arap dilinde bedel-atfu'l-beyân ve kur'ân-ı kerîm'de kullanımı

70 Pages·2015·0.69 MB·Turkish

T.C.
KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI

ARAP DİLİNDE BEDEL-ATFU’L-BEYÂN
VE KUR’ÂN-I KERÎM’DE KULLANIMI

Mustafa TOPRAK

YÜKSEK LİSANS TEZİ

KAHRAMANMARAŞ
TEMMUZ - 2015
T.C.
KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI

ARAP DİLİNDE BEDEL-ATFU’L-BEYÂN
VE KUR’ÂN-I KERÎM’DE KULLANIMI

DANIŞMAN : Prof. Dr. M. Akif ÖZDOĞAN
Jüri : Doç. Dr. Faruk ÇİFTÇİ
: Yard. Doç. Dr. Ferhat YILMAZ

Mustafa TOPRAK

YÜKSEK LİSANS TEZİ

KAHRAMANMARAŞ
TEMMUZ - 2015
KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI

ARAP DİLİNDE BEDEL-ATFU’L-BEYÂN VE

KUR’ÂN-I KERÎM’DE KULLANIMI

Mustafa TOPRAK
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Kod No :
Bu Tez / Proje ../../2015 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından
Oy Birliği / Oy Çokluğu ile Kabul Edilmiştir.

Doç. Dr. M. Akif ÖZDOĞAN Doç. Dr. Faruk ÇİFTÇİ Yard. Doç. Dr. Ferhat YILMAZ
DANIŞMAN ÜYE ÜYE

Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım.

Doç. Dr. Abdullah SOYSAL
Esstitü Müdürü

Not: Bu tez ve projede kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve
fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere
tabidir.
KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI
ÖZET
YÜKSEK LİSANS TEZİ

ARAP DİLİNDE BEDEL-ATFU’L-BEYÂN VE
KUR’ÂN-I KERÎM’DE KULLANIMI
Mustafa TOPRAK

Danışman : Prof. Dr. M. Akif ÖZDOĞAN
Yıl : 2015, Sayfa: 60+6
Jüri : Prof. Dr. M. Akif ÖZDOĞAN (Başkan)
: Doç. Dr. Faruk ÇİFTÇİ (Üye)
: Yard. Doç. Dr. Ferhat YILMAZ (Üye)
Her dilin kendine özgü bir takım gramer öğeleri vardır. Arap Dili
gramerinin de kendine özgü öğelerinden biri, cümlenin yardımcı unsurlarından
olan ancak gerektiği yerde kullanılması durumunda cümleye lafız ve anlam
zenginliği katan tâbi‘lerdir.
Bu tâbi‘lerden bedel ve atfu’l-beyân tâbi‘ oldukları kelimeyi açıklar,
karışıklığı giderir ve anlamın genişlemesini önleyerek mecâz ihtimalini ortadan
kaldırırlar. Her ikisi de tâbi‘ olma hususunda metbû‘larının aynısıdır. Bununla
beraber atfu’l-beyânda asıl anlatılmak istenen metbû‘u, bedelde ise metbû‘unu net
bir şekilde açıklamasına rağmen cümlede asıl kastedilen bedeldir. Atfu’l-beyânın
âmili metbû‘unun da âmilidir. Bedelin âmili ise metbû‘unun âmilinin tekrarı
hükmündedir.
Atfu’l-beyânın, metbû‘u ile arasında uyum şartı aranması sebebiyle
Kur’ân-ı Kerîm’de lafız ve anlam yönünden kullanımı sınırlıdır. Bedelin ise
metbû‘u ile arasında uyum şartı olmaması dolayısıyla hem anlam hem de lafız
yönüyle Kur’ân-ı Kerîm’de kullanımı zenginlik arz etmektedir.
Anahtar Kelimeler: Arap dili, Tâbi‘, Bedel, Atfu’l-beyân, Kur’ân-ı Kerîm.
I
DEPARTMENT OF ISLAMIC SCIENCES
INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCES
KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM UNIVERSITY
ABSTRACT
MA THESIS

“BEDEL” AND “ATFU’L-BEYAN” IN ARABİC
LANGUAGE AND THEIR USAGE IN HOLY
QURAN

Mustafa TOPRAK
Supervisor : Prof. Dr. M. Akif ÖZDOĞAN
Year : 2015 , Pages:60+6
Jury : Prof. Dr. M. Akif ÖZDOĞAN (Chairperson)
: Prof. Dr. Faruk ÇİFTÇİ (Member)
: Asist. Prof. Dr. Ferhat YILMAZ (Member)
Every language has some idiosyncratic grammar elements. One of the
idiosyncratic elements of the grammar of Arabic Language is subordinates (tâbi)
which are among auxiliary constituents, but add wording and meaning richness to
the sentence when used if necessary.
Among these subordinates (tâbi) “bedel” and “atfu’l-beyân” clarify the
word that they are subject to, resolve the confusion and remove the probability of
metaphor by preventing the extension of meaning. Both of them are the same in
rems of what they are subject to in the matter being subject. However, “atfu’l-
beyân” refers to what is subjected to, and “bedel” on the other hand, refers to
what in fact is intended in the sentence, although it clearly explains what it is
subject to. Infix (‘âmil) of “atfu’l-beyân” is also the infix of what is subjected to
(metbû). Infix of “bedel” is though, in the nature of repeat of infix of what is
subjected to (metbû).
Due to the harmony is required between “atfu’l-beyân” and what is
subjected to (metbû), its usage in Holy Quran in terms of wording and meanıng is
restricted. But, because of the harmony is not required between “bedel” and what
is subject to, its usage in Holy Quran provides in terms of both wording and
meaning richness.
Key Words: Arabic Language, Tâbi‘, Bedel, Atfu’l-beyân, Holy Quran.
II
ÖNSÖZ
Arap dilinde gramer, diğer dillerde olduğu gibi büyük bir öneme hâizdir. İslam
öncesi Arapların grameri öğrenme ve öğretme gibi bir çabaları yoktu. O dönemde
Araplar söz söyleme sanatında zirveye ulaştıkları için doğal selikaları icabı gramere
ihtiyaç hissetmiyorlardı.
Kur’ân-ı Kerîm nâzil olup, günden güne müslümanların sayıları çoğalıp, İslam
toprakları genişleyip, Arapların dışındaki unsurlar da İslama girmeye başlayınca, Arap
dilinde bozulmalar meydana geldi. Bunu önlemek için ağırlıklı olarak yüce kitabımız
Kur’ân-ı Kerîm ve Câhiliye dönemi arap şiirleri örnek gösterilerek Arap dili grameri
ortaya konulmaya başlandı.
Bu çalışmamızda dilciler tarafından ele alınan gramer konularından tevâbi‘nin
son ikisi bedel ve atfu’l-beyân incelendi.
Giriş bölümünde konunun önemi, tez konusunun yöntemi ve önceki çalışmalar
belirtildi.
Birinci bölümde Arap dilinde tâbi‘ kavramı ele alındı.
İkinci bölümde Arap dilinde tâbi‘lerin neler olduğu ayrı başlıklar altında kısaca
açıklandı.
Üçüncü ve dördüncü bölümlerde Arap dilinde bedel ve atfu’l-beyân, gayeleri,
kısımları ve hükümleri ele alındı.
Beşinci ve altıncı bölümlerde ise bedel ve atfu’l-beyânın Kur’ân-ı Kerîm’de
anlam ve lafız yönünden kullanımları incelendi.
Yüksek lisans eğitimime başladığım günden itibaren tezimi bitirme aşamasına
kadar olan süreç içerisinde kendisinden çok şey öğrendiğim kıymetli hocam Prof. Dr.
M. Akif ÖZDOĞAN’a sonsuz şükranlarımı arz etmek isterim. Ayrıca tez süresince
tavsiyelerinden ve kaynaklarından istifade ettiğim değerli hocam Doç. Dr. Faruk
ÇİFTÇİ’ye teşekkürlerimi sunarım.

Mustafa TOPRAK
TEMMUZ-2015

III
İÇİNDEKİLER
ÖZET ............................................................................................................................ I
ABSTRACT ................................................................................................................. II
ÖNSÖZ ....................................................................................................................... III
İÇİNDEKİLER .......................................................................................................... IV
KISALTMALAR LİSTESİ ........................................................................................ VI
1. GİRİŞ ........................................................................................................................1
1.1. Konunun Önemi ..................................................................................................1
1.2. Tez Konusunun Yöntemi.....................................................................................1
1.3. Önceki Çalışmalar ...............................................................................................1
2. ARAP DİLİNDE TÂBİ’ ............................................................................................3
2.1. Arap Dilinde Tâbi‘ Kavramı................................................................................3
2.1.1. Tâbi‘nin Lügat Anlamı .................................................................................3
2.1.2. Tâbi‘nin Istılâhî Anlamı ................................................................................4
2.2. Arap Dilinde Tâbi‘ler ..........................................................................................5
2.2.1. Sıfat ..............................................................................................................5
2.2.1.1. Sıfatın Gâyesi .........................................................................................7
2.2.2. Tekid ............................................................................................................7
2.2.3. Atfu’n-Nesâk ................................................................................................9
2.2.4. Bedel Ve Atfu’l-Beyân ............................................................................... 10
3. ARAP DİLİNDE BEDEL VE ATFU’L-BEYÂN .................................................... 11
3.1. Arap Dilinde Bedel ........................................................................................... 11
3.1.1. Arap Dilinde Bedel Kavramı ...................................................................... 11
3.1.2. Bedelin Gayesi ........................................................................................... 13
3.1.2.1. Bedelin Değişik Anlamları ................................................................... 14
3.1.3. Bedelin Kısımları........................................................................................ 16
3.1.3.1. Bedelü’l-Kül mine’l-Kül ...................................................................... 17
3.1.3.1.1. Bedelü’l-Kül mine’l-Külün Kullanım Biçimleri................................. 18
3.1.3.2. Bedelü'l-Ba‘z mine'l-Kül ...................................................................... 20
3.1.3.2.1. Bedelü’l-ba‘z mine’l-Külde Âid Zamirinin Düşürülmesi ................... 21
3.1.3.2.2. Bedelü’l-ba‘z mine’l-Külün Kullanım Biçimleri ................................ 21
3.1.3.3. Bedelü’l-İştimâl ................................................................................... 23
3.1.3.3.1. Bedelü’l-iştimâlin Kullanım Biçimleri ............................................... 25
3.1.3.4. Bedelü’l-Mubâyin ................................................................................ 26
3.1.3.4.1. Bedelü’l-Galat ................................................................................... 27
3.1.3.4.2. Bedelü’l-İdrâb ................................................................................... 28
3.1.3.4.3. Bedelü’n-Nisyân ............................................................................... 29
3.1.3.5. Bedelü’l-Kül mine’l-Ba‘z ..................................................................... 29
3.1.3.6. Bedelü’t-Tafsîl ..................................................................................... 30
3.1.4. Bedelin Hükmü........................................................................................... 32
3.1.4.1. Bedelin hükmünün vacip olduğu yerler ................................................ 32
3.1.4.2. Bedelin Hükmünün Câiz Olduğu Yerler ............................................... 33
3.1.4.3. Bedelin Hükmünün Mümteni Olduğu Yerler ........................................ 37
3.1.5. Bedelde Âmil.............................................................................................. 38
3.1.5.1. Bedelin Âmilinin Harf-i Cerr Olması.................................................... 39
3.2. Arap Dilinde Atfu’l-beyân ................................................................................ 40
3.2.1. Arap Dilinde Atfu’l-beyân Kavramı ............................................................ 40
3.2.2. Atfu’l-beyânın Gâyesi................................................................................. 42
IV
3.2.3. Atfu’l-beyânın Hükmü ................................................................................ 42
3.2.4. Atfu’l-beyânın Sıfata Benzeyen Yönleri ..................................................... 44
3.2.5. Atfu’l-beyân ile Sıfat Arasındaki Farklılıklar .............................................. 45
3.2.6. Atfu’l-beyân-Bedel İlişkisi ......................................................................... 46
3.2.6.1. Atfu’l-beyânın Bedele Benzeyen Yönleri ............................................. 46
3.2.6.2. Atfu’l-beyân ile Bedel Arasındaki Farklar ............................................ 46
4. BEDEL VE ATFU’L-BEYÂNIN KUR’ÂN-I KERÎM’DE KULLANIMI ............... 49
4.1. Bedelin Kur’ân-ı Kerîm’de Kullanımı ............................................................... 49
4.1.1. Bedelin Anlam Bakımından Kur’ân-ı Kerîm’de Kullanımı ......................... 49
4.1.2. Bedelin Lafız Bakımından Kur’ân-ı Kerîm’de Kullanımı ............................ 50
4.2. Atfu’l-beyânın Kur’ân-ı Kerîm’de Kullanımı .................................................... 53
4.2.1. Atfu’l-beyânın Anlam Bakımından Kur’ân-ı Kerîm’de Kullanımı............... 53
4.2.2. Atfu’l-beyânın Lafız Bakımından Kur’ân-ı Kerîm’de Kullanımı ................. 53
5. SONUÇ ................................................................................................................... 56
6. KAYNAKÇA .......................................................................................................... 57
ÖZ GEÇMİŞ ............................................................................................................... 61

V
KISALTMALAR LİSTESİ

b. : İbn veya Bin
(r.a.) : Radiyallâhu Anh
(s.a.v.) : Sallallâhu Aleyhi ve Sellem
c. : Cilt
Hz. : Hazreti
nr. : Numara
nşr. : Neşreden
s. : Sayfa
Tah. : Tahkik eden
ty. : Tarih yok
vd. : Ve diğerlerleri
vs. : Ve sair
Yy. : Yayın evi yok

VI
GİRİŞ Mustafa TOPRAK
1. GİRİŞ
1.1. Konunun Önemi
Arap dili dünyada büyük kitleler tarafından konuşulan ve öğrenilen bir dildir.
Ülkemizde de dinî, siyasî, iktisâdî ve kültürel sebeplerle öğrenilmektedir. Özellikle
ilahiyat fakültelerinde Arapça, temel dersler arasında yer almaktadır. İslâmî kaynakların
neredeyse hepsinin Arapça olması ve bu alanda araştırma yapmak isteyenlerin Arapçayı
öğrenmelerinin gerekliliği bu dilin önemini göstermektedir.
Arap dili birbirini tamamlayan birçok öğenin bir araya gelmesiyle oluşan bir
bütündür. Bedel ve atfu’l-beyân bu bütünü oluşturan parçalardan biridir. Parçalardan
birinin eksik olması bütünün eksik olması demektir. Dolayısıyla Arap dilini iyi
anlayabilmek için bu parçaları güzel bir şekilde öğrenmek gerekir.
Bu çalışma ile bedel ve atfu’l-beyânın izahı, cümleye kattıkları anlamları ve
cümledeki görevleri kelamların en güzeli olan Kur’ân-ı Kerîm’deki anlam ve lafız
bakımından kullanımıyla beraber örneklendirilerek sunulacaktır.
1.2. Tez Konusunun Yöntemi
Bu çalışmamızda konulu yöntem ile karşılaştırmalı yöntemi esas aldık. Konulu
yöntemde bedeli bütün yönleri ve diğer gramerden farklı özellikleri ile ele aldık.
Karşılaştırma yönteminde ise iki konuyu karşılaştırmalı olarak ele aldık.
1.3. Önceki Çalışmalar
Bu konuda daha önce yapılmış olan çalışmaları incelediğimizde iki kısım
çalışmayla karşılaştık. Bunlardan birincisi bedel ve atfu’l-beyânı diğer tâbi‘lerle veya
başka konularla beraber ele alan çalışmalardır. İkincisi ise bedel ve atfu’l-beyânı
müstakil olarak ele alan çalışmalardır.
Bedel ve atfu’l-beyânı diğer tâbi‘lerle veya başka konularla beraber ele alan
çalışmalar:
Vedâd Hâmid ‘Atşân es-Selâmî tarafından 2007 yılında Irak Kûfe
Üniversitesinde yapılmış, “et-Tevâbi‘ fî Nehci’l-Belâğa” isimli yüksek lisans çalışması
bulunmaktadır. Bu çalışma dört bölümden oluşmakta olup birinci bölümde sıfat, ikinci
bölümde tekid, üçüncü bölümde bedel ve atfu’l-beyân ve son olarak dördüncü bölümde
ise atfu’n-nesâk, kısımları ve cümleye kattıkları anlamlarıyla birlikte işlenmiştir.
Bir diğer çalışma, Mısır Kâhire’de 1991 yılında Muhammed Hamâse ‘Abdullatîf
tarafından kaleme alınmış ve Mektebetu’z-Zehrâ tarafından neşredilmiş olan “et-
Tevâbi‘ fi’l-Cümleti’l-‘Arabiyye” isimli kitaptır. Kitapta sıfat, tekid ve bedel ayrı
başlıklar altında ele alınırken atfu’n-nesâk ve atfu’l-beyân ise atıf başlığı altında ele
alınmıştır.
Ülkemizde Samsun Ondokuz Mayıs Üniversitesinde 2000 yılında Metin
YANARTAŞ tarafından yazılmış “Sîbeveyh’in Bedel, İsm-i Fâil, Mastar ve Sıfat-ı
Müşebbehe Konularını İşleme Yöntemi” yüksek lisans tezi mevcuttur. Bu çalışmanın
1