenerek kapalı bir anlatım tarzını (cid:250)iir dillerinin
karakteristik özelli(cid:247)i haline getirmi(cid:250)lerdir. Okurun (cid:250)ımartıldı(cid:247)ını, sarsılması
gerekti(cid:247)ini dü(cid:250)ünmü(cid:250)ler ve okur tarafından anla(cid:250)ılma endi(cid:250)esi de
ta(cid:250)ımadıklarından, Garip (cid:250)iirindeki konu(cid:250)ma dilinin tersine, alı(cid:250)ılmadık
söyleyi(cid:250)lere yer vermekten kaçınmamı(cid:250)lardır.
97
(cid:249)iirlerini 1959’a kadar sanat anlayı(cid:250)ını savundu(cid:247)u “Toplumcu Gerçekçilik”
çizgisi içinde yazan Arif Damar, kendi ifadesiyle, “sürrealist akımın
devrimci bir akım oldu(cid:247)unu” kavrar ve uzak ça(cid:247)rı(cid:250)ıma, dolaylı anlatıma ve
imgeleme yaslanan bir (cid:250)iir anlayı(cid:250)ına ula(cid:250)ır:
O dönemde bu konu ile ilgili kuramsal bir kitap dilimize
çevrilmemi(cid:250)ti. Yalnızca bazı kitaplarda Marx’tan Engels’ten
kısa örnek sözler vardı. Örne(cid:247)in Engels (cid:250)iirde toplumsal
mesajın bir elmanın kokusu gibi olması gerekti(cid:247)ini söylemi(cid:250)tir.
Marx, Sheakespeare’i ezbere bildi(cid:247)i gibi Latin (cid:250)airlerini de çok
iyi tanırdı. Marx biçime çok önem verirdi; bir (cid:250)iir için günlerce
u(cid:247)ra(cid:250)ırdı (Damar, 2006: arka kapak yazısı).
Birinci Dünya Sava(cid:250)ı’nın bütün de(cid:247)er yargılarını sarstı(cid:247)ı bir umutsuzluk
ortamında do(cid:247)an Gerçeküstücülük, kapitalist Batı medeniyetinin
biçimlendirdi(cid:247)i mantık, ahlâk, sanat, estetik, toplum düzeni vb. gibi
de(cid:247)erlere ba(cid:250)kaldırarak dünyaya yeni bir bakı(cid:250) açısı getirmeyi hedefleyen
bir dü(cid:250)ünce akımıdır. Hareketin önderi Breton, 1924’te, Manifeste du
Surréalisme’de (Gerçeküstücülük Bildirisi) dü(cid:250)üncenin nesnel çalı(cid:250)ması,
hayalin sınırsız gücü ve o zamana kadar ihmal edilmi(cid:250) bazı ça(cid:247)rı(cid:250)ım
biçimlerinin üst gerçe(cid:247)ine inanma konuları üzerinde durarak
Gerçeküstücülük’ün felsefî ve ele(cid:250)tirel hedeflerini ortaya koymu(cid:250)tur.
Rimbaud’nun “hayatı de(cid:247)i(cid:250)tirmek” parolasını benimseyen Gerçeküstücüler,
sanatta mutlak ba(cid:250)kaldırıyı bir dogma haline getirmi(cid:250)ler; hayal gücünü ve
gerçekle(cid:250)tirme yetene(cid:247)ini frenledi(cid:247)i gerekçesiyle, (cid:250)iirdeki alı(cid:250)ılmı(cid:250) bütün
kuralları reddetmi(cid:250)lerdir. (cid:248)mgede, aralarında mantıksal bir ili(cid:250)ki bulunmayan
iki gerçe(cid:247)in rastlantısal yakınla(cid:250)masından ortaya çıkan bir güzellik
aramı(cid:250)lardır. (cid:249)iirsel imgenin ve güzelli(cid:247)in temeli olarak gördükleri bu
arayı(cid:250), birbirinden uzak iki gerçe(cid:247)in bir araya getirilmesiyle, alı(cid:250)ılagelmi(cid:250)
ça(cid:247)rı(cid:250)ım mekanizmasını ortadan kaldırmayı amaçlamı(cid:250)tır. Bunun için de,
geleneksel imge yapısının ve dildeki sözdiziminin bozulması gerekmi(cid:250)tir.
Yıldız Ecevit (2001: 36)’e göre yeni edebiyat; “biçim düzlemiyle inanılmaz
bir cüretle oynayan bir estetik anlayı(cid:250)ın ürünü”dür ve yaratıcılı(cid:247)ın hiçbir
tabu tanımadan “at oynattı(cid:247)ı” bu metinler, gerçek sanat eserleridir. XX. yy
ba(cid:250)ından günümüze kadar süregelen ve modernizm / postmodernizm
tanımları altında geleneksel edebiyat esteti(cid:247)inden köktenci bir biçimde
98
ayrılan metinler, özellikle biçim/yapı yönüyle belirgin bir kulvar de(cid:247)i(cid:250)ikli(cid:247)i
göstermektedir. (cid:248)çerikten biçime, somuttan soyuta, dı(cid:250) dünyadan iç ya(cid:250)ama
olan bu yön de(cid:247)i(cid:250)imi, sosyo-ekonomik, teknolojik ve bilimsel dev
geli(cid:250)melerin etkisi altında biçim de(cid:247)i(cid:250)tiren gerçekli(cid:247)e paralel olarak
ya(cid:250)anmaktadır. Ecevit, “estetik devrim” olarak nitelendirdi(cid:247)i bu biçim
arayı(cid:250)larını (cid:250)öyle de(cid:247)erlendirmektedir:
Sanatçı tam olarak anlamakta güçlük çekti(cid:247)i bu yabancıla(cid:250)mı(cid:250)
yeni gerçekli(cid:247)i, içerik/konu öyküleyerek yansıtmanın
olanaksızlı(cid:247)ı kar(cid:250)ısında, (cid:250)imdiye dek hiç denenmemi(cid:250) yeni biçim
arayı(cid:250)ları içine girer. Gerçe(cid:247)i birebir yansıtmadan
‘yabancıla(cid:250)tırarak’, bölerek, grotesk düzleme ta(cid:250)ıyarak
anlatma, yüzyılın ilk yarısındaki avangardist esteti(cid:247)in, yani
modernizmin en önemli özelli(cid:247)idir (2001: 36).
Toplumcu (cid:250)airlerin yalın bir dille kurdukları radikal imgeleri devinimsel
özellikleriyle çok güçlüdür. (cid:248)lhami Bekir Tez, Ahmet Arif, A. Kadir, Attila
(cid:248)lhan, Hasan Hüseyin gibi (cid:250)airler, dilin geleneksel düzenini bozarak imgenin
içeri(cid:247)inde Marksist ideoloji do(cid:247)rultusunda bir de(cid:247)i(cid:250)tirmeye gitmi(cid:250)lerdir.
(cid:248)deolojik sapma, 1960 sonrası ku(cid:250)a(cid:247)ında akı(cid:250)kanlık kazanarak militarist bir
tutum takınacaktır (Korkmaz ve Özcan, 2006a: 255).
1960’tan sonraki (cid:250)iirlerinde, özellikle biçim ve söyleyi(cid:250) bakımından
toplumcu gerçekçilerden ayrılan Damar, (cid:248)kinci Yeni hareketinin de etkisiyle,
kendine özgü bulu(cid:250) ve imge gücüne dayanan bir (cid:250)iir kurmaya yönelir.
Ancak, bu (cid:250)iirler, bazı temsilcilerinin i(cid:250)i anlamsızlı(cid:247)a kadar götürdü(cid:247)ü (cid:248)kinci
Yeni akımının tersine; toplumsal içeri(cid:247)i dı(cid:250)lamayan, yine yüksek sesle
okunacak co(cid:250)kun söyleyi(cid:250)lerdir.
Sanatın “sanat için” mi, yoksa “toplum için” mi olması gerekti(cid:247)i
tartı(cid:250)maları, edebiyatımızda Tanzimat dönemiyle ba(cid:250)lar. (cid:249)inasi, Ziya Pa(cid:250)a
ve Namık Kemal, “hak, adalet, kanun, me(cid:250)rutiyet, meclis” gibi kavramları
halka yaymada ve bir kamuoyu olu(cid:250)turmada edebiyatı çok etkili bir araç
olarak gördüklerinden, eserlerinin estetik yanını ihmal etmi(cid:250)lerdir.
Arif Damar, edebiyatımızda Tanzimat’ın birinci dönem sanatçılarıyla
ba(cid:250)layan ve Cumhuriyet döneminde toplumcu gerçekçiler tarafından da
sürdürülen “sanat toplum içindir” anlayı(cid:250)ının, sanattan ödün veren tutumuna
99
kar(cid:250)ıdır. Elinden geldi(cid:247)i kadar, toplumcu (cid:250)iir okurunun (cid:250)iir be(cid:247)enisine
katkıda bulunmak, o be(cid:247)eniyi geli(cid:250)tirmek ister.
Toplumcu gerçekçilerin “halk için yazmak” anlayı(cid:250)ına kar(cid:250)ı çıkar ve bunun
“halkın anlayaca(cid:247)ı biçimde yazmak” anlamına gelmedi(cid:247)ini savunur. Bu
(cid:250)ekilde yazılmayan ürünlerin “kapalı (cid:250)iir” olarak de(cid:247)erlendirilmesini do(cid:247)ru
bulmaz:
Yanlı(cid:250) anımsamıyorsam Brecht: “Halk içinde sava(cid:250)an
entelektüeller için de yazmak, halk için yazmaktır” demi(cid:250)tir. Bu
(cid:250)ekilde yazılmayan (cid:250)iirler için kapalı (cid:250)iir diyorlar. Hâlbuki
Ritsos, Neruda bizim ülkemizdeki toplumcular gibi mi yazıyor?
(cid:249)imdi tekrar söylemem gerekirse; ben toplumcuyum,
gerçekçiyim; ama toplumcu gerçekçi de(cid:247)ilim! (Damar, 2006:
arka kapak yazısı)
Damar’ın dünya görü(cid:250)ü ya da (cid:250)iirinin içeri(cid:247)i de(cid:247)i(cid:250)memi(cid:250); ancak, sanatı
algılayı(cid:250) biçiminde büyük de(cid:247)i(cid:250)iklik olmu(cid:250)tur. Sanatçı, artık (cid:250)iirinin içeri(cid:247)i
kadar biçimine, üslûbuna ve imgeye de a(cid:247)ırlık verecektir:
Dü(cid:250)ün ki Askeri Mahkeme’de bir (cid:250)iir için yargılandım. (cid:249)imdi
ben açlıktan geliyorum dedim, evet sosyalistim diyorum da.
Ama karde(cid:250)im, (cid:250)iiri bir (cid:250)eyin mesajını vermek için yazdı(cid:247)ında
estetik bir de(cid:247)eri olmuyor. Onların anladı(cid:247)ı anlamda toplumcu
gerçekçili(cid:247)i, o anlayı(cid:250)ı ele(cid:250)tirdim. Ele(cid:250)tiriyorum da (Gündo(cid:247)du,
2005: 50).
Arif Damar, 1958'de çıkan “(cid:248)stanbul Bulutu” adlı kitabıyla, 1959 Yeditepe
(cid:249)iir Ödülünü kazanır. Ödül, dönemin hâkim sanat anlayı(cid:250)ını temsil eden
(cid:248)kinci Yeni hareketinin en parlak (cid:250)airlerinden biri olan Cemal Süreya ile
payla(cid:250)ılmı(cid:250)tır. 1959'da “Kedi Aklı”, 1962'de “Saat Sekizi Geç Vurdu” adlı
kitaplarını yayımlar. Bu kitaplar, olumsuz a(cid:250)ırılıkları benimsenmese de,
sanat anlayı(cid:250)ı bakımından (cid:248)kinci Yeni'ye çok yakın (cid:250)iirlerden olu(cid:250)maktadır.
Sanatçı, dü(cid:250)üncelerini, dünya görü(cid:250)ünü de(cid:247)i(cid:250)tirmi(cid:250) de(cid:247)ildir. Özellikle 1960
sonrasında yazdı(cid:247)ı (cid:250)iirler gözden geçirilince, temelde hiçbir de(cid:247)i(cid:250)me
olmadı(cid:247)ı kolayca anla(cid:250)ılır. Biçimde, (cid:250)iirle(cid:250)tirme yöntemlerinde yaptı(cid:247)ı
de(cid:247)i(cid:250)ikliklerin ise, arkada kalmama, geli(cid:250)melere ayak uydurma çabasından
100
Description:In his poetry collection in 1940s, he used another name, 'Arif Damar'. Within this Sanatkâr, “toplumun ruh mühendisi” olarak algılanır. Bu nedenle.
