Table Of ContentSELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
DOĞU DĠLLERĠ VE EDEBĠYATLARI ANABĠLĠM DALI
ARAP DĠLĠ VE EDEBĠYATI BĠLĠM DALI
ARAPÇADA ÂMĠL MA’MÛL ĠLĠġKĠSĠ VE ARAP
GRAMERĠNDEKĠ YERĠ VE ÖNEMĠ
Küddusi BĠRER
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
DanıĢman
Doç. Dr. Mahmut KAFES
Konya - 2012
ĠÇĠNDEKĠLER
BĠLĠMSEL ETĠK SAYFASI .............................................................................................................. İİİ
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ KABUL FORMU .................................................................................... İV
ÖNSÖZ ................................................................................................................................................. V
ÖZET ................................................................................................................................................... Vİ
SUMMARY ....................................................................................................................................... Vİİ
KISALTMALAR ............................................................................................................................. Vİİİ
TRANSKRĠPSĠYON SĠSTEMĠ ......................................................................................................... İX
GĠRĠġ .................................................................................................................................................... X
BĠRĠNCĠ BÖLÜM ................................................................................................................................ 1
1. ÂMİL ........................................................................................................................................ 1
1.1. Âmilin Sözlük ve Terim Anlamı ................................................................................... 1
1.2. Dilbilgisinde Âmilin Yeri ve Önemi ............................................................................. 3
1.3. Âmilin Çeşitleri ............................................................................................................. 5
1.3.1. Amel Etmesi Bakımından Âmilin Çeşitleri ................................................................... 5
1.3.1.1. Aslî Âmil ....................................................................................................................... 5
1.3.1.2. Zâid Âmil ...................................................................................................................... 6
1.3.1.3. Şibh-u Zâid Âmil ........................................................................................................... 9
1.4.2. Özelliği Bakımından Âmilin Çeşitleri ............................................................................... 10
1.4.2.1. Lafzî Âmil ...................................................................................................................... 14
1.4.2.2. Semâi Âmil ..................................................................................................................... 14
1.4.2.3. Kıyasi Âmil .................................................................................................................... 40
1.4.2.4. Mânevî Âmil................................................................................................................... 48
2. ÂMİL SÖZCÜKLERİ ............................................................................................................ 50
2.1. Harflerden Âmil Olanlar .............................................................................................. 50
2.2. Fiillerden Âmil Olanlar ............................................................................................... 63
2.3. İsimlerden Âmil Olanlar .............................................................................................. 70
ĠKĠNCĠ BÖLÜM ................................................................................................................................. 78
1. MA‟MÛL ............................................................................................................................... 78
1.1. Ma‟mûlun Sözlük ve Terim Anlamları........................................................................ 78
1.2. Dilbilgisinde Ma‟mûlun Yeri ve Önemi ...................................................................... 79
1.3. Ma‟mul Çeşitleri .......................................................................................................... 79
1.3.1. Aslî ma‟mul ................................................................................................................. 79
1.3.2. Tâbî Olma Yoluyla Ma‟mûl Olanlar: .......................................................................... 90
1.3.3. Ma‟mûlun İrabı ............................................................................................................ 94
1.3.4. Ma‟mûl Olmayanlar .................................................................................................. 106
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ........................................................................................................................... 108
ÂMİL-MA‟MÛL KONUSUNDA DİLCİLERİN GÖRÜŞLERİ .................................................. 108
SONUÇ ......................................................................................................................................... 127
KAYNAKLAR .................................................................................................................................. 129
ii
BĠLĠMSE
L ETĠK SAYFASI
iii
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ KABUL FORMU
iv
ÖNSÖZ
Dilin insan ve toplum hayatındaki yeri ve önemi tartışılmaz. Sosyal hayatın,
kültürün ve gelişimin belki de en önemli unsuru olan, aynı zamanda toplumların
millet olmasını sağlayan ve bu bilinci bünyesinde barındıran dil, insanların dikkatini
büyük ölçüde üzerine çekmeyi başarmıştır.
Dilin önemine binaen her millet kendi dilini geliştirmek, toplum içinde bir dil
birlikteliği sağlamak ve yanlış kullanımların önüne geçmek için dilin kurallarını
ortaya koyma yolunda yoğun çabalar sarf etmiştir.
Bu çabaları takdir etmek ve gerekliliğine dikkat çekmek amacıyla bu
çalışmamızda biz, önemli nahiv konularından biri olan âmil ve ma‟mûl bahislerini
ele almaya karar verdik. Âmil-ma‟mûl, gramerin hemen hemen her alanını
ilgilendiren bir konu olmasına rağmen üzerinde fazla yoğunlaşılamamıştır. Sadece
âmilleri oluşturan bir kısım konular ve bunların ma‟mûller üzerindeki etkileri (irâb)
ile ilgili bazı çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalarda Arap gramerinin ortaya çıkışını
ve aynı zamanda olgunlaşmasını sağlayan etkenlerden biri olan âmil ve bundan
etkilenen ma‟mûl konuları detaylı bir şekilde ele alınmaya çalışılmıştır.
Bu konuda genellikle Avâmil adıyla bazı müstakil çalışmalar yapılmışsa da
konunun önemine binaen gramer kitapları âmil-ma‟mûle yer ayırmışlardır.
Biz bu çalışmamızda başta âmil-ma‟mûl ilişkisi, çeşitleri, dilbilgisine olan
katkısı ve konuyla ilgili nahivcilerin görüşlerine yer verdik. Konuyu kapsamlı bir
şekilde ele alarak örneklerle daha anlaşılır hale getirmeye çalıştık. Gerek tez
konusunun seçimi gerekse çalışma esnasında katkılarını benden esirgemeyen
danışman hocam sayın Doç. Dr. Mahmut KAFES‟e teşekkürü bir borç bilirim.
Küddusi BİRER
Konya 2012
v
T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Adı Soyadı: : Küddusi BİRER
Numarası: : 094204011002
n Ana Bilim/Bilim Dalı :Doğu Dilleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı/Arap Dili ve Edebiyatı Bilim
in Dalı
i
cn Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
e
r
ğ Tez Danışmanı : Doç. Dr. Mahmut KAFES
Ö
Tezin Adı : Arapçada Âmil Ma’mûl İlişkisi ve Arap Gramerindeki Yeri ve Önemi
ÖZET
Bu çalışmada âmil ve ma‟mûl ilişkisi, gramerdeki yeri ve önemi konuları ele
alınmıştır. Her dilin kendine has sözdizimi ve sözdizimi özellikleri bulunmaktadır.
Arapça bir cümlede önce yer alan unsur âmil, etkilenen unsur ma‟mûl, bu işlem ise
amel diye adlandırılmaktadır. Arap gramerinin neredeyse tamamını içine alan âmil
ve ma‟mûl, kelimelerin birbirlerinden etkilenerek değişikliğe uğraması ve bu
değişikliğe neden olan etkenleri işleyen bir konudur.
Çalışmamızı üç bölümde ele aldık. Birinci bölümde, âmil ve önemini, âmil
çeşitlerini ve âmil konumunda olan kelimeleri ele aldık. İkinci bölümde, ma‟mûl ve
önemi ile ma‟mûl çeşitlerine yer verdik. Son bölümde ise âmil- ma‟mûl konusunda
dilbilimcilerin görüşlerini işledik.
Sonuç bölümünde ise konuyla ilgili genel kanaatimizi belirttik.
Anahtar Kelimeler: Arap Grameri, Âmil, Ma‟mûl, İrâb, İlişki, Önem
Alaaddin Keykubat Kampüsü Selçuklu/ KONYA
Tel: 0 332 223 2446 Fax: 0 332 241 05 24
http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/
vi
T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Adı Soyadı :Küddusi BİRER
Numarası: :094204011002
n Ana Bilim / Bilim Dalı :Doğu Dilleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı/Arap Dili ve Edebiyatı Bilim
in Dalı
i
c Tezli Yüksek Lisans Doktora
n Programı
e
r
ğ Tez Danışmanı : Doç. Dr. Mahmut KAFES
Ö
Tezin İngilizce Adı :A Trahbei cre Glartaimonmshairp Âmil Ma’mûl in Arabic and Role and İmportance of
SUMMARY
In this study âmil and ma'mûl relationship, role and importance of grammar,
which were discussed. Each language has its own syntax and syntax features. The
elements of a sentence in Arabic before the âmil, the affected component ma'mûl, if
this process is called amel. Arabic grammar, which covers almost the entire âmil and
ma'mûl, suffered, and this change of words from each other risk factors that cause
changes in the influence of a functioning issue.
We have discussed our work in three sections. The first section, âmil and the
importance of âmil and âmil which is the kinds of words we have discussed. In the
second part, we have included ma'mûl and the importance of the types of ma'mûl. In
the last section We have processed the views of linguists about the âmil -ma'mûl.
In the results section, the general opinion, on the issue already mentioned..
Keywords: Arabic Grammar, Amil, Ma'mûl, İrâb, Relationship, Significance
Alaaddin Keykubat Kampüsü Selçuklu/ KONYA
Tel: 0 332 223 2446 Fax: 0 332 241 05 24
http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/
vii
KISALTMALAR
a.e. : aynı eser
a.g.e. : adı geçen eser
a.g.m. : adı geçen makale
b. : Bin, İbn
bkz. : bakınız
c. : cilt
çev. : Çeviren
h. : Hicri
Hz. : Hazreti
Hazır. :Hazırlayanlar
Ktp. : Kütüphane
m. : Mîlâdî
Nşr. : Neşreden
ö. : Ölümü
Ör. : Örnek
s. : Sayfa
sav : Sallallâhu aleyhi ve sellem
TDK : Türk Dil Kurumu
TDV : Türkiye Diyanet Vakfı
Thk. : Tahkik eden
Terc. : Tercüme
Ts. (ts) : Tarihsiz
vb. : ve benzeri
vs. : ve saire
yay. :Yayınları
yy. : Yüz Yıl
viii
TRANSKRĠPSĠYON SĠSTEMĠ
Bu çalışmada, aşağıdaki transkripsiyon sistemi kullanılmıştır:
Kısa sesliler : ـــَـــ : a, e; ـــِـــ : ı, i; ـــُـــ :u
Uzun sesliler : ,, : â, ā :î : û
Sessizler :
:........e :.......ḍ
:........ā :.......ṭ
:........b :........ẓ
:........t :....... c
:…....s :.......ġ
:........c :.......f
:........ḥ :....... ḳ
:........ḫ :.......k
:........d :........l
:........z :.......m
:........r :…....n
:........z :........h
:….....s :…....w, ū
:…....ş :........y, ī
:........ṣ :........‟ (hemze)
Transkripsiyon açısından ayrıca şu hususlar göz önüne alınmıştır:
Türkçe şahıs isimleri ve eserler transkripsiyonsuz; Arapça şahıs isimleri ve eserler
ise transkripsiyonlu yazılmıştır.
Abd kelimesi birleşik isimlerde bitişik yazılmıştır. Abdulhamid gibi.
Harf-i tarifler cümle başında da küçük yazılmıştır. el-Enṣârî gibi.
Harf-i tarifle başlayan kelimelerin başındaki şemsî ve kamerî harflerin okunuşu
belirtilmiştir. es-Seyyid gibi.
ix
GĠRĠġ
İnsanın kendini ifade etme araçlarından biri olan dil üzerindeki çalışmalar
öteden beri devam etmiş, hala da devam etmektedir. Zira karşılıklı anlaşabilmek ve
iletişim kurabilmek için dile şiddetle ihtiyaç vardır. Bu nedenle dilin üslendiği rol
tartışılmazdır. Bütün bunlara rağmen -özellikle günlük konuşmada- dilbilgisi
kurallarına önem verilmediği de bir gerçektir. Bu bağlamda Arapçanın öne çıkan
yönü kelimelerin düzgün ve kurallara uygun şekilde yazılması ve okunmasıdır.
Yanlış bir okuma bazen anlamı değiştirmekte ve hatta çıkmaza götürmektedir.
İslamiyetten önce Arapçanın diğer dillerle olan irtibatı sınırlı idi. O dönemde
Arap toplumu göçebe hayatı yaşayan insanlardan oluşmasına rağmen dilleri sağlam,
hatasız ve konuşmaları düzgündü. İslamiyet geldikten sonra, Müslümanların zamanla
geniş ve farklı coğrafyalara dağılmasıyla, Arapların değişik kültürler ve dillerle
tanışması söz konusu olmuştur. Bu durum yazılı kuralları bulunmayan Arapçanın
zaman içerisinde bozulmasına ve değişikliğe uğramasına neden olmuştur. Ayrıca
Arapların kendi aralarında kullandıkları lehçeler Arapçanın bir bütünlük arz etmesine
de engel teşkil etmiştir. Bütün bu olumsuzluklara rağmen Arap dilcileri dillerini
korumaya, hatta başka milletlere öğretmeye önem vermişlerdir. Onların bu
girişimleriyle birlikte Arap dilinin genel çerçevesi çizilmiş, doğru kullanım şekilleri
ve dilin kaynağı ortaya konulmaya başlanmıştır. Özellikle Arapçanın en önemli
özelliklerinden biri kabul edilen kelimenin son harfinde meydana gelen
değişikliklerin irdelenmesiyle âmil (değişikliğe yol açan etken) ve ma‟mûl
(değişikliğe uğrayan, etkilenen) konusu ortaya çıkmıştır.
Âmil ve ma‟mûl konuları kelimelerin birbirlerinden etkilenerek değişikliğe
uğramalarını ve bu değişikliğe neden olan etkenleri ele alan bir gramer konusu
olması nedeniyle üzerinde çalışmaya karar verdik.
x
Description:çalışmamızda biz, önemli nahiv konularından biri olan âmil ve ma‟mûl bahislerini .. Âmil, aynı zamanda Arapça dil öğretiminde büyük kolaylık sağlayan bir Bağdat dil ekolüne damgasını vuran İbn Maḍâ el- Ḳurṭûbî‟nin âmil