Arap Dilbilimcilerine Göre DİLLERİN KAYNAĞI MESELESİ

219 Pages·2008·1.2 MB·Turkish

T. C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLAHİYAT ANABİLİM DALI
ARAP DİLİ VE BELAGATI BİLİM DALI

Arap Dilbilimcilerine Göre
DİLLERİN KAYNAĞI MESELESİ

DOKTORA TEZİ

Ramazan DEMİR

İstanbul, 2008
T. C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLAHİYAT ANABİLİM DALI
ARAP DİLİ VE BELAGATI BİLİM DALI

Arap Dilbilimcilerine Göre
DİLLERİN KAYNAĞI MESELESİ

DOKTORA TEZİ

Ramazan DEMİR

Danışman:
Prof. Dr. Ahmet Turan ARSLAN

İstanbul, 2008

GENEL BİLGİLER
Adı ve Soyadı : Ramazan DEMİR
Anabilim Dalı : İlahiyat
Programı : Arap Dili ve Belagatı
Tez Danışmanı : Prof. Dr. Ahmet Turan ARSLAN
Tez Türü ve Tarihi : Doktora - Ağustos 2008
Anahtar Kelimeler : Lafız, Anlam, Adlandırma (Vađ‘), Delâlet, Dil (el-
lüğa/el-lisân), tevkîf, ıstılâh.

ÖZET
ARAP DİLBİLİMCİLERİNE GÖRE DİLLERİN KAYNAĞI MESELESİ

Dilin kaynağı nedir sorusu insanın zihninde hep merak uyandırmış ve onu bu
konuda araştırma yapmaya yöneltmiştir. İslam tarihinde de çok erken sayılabilecek bir
dönemde bu soruya Arap Dili bilginlerce cevap aranmıştır. İşte bu çalışmada Arap
Dilbilimcilerine Göre Dillerin Kaynağı Meselesi incelendi. Araştırmamız giriş, iki
bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır.
Girişte araştırmanın amacı, yöntemi, kaynakları ve günümüzde konuyla ilgili
olarak yapılan çalışmalar hakkında bilgi verilmiştir. Ayrıca kavramsal çerçeve başlığı
altında lafız, anlam, adlandırma (vađ‘), delâlet dil ve konuşma kavramları açıklanmış;
dil-düşünce ile dil-toplum ilişkisi üzerinde durulmuştur.
Birinci bölümde, Arap dilbilimcileri dışında dilin doğuşuyla ilgili olarak yapılan
tartışmalar genel bir çerçeve içerisinde incelenmiştir.
İkinci bölümde öncelikle Arap dilbilimcileri arasında dilin doğuşu ile ilgili
olarak ortaya çıkan temel teoriler onları savunan bilginlerin görüşleri bağlamında
kronolojik bir sırayla incelenmiştir. Dilin kaynağı meselesi lafız-anlam ilişkisi ve
Kur’ân’da konunun tartışılmasına dayanak teşkil eden ayetler bağlamında da
incelenmiştir. Bu sebeple bu bölümde mesele bu boyutlarıyla da işlenmiştir.
Sonuçta elde edilen bulgular özetlenmiştir.
GENERAL KNOWLEDGE

Name and Surname : Ramazan DEMİR
Field : Theology (Divinity)
Programme : Arabic Language and Literature
Supervisor : Professor Ahmet Turan ARSLAN
Degree Awerded and Date : Doctorate - August 2008
Keywords : Word, meaning, naming (Wađ‘), reference
(delâlet), language (el-lüğa/el-lisân), revelation (tawqîf), convention (ıśtılâĥ).

ABSTRACT

THE ISSUE OF THE SOURCE OF LANGUAGES ACCORDİNG TO
THE ARAB LINGUISTS

The question “What is the source of language?” has always arose curiosity in
human mind and made him do some research about this question. Also in the history of
Islam, relatively in a very early period, Arab linguists looked for an answer to this
question. In this research, the source of language is examined according to the Arab
Linguists. Our research includes an introduction, two parts and a conclusion.
In our introduction part, the purpose and the method of the research are
indicated and some information is given from the recent works about our research topic.
Also, under the title of conceptual circle, the concepts of word, meaning, naming
(wađ‘), reference, language and speaking concepts are explained and the relation
between language-thought and language-society is focused.
In the first part, the discussions made by linguists (except Arabic linguists) about
the source of language are generally examined.
In the second part, firstly, basic theories about the source of language between
Arab Linguists are examined in a chorolonogical order with the thought of the linguists
defending these theories. The issue of the source of language is examined on the basis
of word-meaning relation and verses in Quran causing a discussion as well. Therefore,
the issue is also examined in these ways.
In conclusion, the results we have are summerized.
İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER ...........................................................................................................1
ÖNSÖZ ....................................................................................................................... V
TRANSKRİPSİYON İŞARETLERİ ...................................................................... VII
KISALTMALAR ................................................................................................... VIII

GİRİŞ
ARAŞTIRMANIN KONUSU, AMACI, YÖNTEMİ, KAYNAKLARI VE
KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ

I- ARAŞTIRMANIN KONUSU, AMACI VE YÖNTEMİ ........................................2
II- ARAŞTIRMANIN TEMEL KAYNAKLARI .......................................................4
III- KONUYLA İLGİLİ ÇALIŞMALAR...................................................................8
IV- KAVRAMSAL ÇERÇEVE ................................................................................ 10
A- LAFIZ ((cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:5)(cid:6)) ....................................................................................................... 10
B- ANLAM ((cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:6)) .................................................................................................... 12
C- ADLANDIRMA (EL-VAĐ‘- (cid:10)(cid:11)(cid:12)(cid:5)(cid:6)) ..................................................................... 13
D- DELÂLET ((cid:13)(cid:5)(cid:14)(cid:15)(cid:5)(cid:6)) ............................................................................................... 15
E- DİL ((cid:13)(cid:16)(cid:4)(cid:5)(cid:6) - (cid:17)(cid:18)(cid:19)(cid:4)(cid:5)(cid:6)) .................................................................................................. 19
F- KONUŞMA ((cid:20)(cid:21)(cid:22)(cid:5)(cid:6)) .............................................................................................. 22
G- DİL VE DÜŞÜNCE ........................................................................................... 24
H- DİL VE TOPLUM .............................................................................................. 26

I
BİRİNCİ BÖLÜM
DİLİN KAYNAĞI MESELESİNİN ARAP DİLBİLİMCİLERİ DIŞINDA ELE
ALINIŞI

I- ANTİK ÇAĞDAN YENİÇAĞ’A DİLİN DOĞUŞU TEORİLERİ ...................... 29
II- DİLİN DOĞUŞUYLA İLGİLİ ANTİK BİR METİN: KRATYLOS
DİYALOĞU ............................................................................................................... 35
A- KRATYLOS DİYALOĞU ................................................................................. 35
B-KRATYLOS DİYALOĞU’NDA TARTIŞILAN DÖRT TEMEL TEZ ................ 37
1- Adların İşlevi ................................................................................................... 37
2- Adlar İle Onların Adlandırdıkları Nesneler Arasında Doğal Bir Bağ Var mıdır?
............................................................................................................................ 38
3- Bir Nesnenin Kaç Doğru Adı Vardır? .............................................................. 39
4- Adları Nesnelere İlk Veren Kimdir? ................................................................ 41
III- YENİÇAĞ (16-19.yy)’DA DİLİN DOĞUŞU İLE İLGİLİ DÜŞÜNCELER..... 43
IV- ÇAĞDAŞ BATI DÜŞÜNCESİNDE DİLİN DOĞUŞU TEORİLERİ ............... 48
A- DOĞUŞTANCI TEORİ ...................................................................................... 48
B- DAVRANIŞÇI TEORİ ....................................................................................... 50
C- BİLİŞSEL GELİŞİM TEORİSİ .......................................................................... 50
D- DOĞADAKİ SESLERİN TAKLİT EDİLMESİNİ TEMEL ALAN TEORİ
(BOW-WOW) ......................................................................................................... 51
E- ÜNLEMLERİ TEMEL ALAN TEORİ (POOH-POOH) ...................................... 52
F- DİNG-DONG TEORİSİ ...................................................................................... 52
G- YO-HE-HO TEORİSİ (İŞ KURAMI) ................................................................. 52

İKİNCİ BÖLÜM
ARAP DİLBİLİMCİLERİNE GÖRE DİLİN KAYNAĞI MESELESİ

I- ARAP DİLBİLİMCİLERİNE GÖRE DİLİN DOĞUŞU TEORİLERİ .............. 55
A- VAHİY VE İLHAM (TEVĶÎF) TEORİSİ VE ONUN SAVUNUCULARI ........ 55
1- İbn Fâris .......................................................................................................... 56
2- İbn Hazm ......................................................................................................... 57
a- İbn Hazm’a Göre Dilin Doğuşu.................................................................... 57
II
b- İbn Hazm’a Göre Allâh’ın Hz. Âdem’e Öğrettiği Dil ................................... 61
c- Dillerin Mukayesesi İle İlgili Görüşleri ........................................................ 64
(1) İbn Hazm’a Göre En Üstün Dil Meselesi ................................................ 64
(2) İbn Hazm’a Göre Cennet ve Cehennemde Konuşulacak Dil .................... 67
3- Seyfeddîn el-Âmidî ......................................................................................... 69
B- UZLAŞMA VE ANLAŞMA (IŚŦILÂĤ - (cid:23)(cid:21)(cid:24)(cid:25)(cid:6) / MUVÂĐA‘A - (cid:13)(cid:8)(cid:11)(cid:6)(cid:12)(cid:26) /
TEVÂTU’ - (cid:27)(cid:28)(cid:6)(cid:12)(cid:29)) TEORİSİ VE ONUN SAVUNUCULARI .................................... 69
1- Mu‘tezîle’den Ebû Hâşim el-Cübbâî ve Onun Takipçileri ................................ 69
C- BİRLEŞTİRİCİ TEORİ ...................................................................................... 74
1- Ebû İshak el-İsferâyînî ..................................................................................... 74
D- TEVAĶĶÛF EDEN (ÇEKİMSER) TEORİ VE ONUN SAVUNUCULARI ...... 75
1- Ebû Bekr el-Bâkıllânî ...................................................................................... 76
2- İmâmu’l-Ĥarameyn el-Cüveynî ....................................................................... 81
3- İmâmı Gazzâlî ................................................................................................. 83
a) Gazzâlî’ye Göre Dilin Kaynağı .................................................................... 83
b) Gazzâlî’de İsim, Müsemmâ ve Tesmiye Kavramları .................................... 85
4- Fahreddîn er-Râzî ............................................................................................ 87
5- Ali Kuşçu ........................................................................................................ 90
II- KARARSIZ BİR FİLOLOG İBN CİNNÎ ........................................................... 93
III- MESELEYE TEVĶÎF-IŚŦILÂĤ TARTIŞMASI BAĞLAMINDA
YAKLAŞMAYAN BİLGİNLER .............................................................................. 99
A- Fârâbî ................................................................................................................. 99
1- Fârâbî ve Dilbilim ........................................................................................... 99
2- Fârâbî’nin Dilbilim Tanımı ve Ona Göre Dilbilimin Bölümleri ...................... 101
3- Fârâbî’ye Göre el-Lüğa ve el-Lisân Kavramları ............................................. 102
4- Fârâbî’ye Göre Dilin (el-Lüğa) Oluşumu ....................................................... 103
5- Fârâbî’ye Göre Lisânın (Herhangi Bir Toplumun Kullandığı Dil) Oluşumu ... 106
6- Fârâbî’ye Göre Lisanın Oluşum Aşamaları .................................................... 111
7- Fârâbî’nin Eserlerinde Vurguladığı Genel Dilbilim İlkeleri ............................ 112
8- Fârâbî’de Nahiv Mantık İlişkisi ..................................................................... 114
9- Fârâbî’ye Göre Nutk Kavramı ....................................................................... 115
III
B- İbn Sînâ ............................................................................................................ 116
C- İbn Haldûn ........................................................................................................ 119
1- İbn Haldûn’un Dil Anlayışı ........................................................................... 119
2- İbn Haldûn’a Göre Bilginin Oluşumu ............................................................ 121
3- Meleke Kavramı ............................................................................................ 123
4- Dil Melekesinin Kazanılması ......................................................................... 126
5- İbn Haldun’a Göre Dil Melekesi Gramer Kurallarını Öğrenerek Elde Edilebilir
mi? .................................................................................................................... 128
6- İbn Haldûn’un Meleke Nazariyesiyle Açıkladığı Konular .............................. 131
a- İbn Haldûn’a Göre Anadilde Eğitimin Önemi ............................................ 131
b- Dil Eğitimi ................................................................................................. 133
c- Şiir ve Düzyazı .......................................................................................... 134
IV- ÇAĞDAŞ ARAP DİLBİLİMCİLERİNİN YAKLAŞIMLARI ....................... 135
A- Corcî Zeydân’ın Yaklaşımı ............................................................................... 135
1- Corcî Zeydan’a Göre Dilin Doğuşu ............................................................... 135
2- Corcî Zeydan’a Göre Dilin Gelişim Aşamaları .............................................. 139
B- Ali Abdülvâhid el-Vâfî’nin Yaklaşımı .............................................................. 141
1- Ali Abdülvâhid el-Vâfî’ye Göre İfade Türleri ................................................ 141
2- Ali Abdülvâhid el-Vâfî’ye Göre Dilin Doğuşu ............................................... 143
C- İbrahim Enîs’in Yaklaşımı ................................................................................ 151
D- Kâsid Yâsir ez-Zeydî’nin Yaklaşımı ................................................................. 154
E- ‘İmâd Ĥâtim’in Yaklaşımı ................................................................................ 155
V- MESELENİN LAFIZ-ANLAM İLİŞKİSİ BAĞLAMINDA ELE ALINIŞI .... 158
VI- TEFSİR LİTERATÜRÜNDE MESELENİN ELE ALINIŞI .......................... 165
A- HZ. ÂDEM’E ÖĞRETİLEN İSİMLER ............................................................ 165
B- İNSANA BEYÂN KABİLİYYETİNİN ÖĞETİLMESİ .................................... 177
SONUÇ .................................................................................................................... 183
KAYNAKÇA ........................................................................................................... 194
IV
ÖNSÖZ
İnsanın düşüncelerini, duygularını ve meramını ifade etmek üzere sesleri,
heceleri, kelimeleri ve cümle gruplarını anlamlı ve ahenkli bir şekilde bir araya
getirerek oluşturduğu semboller bütünü diye tanımlayabileceğimiz dil, onun kendi
varoluşunu ifade etmesi açısından olmazsa olmaz unsurlardan biridir. İnsanı diğer
varlıklardan ayıran ve onu ayrıcalıklı hale getiren dildir. İnsanın olmadığı yerde dilden;
dilin olmadığı yerde de insandan bahsetmek mümkün değildir. Bu sebeple insan için
son derece önem arz eden dilin nasıl oluştuğu sorusu her zaman merak uyandırmış ve
güncelliğini hep korumuştur.
İslam düşüncesinde ele alınan en temel konulardan birisi de dildir. İslam
düşüncesinin teşekkülüyle birlikte Arap dilbilimcileri ilk dönemlerden itibaren dili
hemen hemen tüm yönleriyle bilimsel inceleme konusu yapmışlardır. Dilin kaynağı
meselesi de incelemeye tabi tutulan konular arasında yer almıştır. Bu bağlamda mesele
Arap dilbilimcileri tarafından tartışılmış, bu tartışmalar neticesinde çeşitli görüş ve
düşünceler ortaya çıkmıştır.
Bu görüş ve düşünceleri inceleyip bir bütün halinde ortaya koymak amacıyla
Arap dilbilimcilerinin dilin kaynağı meselesini ele alışını tez konusu olarak seçtik.
Tez, giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Girişte araştırmanın amacı, yöntemi,
kaynakları ve günümüzde konuyla ilgili olarak yapılan çalışmalar hakkında bilgi
verilmiştir. Ayrıca kavramsal çerçeve başlığı altında lafız, anlam, adlandırma (vađ‘),
delâlet, dil ve konuşma kavramları açıklanmış; dil-düşünce ile dil-toplum ilişkisi
üzerinde durulmuştur.
Birinci bölümde, Arap dilbilimcileri dışında dilin doğuşuyla ilgili olarak yapılan
tartışmalar genel bir çerçeve içerisinde incelenmiştir.
Tezin ana bölümünü oluşturan ikinci bölüm Arap Dilbilimcilerine Göre Dilin
Kaynağı Meselesi başlığını taşımaktadır. Bu bölümde öncelikle Arap dilbilimcileri
V