Arap Deyim ve Atasözlerinde 'El' Motifi

42 Pages·2010·0.35 MB·Turkish

T.C.
ULUDA(cid:246) ÜN(cid:248)VERS(cid:248)TES(cid:248)
(cid:248)LÂH(cid:248)YAT FAKÜLTES(cid:248) DERG(cid:248)(cid:54)(cid:248)
Cilt: 18, Say(cid:213): 2, 2009
s. 209-250

Arap Deyim ve Atasözlerinde ‘El’ Motifi

Hasan Ta(cid:250)delen
Yard. Doç. Dr. U.Ü. (cid:248)lâhiyat Fakültesi
[email protected]

Özet
Milletler tarih ve kültürlerini dillerinde ya(cid:252)at(cid:215)rlar. Dillerin en
(cid:76)(cid:252)lenmi(cid:252) unsuru ise, atasözleri ve deyimlerdir. Zira atasözlerinin
ve deyimlerin bir k(cid:215)sm(cid:215), arkeolojik kaz(cid:215)larda elde edilen tarihî
eserler gibi, geçmi(cid:252)in ve kültürün izlerini, yüzy(cid:215)llar(cid:215)n birikimini
üzerinde ta(cid:252)(cid:215)r. Derinlemesine incelendiklerinde dil, tarih ve kültür
hakk(cid:215)nda çok de(cid:249)erli bilgiler sunabilir. Arapçada ((cid:938)(cid:1011)/el) kelimesi
de tarih ve kültürün izlerini üzerinde ta(cid:252)(cid:215)yan kelimelerden biridir.
Bu tür atasözlerini ve deyimleri incelemek âdeta bir kelimeyi
izleyerek dil ve kültür tarihinde geriye do(cid:249)ru yap(cid:215)lan bir yolculuk
gibidir. Böyle bir yolculu(cid:249)un bugünkü nesillere aktaraca(cid:249)(cid:215) önemli
bilgiler vard(cid:215)r.

Abstract
The Hand Motif in the Arabic Idioms and Proverbs
Proverbs and idioms like as archeologic artifacts, give us huge
information about cultures and their historical development. So
when we study words of any language having been used
frequently in idioms and proverbs, we can trace the evolution of
that language and culture through these idioms and proverbs.
‘Hand’ is one of these widely used words in Arabic idioms and
proverbs. This article is an attempt to explore the meaning
extensions of ‘yad’ in Arabic idioms and proverbs.
Anahtar Kelimeler: El Motifi, Arap Edebiyat(cid:215), Arap Atasözleri
Key Words: The Hand Motif, Arabic Literature, Arabic Proverbs
A) ((cid:938)(cid:1011)) Kelimesinin Etimolojisi
((cid:938)(cid:1011)) kelimesinin sülasî kökü ((cid:1009).(cid:937).(cid:1009)) harfleridir. Bu kelimenin
kökü konusunda sözlüklerde neredeyse hiçbir ihtilâf yoktur. Çok
kullan(cid:215)lan bir kelime oldu(cid:249)u için ‘tahfîf’ amac(cid:215)yla son harfi
dü(cid:252)ürülmü(cid:252)tür.
((cid:446)(cid:519)/el), insan kolunun bilekten parmak uçlar(cid:215)na veya parmak
uçlar(cid:215)ndan omuza kadar olan k(cid:215)sm(cid:215)na verilen add(cid:215)r. Bilekten parmak
uçlar(cid:215)na kadar olan k(cid:215)(cid:86)(cid:215)m kastedildi(cid:249)inde, elin iç k(cid:215)sm(cid:215) ((cid:264)(cid:486)(cid:495))
manas(cid:215)na gelmektedir. Bu manalardan birisi hakikî olarak kabul
edildi(cid:249)inde, di(cid:249)er mana mecaza hamledilmektedir.1
ez-Zebîdî (ö.1205/1791), Tâcu’l-‘arûs’unda, bu kelimenin
manas(cid:215)(cid:81)(cid:215) biraz daha teferruatl(cid:215)(cid:3) (cid:252)ekilde ele alm(cid:215)(cid:252)(cid:87)(cid:215)r: Buna göre
insanda, elin avuç k(cid:215)sm(cid:215), parmak uçlar(cid:215)ndan boyun köküne kadar
olan k(cid:215)(cid:86)(cid:215)m veya parmak uçlar(cid:215)ndan omuz ba(cid:252)(cid:215)na kadar olan k(cid:215)(cid:86)(cid:215)m
‘yed’ olarak isimlendirilir.2 ez-Zebîdî, ‘yed’ kelimesinin tarifinde
‘parmak uçlar(cid:215)ndan bile(cid:249)e kadar’ rivayetinin de bulundu(cid:249)unu ancak
bunun yanl(cid:215)(cid:252) bir nakil oldu(cid:249)unu, do(cid:249)rusunun ise yukar(cid:215)da
belirtildi(cid:249)i gibi ‘parmak uçlar(cid:215)ndan boyun köküne kadar’ (cid:252)eklinde
olmas(cid:215) gerekti(cid:249)ini de kaydeder.3
Daha önce de i(cid:252)aret edildi(cid:249)i gibi, bu kelimenin asl(cid:215) ((cid:263)(cid:517)(cid:446)(cid:261)(cid:259)(cid:519)) (y.d.y)
iken, sondaki ‘yâ’ harfi, telaffuz kolayl(cid:215)(cid:249)(cid:215) sa(cid:249)lamas(cid:215) aç(cid:215)(cid:86)(cid:215)ndan
hazfedilmi(cid:252)tir. ‘Yed’ kelimesinin asl(cid:215)(cid:81)(cid:215)n ‘fa‘l’ vezninde, ‘yedy’
oldu(cid:249)unun dü(cid:252)ünülmesinin alt(cid:215)nda yatan sebep ise, kelimenin
ço(cid:249)ula dönü(cid:252)ürken ald(cid:215)(cid:249)(cid:215)(cid:3)(cid:252)ekildir. Zira Arapçada ((cid:418)(cid:464)(cid:259)(cid:479)), ((cid:498)(cid:259)(cid:422)(cid:259)(cid:435)), ((cid:506)(cid:259)(cid:503)(cid:259)(cid:451)) gibi
birkaç istisnaî kelime d(cid:215)(cid:252)(cid:215)nda, müfredi ‘fa‘al’ vezninde olmas(cid:215)na
ra(cid:249)men, ço(cid:249)ulu ‘ef‘ul’ vezninde gelen isim bulunmamaktad(cid:215)r.4
((cid:446)(cid:519)) kelimesinin ço(cid:249)ullar(cid:215), ((cid:517)(cid:265)(cid:446)(cid:519)(cid:261)(cid:200)(cid:523)(cid:417)/(cid:446)(cid:519)(cid:261)(cid:394)(cid:407)), ve ((cid:264)(cid:517)(cid:446)(cid:265)(cid:260)(cid:519)) (cid:252)eklindedir; cem’u’l-
cem’i (ço(cid:249)ulunun ço(cid:249)ulu) ise ((cid:517)(cid:265)(cid:445)(cid:418)(cid:519)(cid:200)(cid:523)(cid:417)/(cid:266)(cid:445)(cid:418)(cid:259)(cid:519)(cid:394)(cid:407))’dir. Ancak el-Cevherî (ö.
400/1009'a do(cid:249)ru), bu tür ço(cid:249)ulun sadece (cid:252)iirde kullan(cid:215)ld(cid:215)(cid:249)(cid:215)na
dikkat çekmektedir.5
Yine el-Cevherî, ((cid:517)(cid:446)(cid:519)(cid:523)(cid:417)) (cid:252)eklindeki ço(cid:249)ulun sonundaki ((cid:517))
harfinin dü(cid:252)ürülmesi suretiyle, ((cid:446)(cid:519)(cid:523)(cid:417)) (cid:252)eklinde kullan(cid:215)lmas(cid:215)(cid:81)(cid:215) da, baz(cid:215)
Araplar(cid:215)n lehçesi olarak aç(cid:215)klamaktad(cid:215)r. Bu kullan(cid:215)mda kelimenin
son harfinin dü(cid:252)ürüldü(cid:249)üne delil olarak, kelimenin ism-i tas(cid:249)îrinde
ald(cid:215)(cid:249)(cid:215) ((cid:424)(cid:267)(cid:519)(cid:446)(cid:259)(cid:260)(cid:519)) formunu göstermektedir.6 Zira bir gramer kural(cid:215) olarak,
((cid:419)(cid:407)) ve ((cid:441)(cid:407)) gibi son harfi hazfedildi(cid:249)i için iki harfi kalm(cid:215)(cid:252) olan isimler,
tas(cid:249)îr kal(cid:215)(cid:69)(cid:215)na nakledildiklerinde, hazfedilen harf iade edilir.

1 Mütercim As(cid:213)m Efendi, Kâmûs Tercemesi, ((cid:1009)(cid:938)(cid:1011)) md.
2 ez-Zebîdî, Tâcu’l-‘arûs, ((cid:1009)(cid:938)(cid:1011)) md.
3 Bkz. Tâcu’l-‘arûs, ((cid:1009).(cid:937).(cid:1009)) md.
4 el-Cevherî, es-S(cid:213)hâh, ((cid:1009).(cid:937).(cid:1009)) md.
5 es-S(cid:213)hâh, a.g.md.
6 Bkz. es-S(cid:213)hâh, a.g.md.
210
Bununla birlikte, ez-Zebîdî, el-Cevherî’nin bu iddias(cid:215)na
kat(cid:215)lmayarak, bu kullan(cid:215)(cid:80)(cid:215)n bir lehçe olmad(cid:215)(cid:249)(cid:215)(cid:81)(cid:215), sadece (cid:252)iir
zorunlulu(cid:249)undan kaynaklanan bir durum oldu(cid:249)unu ifade etmi(cid:252)tir.7
Sözlüklerde ((cid:446)(cid:519)) kelimesinin alternatif (cid:252)ekilleri olarak ((cid:515)(cid:259)(cid:446)(cid:259)(cid:519))
‘yedâ’8, kelimenin sonunda yer alan ‘dâl’ harfinin (cid:252)eddelenmesi
suretiyle ((cid:270)(cid:446)(cid:259)(cid:519)) ‘yedd’ ve sonunu ((cid:418)(cid:464)(cid:479)) kelimesinde oldu(cid:249)u gibi ‘elif’ ile
bitirmek suretiyle ((cid:417)(cid:259)(cid:446)(cid:259)(cid:519)) ‘yedâ’, son olarak da sonuna bir ‘hâ’ harfi
eklenmesi suretiyle ((cid:263)(cid:509)(cid:259)(cid:446)(cid:259)(cid:519))9 ‘yedeh’ (cid:252)ekillerine rastlanmaktad(cid:215)r.
Kelimenin (cid:252)iirlerde görülen ((cid:505)(cid:418)(cid:259)(cid:519)(cid:259)(cid:446)(cid:259)(cid:519)) (cid:252)eklindeki tesniyesi, ((cid:515)(cid:259)(cid:446)(cid:259)(cid:519)) müfredine
aittir. Bununla birlikte, bu tür bir tesniyenin ((cid:446)(cid:519)) kelimesinin sonuna
hazfedilen harfini yeniden getirmek suretiyle elde edilen (cid:252)âz bir
tesniye oldu(cid:249)unu söyleyenler de olmu(cid:252)tur. Ancak böyle
farzedildi(cid:249)inde, kelimenin müfret (cid:252)ekli ((cid:263)(cid:517)(cid:446)(cid:261)(cid:259)(cid:519)) ‘yedy’ olarak
dü(cid:252)ünüldü(cid:249)ü için tesniyesinin ((cid:505)(cid:418)(cid:259)(cid:519)(cid:446)(cid:261)(cid:259)(cid:519)) ‘yedyân’ olmas(cid:215) gerekir. Her
halükârda, hangi aç(cid:215)dan bakarsak bakal(cid:215)m ‘yed’ kelimesinin tesniye
ve ço(cid:249)ulunda (cid:252)âz hususlar(cid:215)n bulundu(cid:249)unda (cid:252)üphe yoktur. Meselâ,
‘yed’ lafz(cid:215)(cid:81)(cid:215)n me(cid:252)hur tesniyesi ((cid:505)(cid:417)(cid:259)(cid:446)(cid:259)(cid:519)) (cid:252)eklinde gelmektedir. Ancak bu
durumda da Arapçada ((cid:441)(cid:407)) ve ( (cid:419)(cid:407)) gibi üçüncü harfi hazfedilmi(cid:252)
köklerde, tesniye yaparken hazfedilen harfin geri getirilmesi kural(cid:215)na
ters dü(cid:252)tü(cid:249)ü görülmektedir. Bu durum, muhtemelen, kelimenin çok
kullan(cid:215)lan bir kelime olmas(cid:215)ndan kaynaklanmaktad(cid:215)r.
(cid:251)eddeli ‘dâl’ harfi ile biten ‘yedd’ ve sonu elifle biten ‘yedâ’
(cid:252)eklinde kullan(cid:215)(cid:80)(cid:215)n, (cid:252)iire has oldu(cid:249)unu söyleyen dilciler de
olmu(cid:252)tur.10
((cid:446)(cid:519)) kelimesinin ço(cid:249)ulu olan ((cid:517)(cid:446)(cid:519)) ‘yâ’ harfinin her üç harekesi
ile ((cid:270)(cid:517)(cid:265)(cid:446)(cid:398)(cid:519)(cid:3)(cid:157)(cid:270)(cid:517)(cid:265)(cid:446)(cid:259)(cid:519)(cid:3)(cid:157)(cid:270)(cid:517)(cid:265)(cid:446)(cid:260)(cid:519)) (cid:252)ekillerinde okunabilmektedir.11 Ayr(cid:215)ca, ez-Zebîdî,
‘yed’ kelimesinin ((cid:506)(cid:519)(cid:446)(cid:519)(cid:407)/(cid:505)(cid:513)(cid:446)(cid:519)(cid:407)) (cid:252)eklinde bir ço(cid:249)ulu daha bulundu(cid:249)unu
zikretmektedir.12
(cid:250)bn Fâris (ö. 395/1004), Mu‘cemu mekâyîsi’l-luga’s(cid:215)nda, ((cid:446)(cid:519))
maddesinin as(cid:215)l manas(cid:215)(cid:81)(cid:215)n, insan ve hayvanlar(cid:215)n bilinen uzvu
oldu(cid:249)unu dile getirdikten sonra, bu kelimenin ayn(cid:215) zamanda “ihsan,
iyilik” ve “güç, kuvvet” manalar(cid:215)nda mecazî olarak da kullan(cid:215)ld(cid:215)(cid:249)(cid:215)(cid:81)(cid:215)
kaydetmi(cid:252)tir. “(cid:250)hsan” ve “iyilik” manas(cid:215)ndaki ((cid:446)(cid:519)) kelimesi, ((cid:445)(cid:418)(cid:519)(cid:407))
‘eyâdin’ ve ((cid:517)(cid:446)(cid:519)) ‘yudiyy’ (cid:252)ekillerinde ço(cid:249)ul yap(cid:215)labilirken, güç, kuvvet
manas(cid:215)nda ise sadece ((cid:265)(cid:445)(cid:418)(cid:259)(cid:519)(cid:394)(cid:407)) (cid:252)eklinde ço(cid:249)ul yap(cid:215)labilmektedir.13

7 Tâcu’l-‘arûs, a.g.md.
8 ez-Zebîdî, Tâcu’l-‘arûs’ta Mesed suresinin ilk âyeti olan ((cid:912)(cid:1004)(cid:991)(cid:3)(cid:1010)(cid:913)(cid:899)(cid:3)(cid:909)(cid:938)(cid:1011)(cid:3)(cid:918)(cid:914)(cid:919))’deki ((cid:909)(cid:938)(cid:1011))’n(cid:213)n tesniye
oldu(cid:247)unu dile getiren me(cid:250)hur görü(cid:250) d(cid:213)(cid:250)(cid:213)nda, bu kelimenin müfret oldu(cid:247)unu söyleyenlerin de
bulundu(cid:247)unu kaydetmi(cid:250)tir.
9 Tâcu’l-‘arûs, XL, 341.
10 Tâcu’l-‘arûs, a.g.md.
11 Tâcu’l-‘arûs, a.g.md.
12 Tâcu’l-‘arûs, a.g.md.
13 Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ, Mu‘cemu mekâyîsi’l-luga, VI, 151-152.
211
Bu kökten türetilen ((cid:270)(cid:517)(cid:265)(cid:446)(cid:259)(cid:519)) ve ((cid:392)(cid:424)(cid:267)(cid:519)(cid:265)(cid:446)(cid:259)(cid:519)) kelimeleri ise, erkek ve kad(cid:215)na
(cid:86)(cid:215)fat olarak kullan(cid:215)lmakta, ((cid:517)(cid:446)(cid:519)(cid:3) (cid:498)(cid:435)(cid:259)(cid:449)) veya ((cid:424)(cid:519)(cid:446)(cid:519)(cid:3) (cid:423)(cid:407)(cid:450)(cid:503)(cid:417)) denildi(cid:249)inde,
“becerikli, maharetli, elinden i(cid:252) gelen erkek/kad(cid:215)n” manas(cid:215)(cid:81)(cid:215) ifade
etmektedir.14

((cid:1009).(cid:937).(cid:1009)) Kökünün Fiil Olarak Kullan(cid:213)mlar(cid:213)
1) ((cid:396)(cid:498)(cid:435)(cid:450)(cid:499)(cid:417)(cid:3)(cid:259)(cid:517)(cid:265)(cid:446)(cid:259)(cid:519)) veya ((cid:396)(cid:498)(cid:260)(cid:435)(cid:450)(cid:499)(cid:417)(cid:3)(cid:517)(cid:446)(cid:265)(cid:260)(cid:519)) kullan(cid:215)(cid:80)(cid:215)nda, ‘Birisi ihsana, iyili(cid:249)e
mazhar olmak’ manas(cid:215)(cid:81)(cid:215) ifade etmektedir. Fiilin meçhûl olarak
kullan(cid:215)lan (cid:252)ekli, ayn(cid:215) zamanda, ‘elinden (cid:252)ikayet etmek, eli a(cid:249)(cid:85)(cid:215)mak’
demektir. Nitekim bu mana ile ili(cid:252)kili olarak ‘fu‘âl’ veznindeki ((cid:404)(cid:417)(cid:259)(cid:446)(cid:260)(cid:519))
kelimesi, ‘el a(cid:249)(cid:85)(cid:215)(cid:86)(cid:215)’ manas(cid:215)na gelmektedir.
2) ((cid:509)(cid:265)(cid:446)(cid:259)(cid:519)(cid:3)(cid:506)(cid:261) (cid:265)(cid:503)(cid:3)(cid:259)(cid:517)(cid:265)(cid:446)(cid:259)(cid:519)) kullan(cid:215)(cid:80)(cid:215)nda ise ‘kolunu kaybetmek, çolak olmak’
manalar(cid:215)na gelmekte iken, cümle dua kipine hamledildi(cid:249)inde ise
‘eli/kolu kurusun’ manas(cid:215)nda bedduaya dönü(cid:252)mektedir.
3) ((cid:498)(cid:435)(cid:450)(cid:499)(cid:417)(cid:3)(cid:516)(cid:500)(cid:479)(cid:3)(cid:260)(cid:426)(cid:519)(cid:261)(cid:259)(cid:446)(cid:259)(cid:519)) kullan(cid:215)(cid:80)(cid:215)nda ‘ihsan etmek’, ‘iyilikte bulunmak’
manalar(cid:215)na geldi(cid:249)inden, verilen cümle “Filâna ihsanda bulundum”
(cid:252)eklinde tercüme edilebilir.
4) (cid:260)(cid:510)(cid:260)(cid:428)(cid:519)(cid:261)(cid:446)(cid:259)(cid:519)(cid:259) ‘Eline vurmak/elinden yakalamak’ manas(cid:215)nda, “Adam(cid:215)n
eline vurdum.”15
5) (cid:259)(cid:517)(cid:265)(cid:446)(cid:259)(cid:519) ‘Zay(cid:215)f olmak’16
Görüldü(cid:249)ü gibi, be(cid:252)inci mana d(cid:215)(cid:252)(cid:215)nda di(cid:249)er bütün manalar(cid:215)n
kökle alâkas(cid:215) aç(cid:215)k bir (cid:252)ekilde görülebilmektedir. Bu manay(cid:215) da
Arapçada -çöle ((cid:423)(cid:259)(cid:451)(cid:418)(cid:394)(cid:488)(cid:259)(cid:503)) denilmesi gibi- zaman zaman ba(cid:252)vurulan, ‘bir
(cid:252)eyi z(cid:215)dd(cid:215)yla isimlendirmek’(cid:3)(cid:252)eklinde dü(cid:252)ünmek mümkündür. Yani
‘el’ kelimesi genelde güç ve kudreti ifade etti(cid:249)i için, onun z(cid:215)dd(cid:215) olarak
kelimeye böyle bir mana yüklenmi(cid:252) olmas(cid:215) ihtimal dahilindedir.

((cid:938)(cid:1011)) Kelimesinin sözlüklere girmi(cid:250) olan mecazî manalar(cid:213)
Mecazî kullan(cid:215)ma oldukça yatk(cid:215)n olan ‘yed’ kelimesi, bu sayede
oldukça geni(cid:252) bir mana örgüsüne sahip olmu(cid:252)tur. Nitekim,
incelendi(cid:249)ine bu denli yayg(cid:215)n ve geni(cid:252) mecazî kullan(cid:215)ma sahip az
say(cid:215)da kelime bulundu(cid:249)u görülecektir.
(cid:36)(cid:252)(cid:68)(cid:249)(cid:215)da, bu kelime ile ilgili sözlüklerde yer alan mecazî
manalar(cid:215) maddeler halinde vermeye çal(cid:215)(cid:252)aca(cid:249)(cid:215)z. Maddeleri s(cid:215)ralarken
gerekli görülenlerde örneklendirme yap(cid:215)lacakt(cid:215)r. Bununla birlikte, bu
kelimeye ait sözlüklerde yer alan mecazî manalar(cid:215)n, bir s(cid:215)(cid:81)(cid:215)rland(cid:215)rma
ifade etmedi(cid:249)ini, bunlar d(cid:215)(cid:252)(cid:215)nda da farkl(cid:215) mecazî kullan(cid:215)mlar
türetilebilece(cid:249)ini akl(cid:215)(cid:80)(cid:215)zda bulundurmal(cid:215)(cid:92)(cid:215)z. Burada zikredilecek

14 Mu‘cemu mekâyîsi’l-luga, VI, 152.
15 Mu‘cemu mekâyîsi’l-luga, VI, 152.
16 Tâcu’l-‘arûs, XL, 355.
212
olan mecazî kullan(cid:215)mlar(cid:215)n, çe(cid:252)itli metinlerde geçen ‘yed’ kelimelerinin
ba(cid:249)lama uygun (cid:252)ekilde mana yorumuna tabi tutulmas(cid:215)yla elde
edildi(cid:249)ini, dolay(cid:215)(cid:86)(cid:215)yla bir k(cid:215)sm(cid:215)nda ihtilâf oldu(cid:249)unu da hat(cid:215)rlatmak
gerekmektedir. Sözlüklere geçen ve a(cid:252)(cid:68)(cid:249)(cid:215)da vermeye çal(cid:215)(cid:252)(cid:87)(cid:215)(cid:249)(cid:215)(cid:80)(cid:215)z
mecazî kullan(cid:215)mlar(cid:215)n, ço(cid:249)unlukla Kur’an-(cid:215) Kerim, hadis-i (cid:252)erifler,
deyim ve atasözlerinden al(cid:215)nd(cid:215)(cid:249)(cid:215)(cid:81)(cid:215) belirtmekte fayda görüyoruz.
1) Makam, mevki
2) Vakar
3) Engellemek, zulmü bertaraf etmek
4) Yol, vas(cid:215)ta
((cid:393)(cid:450)(cid:440)(cid:261) (cid:259)(cid:421)(cid:3) (cid:259)(cid:446)(cid:259)(cid:519)(cid:3) (cid:392)(cid:505)(cid:528)(cid:487)(cid:3) (cid:394)(cid:448)(cid:443)(cid:407)) “Filân sahil yolunu tuttu” gibi ifadelerde bu
manaya gelmektedir. Hicret hadisinde geçen ((cid:450)(cid:440)(cid:422)(cid:499)(cid:417)(cid:3)(cid:446)(cid:519)(cid:3)(cid:502)(cid:273)(cid:3)(cid:448)(cid:443)(cid:408)(cid:487)) “Onlar(cid:215)
sahil yolundan götürdü” cümlesindeki ‘yed’ kelimesi de bu manaya
hamledilmi(cid:252)tir.17 Nitekim bir atasözü olarak yayg(cid:215)nla(cid:252)(cid:80)(cid:215)(cid:252) bulunan
ve ‘Geri dönü(cid:252)ü mümkün olmayan bir (cid:252)ekilde da(cid:249)(cid:215)(cid:79)(cid:215)p gittiler’
manas(cid:215)na gelen ((cid:393)(cid:412)(cid:259)(cid:422)(cid:259)(cid:455)(cid:3) (cid:517)(cid:265)(cid:446)(cid:519)(cid:261)(cid:394)(cid:407)/(cid:259)(cid:517)(cid:265)(cid:445)(cid:418)(cid:259)(cid:519)(cid:394)(cid:407)(cid:3) (cid:417)(cid:514)(cid:260)(cid:422)(cid:259)(cid:511)(cid:394)(cid:447)/(cid:417)(cid:514)(cid:396)(cid:491)(cid:267)(cid:450)(cid:394)(cid:488)(cid:259)(cid:427)) ibaresindeki ((cid:517)(cid:446)(cid:519)(cid:407)/(cid:517)(cid:445)(cid:418)(cid:519)(cid:407))
kelimesini de bu (cid:252)ekilde manaland(cid:215)ranlar olmu(cid:252)tur.18 Bu atasözü
hakk(cid:215)nda ileride daha detayl(cid:215) bilgi verilecektir.
5) Yemen yöresi
Baz(cid:215) dilciler ((cid:408)(cid:422)(cid:455)(cid:3)(cid:517)(cid:445)(cid:418)(cid:519)(cid:407)) ifadesini bu istikamette yorumlam(cid:215)(cid:252)lard(cid:215)r.
Ancak ez-Zebîdî bu yorumun makul olmad(cid:215)(cid:249)(cid:215)na i(cid:252)arette
bulunmu(cid:252)tur.19
6) Güç, kuvvet
((cid:446)(cid:519)(cid:3) (cid:510)(cid:421)(cid:3) (cid:325)(cid:3) (cid:418)(cid:503)) “Benim buna gücüm yetmez” cümlesindeki ‘yed’
kelimesi bu (cid:252)ekilde de(cid:249)erlendirilmi(cid:252)tir. Sâd suresi 45. âyette geçen
((cid:517)(cid:446)(cid:519)(cid:523)(cid:417)) kelimesi böyle yorumlanm(cid:215)(cid:252)(cid:87)(cid:215)r. Sözkonusu âyet-i kerime
(cid:252)udur: ((cid:398)(cid:449)(cid:418)(cid:259)(cid:464)(cid:421)(cid:261)(cid:523)(cid:417)(cid:259)(cid:513)(cid:3)(cid:517)(cid:265)(cid:446)(cid:519)(cid:261)(cid:200)(cid:523)(cid:417)(cid:402)(cid:3)(cid:518)(cid:265)(cid:499)(cid:513)(cid:396)(cid:407)(cid:3)(cid:259)(cid:419)(cid:514)(cid:396)(cid:492)(cid:480)(cid:261)(cid:259)(cid:519)(cid:259)(cid:513)(cid:3)(cid:259)(cid:489)(cid:418)(cid:259)(cid:440)(cid:455)(cid:261) (cid:398)(cid:411)(cid:259)(cid:513)(cid:3)(cid:259)(cid:502)(cid:520)(cid:265)(cid:511)(cid:417)(cid:259)(cid:450)(cid:421)(cid:261)(cid:398)(cid:411)(cid:3)(cid:418)(cid:259)(cid:507)(cid:259)(cid:445)(cid:418)(cid:259)(cid:422)(cid:265)(cid:479)(cid:3)(cid:450)(cid:261)(cid:396)(cid:495)(cid:447)(cid:402)(cid:417)(cid:259)(cid:513)) (Sâd 38:45) “Güç ve
basiret sahipleri olan kullar(cid:215)(cid:80)(cid:215)z (cid:250)brâhim, (cid:250)shak ve Yakub’u zikret!”.
7) Kudret
((cid:446)(cid:519)(cid:3)(cid:510)(cid:520)(cid:500)(cid:479)(cid:3)(cid:325)) ifadesi “Ben bunu yapabilirim” manas(cid:215)na gelmektedir
ki bu durumda buradaki ‘yed’ kelimesi ‘kudret’ manas(cid:215) ta(cid:252)(cid:215)maktad(cid:215)r.
Bu siyakta, ‘yed’ kelimesinin tesniyesinin kullan(cid:215)lmas(cid:215) suretiyle
daha özel bir manaya ula(cid:252)(cid:215)ld(cid:215)(cid:249)(cid:215) da görülmektedir. Ye’cûc ve Me’cûc
hadiselerinin anlat(cid:215)ld(cid:215)(cid:249)(cid:215) hadiste ‘yed’ kelimesinin tesniyesine özel bir
mana yüklenmi(cid:252)tir. Bu hadis (cid:252)öyledir: ((cid:3)(cid:417)(cid:445)(cid:418)(cid:422)(cid:479)(cid:3)(cid:426)(cid:435)(cid:450)(cid:443)(cid:407) (cid:446)(cid:491)(cid:3)(cid:328)(cid:411)(cid:3)(cid:516)(cid:456)(cid:520)(cid:479)(cid:3)(cid:324)(cid:411)(cid:3)(cid:389)(cid:417)(cid:3)(cid:516)(cid:439)(cid:513)(cid:407)(cid:3)(cid:447)(cid:411)
(cid:502)(cid:366)(cid:418)(cid:428)(cid:492)(cid:421)(cid:3)(cid:266)(cid:446)(cid:259)(cid:439)(cid:394)(cid:408)(cid:265)(cid:499)(cid:3)(cid:265)(cid:505)(cid:417)(cid:259)(cid:446)(cid:259)(cid:519)(cid:3)(cid:394)(cid:527)(cid:3)(cid:325))20 “Allah, Hz.(cid:250)sa’ya (a.s.) (cid:252)öyle vahyedecek: Ben öyle

17 (cid:248)bnu’l-Esîr, en-Nihâye fi garîbi’l-hadîsi ve’l-eser, V, 294; (cid:248)bnu’l-Cevzî, Garîbu’l-hadîs, II,
509; Bedruddîn el-‘Aynî, ‘Umdetu’l-kârî, XXIII, 156.
18 Tâcu’l-‘arûs, a.g.md.
19 Tâcu’l-‘arûs, a.g.md.
20 Muslim b. el-Haccâc, Sahîhu Muslim, K. el-Fiten ve E(cid:250)râti’s-sâ‘a, 20.
213
kullar(cid:215)(cid:80)(cid:215) ortaya ç(cid:215)kard(cid:215)m ki, hiç kimse onlarla ba(cid:252) edemez”. Hadis-i
(cid:252)erifin manas(cid:215)na dair yap(cid:215)lan yorumlardan anla(cid:252)(cid:215)ld(cid:215)(cid:249)(cid:215)na göre,
burada, ellerden biri ile, ‘savunma’, di(cid:249)eri ile de ‘sald(cid:215)rma’ manalar(cid:215)
kasdedilmi(cid:252)tir. Hadiste, ‘iki elin de yoklu(cid:249)u’ dile getirilerek,
insanlar(cid:215)n, Ye’cûc ve Me’cûc’e kar(cid:252)(cid:215) sald(cid:215)rma imkân(cid:215)na sahip
olmayaca(cid:249)(cid:215) gibi, ayn(cid:215) zamanda onlar(cid:215)n sald(cid:215)(cid:85)(cid:215)lar(cid:215) kar(cid:252)(cid:215)(cid:86)(cid:215)nda
kendilerini savunmaktan da âciz kalacaklar(cid:215) ifade edilmi(cid:252)tir.21
Bununla birlikte, (cid:250)bn Manzûr (ö. 711/1311), Lisânu’l-‘Arab’da
((cid:418)(cid:259)(cid:512)(cid:398)(cid:421)(cid:3) (cid:259)(cid:494)(cid:394)(cid:499)(cid:3) (cid:398)(cid:506)(cid:519)(cid:261)(cid:259)(cid:446)(cid:259)(cid:519)(cid:3) (cid:394)(cid:527)) ifadesini zikrederek, bunun ‘gücün yetmez, bir (cid:252)ey
yapamazs(cid:215)n’ manas(cid:215)na geldi(cid:249)ini kaydettikten sonra, Sîbeveyh’in (ö.
180/796) bu ifadeyi sadece ‘yed’ kelimesinin tesniyesi (cid:252)ekliyle rivayet
etti(cid:249)ini de ekler. Ayr(cid:215)ca, buradaki tesniyenin çokluk ve mübala(cid:249)a için
oldu(cid:249)u, yoksa gerçek manada tesniye kasdedilmedi(cid:249)i aç(cid:215)klamas(cid:215)(cid:81)(cid:215)
da yapar.22
8) Hâkimiyet, kontrol ((cid:505)(cid:418)(cid:472)(cid:500)(cid:455))
((cid:438)(cid:519)(cid:450)(cid:499)(cid:417)(cid:3) (cid:446)(cid:519)) “Rüzgâr(cid:215)n eli” ifadesi böyle yorumlanm(cid:215)(cid:252)(cid:87)(cid:215)r. Rüzgâr
önüne katt(cid:215)(cid:249)(cid:215) bulutlar(cid:215) sürükleyip götürdü(cid:249)ü için, bir te(cid:252)bihten
hareketle böyle bir ifade kullan(cid:215)lm(cid:215)(cid:252)(cid:87)(cid:215)r.
9) Mülkiyet ((cid:494)(cid:500)(cid:402)(cid:265)(cid:503)), tasarruf
((cid:517)(cid:446)(cid:519)(cid:3)(cid:319)(cid:3)(cid:404)(cid:518)(cid:460)(cid:499)(cid:417)(cid:3)(cid:417)(cid:448)(cid:511)) “Bu (cid:252)ey benim elimdedir”, ((cid:505)(cid:528)(cid:487)(cid:3)(cid:446)(cid:519)(cid:3)(cid:319)(cid:3)(cid:486)(cid:491)(cid:514)(cid:499)(cid:417)(cid:3)(cid:417)(cid:448)(cid:511)) “Bu
vak(cid:215)f filânin elindedir” ifadelerinde kullan(cid:215)lan ((cid:446)(cid:519)) kelimesi, mülkiyet
ve tasarruf manalar(cid:215)na gelmektedir. Bu manada ‘yed’ kelimesinin
tesniyesi kullan(cid:215)lmamaktad(cid:215)r.
10) Cemaat, yek-âhenk grup
((cid:502)(cid:511)(cid:417)(cid:514)(cid:265)(cid:455) (cid:261)(cid:506)(cid:259)(cid:503)(cid:3)(cid:516)(cid:500)(cid:479)(cid:3)(cid:263)(cid:446)(cid:519)(cid:3)(cid:502)(cid:511))23 “Müslümanlar di(cid:249)erlerine kar(cid:252)(cid:215) tek bir eldir”
hadisinde geçen ((cid:446)(cid:519)) kelimesi bu manaya hamledilmi(cid:252)tir.
11) Yard(cid:215)m, imdat, yard(cid:215)mc(cid:215)
((cid:505)(cid:265)(cid:528)(cid:396)(cid:487)(cid:3) (cid:260)(cid:446)(cid:519)(cid:3) (cid:514)(cid:511)) terkibi ‘O, filân(cid:215)n elidir/yard(cid:215)mc(cid:215)(cid:86)(cid:215)(cid:71)(cid:215)r/dostudur’
manas(cid:215)na gelmektedir.24
11) Yemek yemek
((cid:259)(cid:493)(cid:259)(cid:446)(cid:259)(cid:519)(cid:3)(cid:478)(cid:261)(cid:259)(cid:467)) ifadesi mecazen ‘Elini koy/ye!’ manas(cid:215)na gelmektedir.
12) Pi(cid:252)manl(cid:215)k
((cid:509)(cid:446)(cid:259)(cid:519)(cid:3)(cid:319)(cid:3)(cid:394)(cid:470)(cid:265)(cid:492)(cid:260)(cid:455)) terkibi ‘Pi(cid:252)man oldu’ manas(cid:215)na gelmektedir.
ez-Zemah(cid:252)erî (ö. 538/1144), bu terkibi (cid:252)u (cid:252)ekilde aç(cid:215)klamaya
çal(cid:215)(cid:252)(cid:215)r: “A(cid:252)(cid:215)(cid:85)(cid:215) pi(cid:252)manl(cid:215)(cid:249)a kap(cid:215)lan ki(cid:252)inin yapaca(cid:249)(cid:215)(cid:3)(cid:252)ey, üzüntüsünden
elini (cid:215)(cid:86)(cid:215)rmakt(cid:215)r. Böylece eli, (cid:215)(cid:86)(cid:215)(cid:85)(cid:215)lmak suretiyle içine dü(cid:252)ülmü(cid:252)

21 Bkz. en-Nihâye fi garîbi’l-hadîs, V, 293.
22 Lisânu’l-‘Arab, y.d.y md.
23 el-Beyhakî, es-Sunenu’l-kubrâ, VI, 335.
24 Tâcu’l-‘arûs, XL, 355.
214
konumuna geçer.” Bu tabirde, meçhul sigas(cid:215)yla zikredilen ((cid:470)(cid:394) (cid:492)(cid:265)(cid:260)(cid:455))
fiilinin, malûm (cid:252)ekliyle okundu(cid:249)u bir k(cid:215)raat da bulundu(cid:249)unu
zikrettikten sonra, ez-Zeccâc’a (ö. 311/923) nispet ederek (cid:252)u bilgileri
verir: “Bu terkibin manas(cid:215), ‘pi(cid:252)manl(cid:215)k’ ellerine yani gönüllerine ve
kalplerine dü(cid:252)tü’ demektir.25
el-Âlûsî’nin (ö.1270/1854) nakletti(cid:249)ine göre, bu terkibin
Kur’an’(cid:215)n nüzulünden önce hiç i(cid:252)itilmedi(cid:249)ini, Araplar(cid:215)n bu terkibi
tan(cid:215)mad(cid:215)klar(cid:215)(cid:81)(cid:215), konu(cid:252)malar(cid:215)nda ve (cid:252)iirlerinde kullanmad(cid:215)klar(cid:215)(cid:81)(cid:215)
söyleyen bilginler de olmu(cid:252)tur. Manas(cid:215) ve kullan(cid:215)(cid:80)(cid:215) tam
anla(cid:252)(cid:215)lamad(cid:215)(cid:249)(cid:215) için, zaman zaman hatal(cid:215) kullan(cid:215)mlara da maruz
kalm(cid:215)(cid:252)(cid:87)(cid:215)r.26
13) Teslimiyet, boyun e(cid:249)me
Hz. Peygamber’in bir münacaat(cid:215)nda kulland(cid:215)(cid:249)(cid:215) ((cid:494)(cid:499)(cid:3)(cid:517)(cid:446)(cid:519)(cid:3)(cid:509)(cid:448)(cid:511)(cid:513)) (cid:180)(cid:250)(cid:252)te
elim senin” ifadesi, “Sana teslim oldum, boyun e(cid:249)dim” manas(cid:215)na
yorumlanm(cid:215)(cid:252)(cid:87)(cid:215)r. Hz. Osman’a isnad edilen bir hadis metninde de (cid:252)u
ifade yer almaktad(cid:215)r ((cid:449)(cid:418)(cid:264)(cid:504)(cid:259)(cid:480)(cid:265)(cid:499)(cid:3)(cid:517)(cid:446)(cid:519)(cid:3)(cid:509)(cid:448)(cid:511)) (cid:180)(cid:250)(cid:252)te elim Ammâr’(cid:215)nd(cid:215)r.” yani “O ne
derse onu yapaca(cid:249)(cid:215)m, ona boyun e(cid:249)ece(cid:249)im” demektir. Nitekim bu
manan(cid:215)n z(cid:215)dd(cid:215) olarak ((cid:424)(cid:479)(cid:418)(cid:472)(cid:499)(cid:417)(cid:3)(cid:506)(cid:503)(cid:3)(cid:509)(cid:446)(cid:519)(cid:3)(cid:477)(cid:452)(cid:507)) terkibi de “Elini itaatten çekti”
yani (cid:180)(cid:250)syan etti” manas(cid:215)nda kullan(cid:215)lmaktad(cid:215)r.27
Tevbe suresi 29. âyette ((cid:266)(cid:446)(cid:259)(cid:519)(cid:3)(cid:506)(cid:261) (cid:259)(cid:479) (cid:394)(cid:424)(cid:259)(cid:519)(cid:452)(cid:261)(cid:398)(cid:436)(cid:499)(cid:402)(cid:417)(cid:3)(cid:417)(cid:514)(cid:396)(cid:472)(cid:261)(cid:480)(cid:260)(cid:519)(cid:3)(cid:217)(cid:516)(cid:267)(cid:428)(cid:259)(cid:439)) “Teslim olarak, itaat
ederek cizye verinceye kadar…” ibaresindeki ‘(cid:446)(cid:519)(cid:3) (cid:506)(cid:479)’ ifadesinin
hamledildi(cid:249)i manalardan birisi de budur.28
14) Büyük nimet ((cid:424)(cid:484)(cid:421)(cid:418)(cid:455)(cid:3)(cid:424)(cid:504)(cid:480)(cid:507))
Tevbe suresi 29. âyetteki ((cid:446)(cid:519)(cid:3)(cid:506)(cid:479)) bu manaya gelecek (cid:252)ekilde de
yorumlanm(cid:215)(cid:252)(cid:87)(cid:215)r. Bu takdirde ((cid:446)(cid:519)(cid:3) (cid:506)(cid:479)) ‘alan ki(cid:252)i’ ile
ili(cid:252)kilendirilmektedir. Nimet olma yönü ise, ‘hayat(cid:215)(cid:81)(cid:215) ba(cid:249)(cid:215)(cid:252)layarak
bunun kar(cid:252)(cid:215)(cid:79)(cid:215)(cid:249)(cid:215)nda cizye almay(cid:215) kabul etmek’(cid:3) (cid:252)eklinde ortaya
(cid:111)(cid:215)kmaktad(cid:215)r.29
15) (cid:250)yilik yapmak ((cid:510)(cid:480)(cid:508)(cid:472)(cid:464)(cid:427)(cid:3)(cid:505)(cid:418)(cid:456)(cid:439)(cid:525)(cid:417))
Bu manada Arapçada ((cid:446)(cid:520)(cid:499)(cid:417)(cid:3)(cid:498)(cid:519)(cid:514)(cid:471)) kullan(cid:215)lmaktad(cid:215)r ki, ‘cömert, eli
aç(cid:215)k’ manas(cid:215)na gelmektedir. Nitekim Hz. Peygamber’in Hz. Zeyneb’i
ima ederek ((cid:417)(cid:446)(cid:519)(cid:3)(cid:506)(cid:496)(cid:499)(cid:514)(cid:471)(cid:407)(cid:3)(cid:314)(cid:3)(cid:418)(cid:491)(cid:514)(cid:363) (cid:506)(cid:496)(cid:479)(cid:260)(cid:450)(cid:455)(cid:407))30 “Sizin bana ilk kavu(cid:252)acak olan(cid:215)(cid:81)(cid:215)z,
eli en uzun olan(cid:215)(cid:81)(cid:215)zd(cid:215)r.” hadisindeki ‘eli uzun olma’ bu (cid:252)ekilde
de(cid:249)erlendirilmi(cid:252)tir.
‘Yed’ kelimesi (cid:252)ayet bu manada kullan(cid:215)lacaksa, bu tabirin ((cid:3)(cid:264)(cid:518)(cid:394)(cid:500)(cid:479)(cid:3)(cid:510)(cid:499)
(cid:446)(cid:519)) “Onun bana iyili(cid:249)i oldu”(cid:3) (cid:252)eklinde söylenmesi gerekmektedir.

25 ez-Zemah(cid:250)erî, el-Ke(cid:250)(cid:250)âf, II, 511.
26 el-Âlûsî, Rûhu’l-me‘ânî, IX/65.
27 en-Nihâye fi garîbi’l-hadîs, V, 293.
28 Bu manan(cid:213)n yorumu için bkz. el-Ke(cid:250)(cid:250)af, III, 32.
29 Bkz. el-Ke(cid:250)(cid:250)af, III, 32; en-Nihâye fi garîbi’l-hadîs, V, 294.
30 Muslim, el-Câmi‘u’s-sahîh, K. Fedâ’ilu’s-sahâbe, 17.
215
Bunun yerine ((cid:446)(cid:519)(cid:3) (cid:517)(cid:446)(cid:508)(cid:479)(cid:3) (cid:510)(cid:499)) denilmesi yanl(cid:215)(cid:252) bir kullan(cid:215)m olarak
de(cid:249)erlendirilmektedir.31
ez-Zebîdî, ‘yed’e nispet edilen uzunlu(cid:249)un, asl(cid:215)nda ‘cömertlik’
manas(cid:215)na geldi(cid:249)ini söyledikten sonra, halk(cid:215)n bu ifadeyi ((cid:446)(cid:520)(cid:499)(cid:417)(cid:3) (cid:498)(cid:519)(cid:514)(cid:471))
‘gizlice h(cid:215)rs(cid:215)zl(cid:215)k yapan’ ki(cid:252)i hakk(cid:215)nda ((cid:454)(cid:500)(cid:428)(cid:369)) kulland(cid:215)(cid:249)(cid:215)(cid:81)(cid:215)
belirtmektedir.32 Bu kullan(cid:215)m Türkçe’deki ‘eli uzun’ deyimiyle mana
aç(cid:215)(cid:86)(cid:215)ndan e(cid:252)le(cid:252)mektedir. Türkçede, güçlü, etkili manas(cid:215)nda
kullan(cid:215)lan ifade ise ‘kolu uzun’dur.33
16) Helâk, ölüm, beddua etmek
Bu mana (cid:252)u olayda geçmektedir: Birgün, “(cid:252)urât”tan
(haricîlerden) bir grub Hz. Alî taraftarlar(cid:215)(cid:81)(cid:215)n yan(cid:215)ndan geçerken,
duyulacak (cid:252)ekilde beddua etmeye ve sövüp saymaya ba(cid:252)lam(cid:215)(cid:252)lar.
Bunun üzerine Hz. Alî (r.a.) taraftarlar(cid:215) da (cid:252)öyle cevap vermi(cid:252)ler: ((cid:3)(cid:260)(cid:502)(cid:396)(cid:496)(cid:421)(cid:398)
(cid:265)(cid:505)(cid:417)(cid:259)(cid:446)(cid:259)(cid:520)(cid:499)(cid:402)(cid:417)).
Cevap olarak kullan(cid:215)lan bu ifade “Söyledikleriniz sizin ba(cid:252)(cid:215)(cid:81)(cid:215)za
gelsin!” manas(cid:215)na yorumlanm(cid:215)(cid:252)(cid:87)(cid:215)r. Muhtemelen, buradaki benzetme,
dua ederken ellerin yukar(cid:215)ya do(cid:249)ru aç(cid:215)lmas(cid:215)ndan
kaynaklanmaktad(cid:215)r. Böyle bir ifadeyle kasdedilen de, “Ellerinizi aç(cid:215)p
ne için dua ediyorsan(cid:215)z, o sizin için olsun.” manas(cid:215)(cid:71)(cid:215)r. Nitekim buna
paralel olarak (cid:250)bnu’l-Esîr (ö. 606/1210), Araplar(cid:215)n kulland(cid:215)(cid:249)(cid:215) ((cid:3)(cid:510)(cid:421)(cid:3)(cid:261)(cid:426)(cid:507)(cid:418)(cid:495)
(cid:505)(cid:417)(cid:446)(cid:520)(cid:499)(cid:417)) ifadesinin, “Benim için diledi(cid:249)ini Allah onun ba(cid:252)(cid:215)na
getirdi/belâs(cid:215)(cid:81)(cid:215) buldu” manas(cid:215)na geldi(cid:249)ini nakletmektedir.34
17) Fiyat farkl(cid:215)(cid:79)(cid:215)(cid:249)(cid:215) manas(cid:215)nda
((cid:506)(cid:519)(cid:446)(cid:519)/(cid:506)(cid:519)(cid:446)(cid:520)(cid:499)(cid:418)(cid:421)/(cid:506)(cid:519)(cid:446)(cid:520)(cid:421) (cid:259)(cid:502)(cid:508)(cid:484)(cid:499)(cid:417) (cid:260)(cid:426)(cid:480)(cid:428)(cid:421)(cid:417)) ibareleri, ‘Koyunlar(cid:215)n bir k(cid:215)sm(cid:215)(cid:81)(cid:215) bir fiyata,
di(cid:249)er k(cid:215)sm(cid:215)(cid:81)(cid:215) ba(cid:252)ka bir fiyata sat(cid:215)n ald(cid:215)m’ manas(cid:215)na gelmektedir.35
Bununla birlikte el-Ezherî (ö. 370/980), Tehzîbu’l-luga’s(cid:215)nda el-
Ferrâ’ya (ö. 207/822) nispet ederek farkl(cid:215) bir mana yorumunda
bulunmu(cid:252)tur. Buna göre ((cid:506)(cid:519)(cid:446)(cid:520)(cid:499)(cid:417)(cid:3)(cid:510)(cid:504)(cid:508)(cid:483)(cid:3)(cid:505)(cid:528)(cid:487)(cid:3)(cid:477)(cid:418)(cid:421))36 ifadesi, ‘Filân koyunlar(cid:215)(cid:81)(cid:215)
bizzat teslim ederek ve paras(cid:215)(cid:81)(cid:215) elden almak suretiyle satt(cid:215)’ manas(cid:215)na
gelmektedir.37 Nitekim ((cid:446)(cid:520)(cid:421)(cid:3)(cid:417)(cid:446)(cid:519)(cid:3)(cid:510)(cid:260)(cid:428)(cid:480)(cid:519)(cid:418)(cid:421)) terkibi de ‘al(cid:215)(cid:252)veri(cid:252)i pe(cid:252)in yapt(cid:215)m’
demektir.38

31 Tâcu’l-‘arûs, XL, 345.
32 Tâcu’l-‘arûs, XL, 354.
33 Bkz. “http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=verilst&kelime=kolu+uzun&ayn =tam”
34 en-Nihâye fi garibi’l-hadîs, V, 294; Ayr(cid:213)ca bkz. el-Ezherî, Tehzîbu’l-luga, XIV, 238.
35 Tâcu’l-‘arûs, XL, 348; Tehzîbu’l-luga, XIV, 343.
36 Bu cümledeki ((cid:998)(cid:1011)(cid:938)(cid:1012)(cid:991)(cid:909)) Tâcu’l-‘arûs’ta el-Ferrâ’ya nispet edilerek ((cid:997)(cid:909)(cid:938)(cid:1012)(cid:991)(cid:909)) (cid:250)eklinde zaptedilmi(cid:250)tir.
Bkz. Tâcu’l-‘arûs, XL, 348.
37 Bkz. Tehzîbu’l-luga, XIV, 343.
38 Tehzîbu’l-luga, XIV, 353.
216
18) Ön ve önce
((cid:261)(cid:517)(cid:446)(cid:519)(cid:3) (cid:347)(cid:421)...) ve sonras(cid:215)nda gelen bir ‘muzafun ileyh’ten olu(cid:252)an
terkib, zamanda ‘önce’yi, mekanda ise ‘ön’ü ifade etmektedir. Meselâ,
((cid:424)(cid:479)(cid:418)(cid:456)(cid:499)(cid:417)(cid:3)(cid:517)(cid:446)(cid:519)(cid:3)(cid:347)(cid:421)) ‘(cid:46)(cid:215)yametin kopmas(cid:215)ndan önce’ manas(cid:215)na gelirken, ((cid:3)(cid:347)(cid:421)
(cid:494)(cid:519)(cid:446)(cid:519)) ‘senin ön taraf(cid:215)nda’ demektir.
19) Her(cid:252)eyden önce, ilk önce
((cid:398)(cid:506)(cid:519)(cid:261)(cid:259)(cid:446)(cid:259)(cid:519)(cid:3)(cid:265)(cid:425)(cid:417)(cid:394)(cid:447)(cid:3)(cid:394)(cid:497)(cid:267)(cid:513)(cid:394)(cid:407))39 ifadesi, bu manadad(cid:215)r. Dolay(cid:215)(cid:86)(cid:215)yla ((cid:3)(cid:518)(cid:271)(cid:507)(cid:398)(cid:412)(cid:394)(cid:487)(cid:3)(cid:398)(cid:506)(cid:519)(cid:261)(cid:259)(cid:446)(cid:259)(cid:519)(cid:3)(cid:265)(cid:425)(cid:417)(cid:394)(cid:447)(cid:3)(cid:394)(cid:497)(cid:267)(cid:513)(cid:394)(cid:407)(cid:3)(cid:418)(cid:203)(cid:259)(cid:503)(cid:394)(cid:407)
(cid:259)(cid:510)(cid:333)(cid:500)(cid:499)(cid:417)(cid:3)(cid:260)(cid:446)(cid:259)(cid:504)(cid:439)(cid:261) (cid:394)(cid:407)) cümlesi ‘Ben her(cid:252)eyden önce/ilk önce Allah’a hamdediyorum’
manas(cid:215)na gelmektedir.
20) A(cid:252)(cid:215)(cid:85)(cid:215) öfke ve sinirlenme
(cid:250)brâhim suresi 9. âyetteki, ((cid:502)(cid:261)(cid:398)(cid:512)(cid:265)(cid:511)(cid:417)(cid:259)(cid:514)(cid:487)(cid:402)(cid:394)(cid:407)(cid:3)(cid:518)(cid:265)(cid:487) (cid:502)(cid:261)(cid:260)(cid:512)(cid:259)(cid:519)(cid:265)(cid:446)(cid:519)(cid:261)(cid:394)(cid:407) (cid:417)(cid:513)(cid:268)(cid:445)(cid:259)(cid:450)(cid:394)(cid:487)) ((cid:250)brâhim 14:9)
ifadesi Tehzîbu’l-luga’da, (cid:250)bn Mes‘ud’a (ö. 32/652) nispet edilen bir
yoruma dayan(cid:215)larak, ‘Onlar öfke ve sinirden parmak uçlar(cid:215)(cid:81)(cid:215)
(cid:68)(cid:249)(cid:215)zlar(cid:215)na götürüp (cid:215)(cid:86)(cid:215)rd(cid:215)lar’(cid:3)(cid:252)eklinde manaland(cid:215)(cid:85)(cid:215)lm(cid:215)(cid:252)(cid:87)(cid:215)r.40
Bununla birlikte, Tâcu’l-‘arûs’ta ((cid:510)(cid:504)(cid:487)(cid:3)(cid:319)(cid:3)(cid:509)(cid:446)(cid:519)(cid:3)(cid:445)(cid:449)) terkibi, ‘eliyle a(cid:249)(cid:93)(cid:215)(cid:81)(cid:215)
kapatt(cid:215)’ manas(cid:215)(cid:81)(cid:215) ima edecek (cid:252)ekilde, ‘Konu(cid:252)mamak, cevap
vermemek’ diye aç(cid:215)klanm(cid:215)(cid:252)(cid:87)(cid:215)r.41
21) Tam ba(cid:252)ar(cid:215)(cid:86)(cid:215)zl(cid:215)k, elleri bo(cid:252) kalma
Ba(cid:252)ar(cid:215)(cid:86)(cid:215)zl(cid:215)k ve hayal k(cid:215)(cid:85)(cid:215)kl(cid:215)(cid:249)(cid:215)na vurgu yap(cid:215)lmak istenilen
durumlarda ((cid:266)(cid:446)(cid:519)(cid:259)(cid:3)(cid:324)(cid:411)(cid:3)(cid:263)(cid:446)(cid:519)(cid:3)(cid:425)(cid:261) (cid:267)(cid:445)(cid:407)(cid:3)(cid:418)(cid:352)(cid:3)(cid:505)(cid:528)(cid:487)(cid:3)(cid:404)(cid:418)(cid:435)) denir ki, ‘Filân, elleri bombo(cid:252), tam bir
hayal k(cid:215)(cid:85)(cid:215)kl(cid:215)(cid:249)(cid:215) ile geldi’ manas(cid:215)na gelmektedir.42
22) Zenginlik
23) Rehinde kefalet
((cid:417)(cid:448)(cid:496)(cid:421)(cid:3) (cid:506)(cid:511)(cid:449)(cid:3) (cid:494)(cid:499)(cid:3) (cid:517)(cid:446)(cid:519)) ifadesi, ‘bunu tekeffül ediyorum, garanti
ediyorum’ manas(cid:215)na gelmektedir.43
24) Ayr(cid:215)(cid:79)(cid:215)k
((cid:453)(cid:418)(cid:508)(cid:499)(cid:417)(cid:3) (cid:506)(cid:503)(cid:3) (cid:446)(cid:519)(cid:3) (cid:328)(cid:418)(cid:427)(cid:407)) ‘Bana bir avuç insan geldi’ ifadesinde bu
insanlar(cid:215)n di(cid:249)erlerinden ayr(cid:215)(cid:79)(cid:215)p geldikleri manas(cid:215) vard(cid:215)r.44
25) Cimrilik
((cid:424)(cid:499)(cid:514)(cid:500)(cid:484)(cid:503)(cid:3)(cid:509)(cid:446)(cid:519)) ‘Eli ba(cid:249)(cid:79)(cid:215)(cid:71)(cid:215)r’ ifadesi Arapçada cimrilikten kinâye olarak
kullan(cid:215)lmaktad(cid:215)r.45
ez-Zemah(cid:252)erî, ((cid:3)(cid:265)(cid:505)(cid:418)(cid:259)(cid:428)(cid:394)(cid:471)(cid:514)(cid:260)(cid:456)(cid:422)(cid:261)(cid:259)(cid:503)(cid:3)(cid:260)(cid:509)(cid:417)(cid:259)(cid:446)(cid:259)(cid:519)(cid:3)(cid:498)(cid:402) (cid:259)(cid:421)(cid:3)(cid:417)(cid:514)(cid:396)(cid:499)(cid:418)(cid:394)(cid:491)(cid:3)(cid:418)(cid:259)(cid:504)(cid:398)(cid:421)(cid:3)(cid:417)(cid:514)(cid:260)(cid:508)(cid:265)(cid:480)(cid:396)(cid:499)(cid:259)(cid:513)(cid:3)(cid:502)(cid:261)(cid:398)(cid:512)(cid:519)(cid:265)(cid:446)(cid:519)(cid:261)(cid:394)(cid:407)(cid:3)(cid:426)(cid:261) (cid:333)(cid:500)(cid:396)(cid:483)(cid:3)(cid:392)(cid:424)(cid:394)(cid:499)(cid:514)(cid:396)(cid:500)(cid:484)(cid:261)(cid:259)(cid:503)(cid:3)(cid:265)(cid:510)(cid:333)(cid:500)(cid:499)(cid:417)(cid:3)(cid:260)(cid:446)(cid:259)(cid:519)(cid:3)(cid:260)(cid:445)(cid:514)(cid:260)(cid:512)(cid:259)(cid:520)(cid:499)(cid:402)(cid:417)(cid:3)(cid:265)(cid:426)(cid:394)(cid:499)(cid:418)(cid:394)(cid:491)(cid:259)(cid:513)
(cid:201)(cid:404)(cid:418)(cid:460)(cid:259) (cid:519)(cid:259)(cid:3)(cid:486)(cid:259) (cid:520)(cid:261)(cid:495)(cid:394) (cid:3)(cid:260)(cid:490)(cid:488)(cid:265)(cid:508)(cid:261)(cid:260)(cid:519)) (Mâide 5:64) “Ve Yahûdi tâifesi, «Allah'(cid:215)n eli ba(cid:249)lanm(cid:215)(cid:252)(cid:87)(cid:215)r»

39 Mecma‘u’l-emsâl, II, 96, 178; el-Mustaksâ, II, 285.
40 Tehzîbu’l-luga, XIV, 242.
41 Tâcu’l-‘arûs, , XL/355.
42 Tehzîbu’l-luga, XIV, 242.
43 Tâcu’l-‘arûs, XL/352.
44 Tâcu’l-‘arûs, XL/355.
45 Tâcu’l-‘arûs, XL, 355.
217
dediler. Bu dedikleri sebebiyle kendi elleri ba(cid:249)land(cid:215) ve lânet olundular.
Hay(cid:215)r, bilakis (Cenâb-(cid:215) Hakk'(cid:215)n) iki eli de aç(cid:215)kt(cid:215)r, diledi(cid:249)i gibi infakta
bulunur” âyetinin aç(cid:215)klamas(cid:215)nda, “elin ba(cid:249)(cid:79)(cid:215) ve aç(cid:215)k/uzat(cid:215)lm(cid:215)(cid:252) olmas(cid:215)
cimrilik ve cömertlik manas(cid:215)nda mecaz olarak kullan(cid:215)lm(cid:215)(cid:252)(cid:87)(cid:215)r”
dedikten sonra, bunu (cid:250)srâ suresi 29. âyetle delillendirir: ((cid:3)(cid:259)(cid:493)(cid:259)(cid:446)(cid:259)(cid:519)(cid:3)(cid:498)(cid:402) (cid:259)(cid:480)(cid:436)(cid:261) (cid:259)(cid:427)(cid:3)(cid:418)(cid:394)(cid:499)(cid:259)(cid:513)
(cid:417)(cid:449)(cid:262)(cid:514)(cid:260)(cid:456)(cid:440)(cid:261) (cid:503)(cid:259)(cid:3) (cid:418)(cid:503)(cid:262)(cid:514)(cid:396)(cid:500)(cid:503)(cid:259)(cid:3) (cid:446)(cid:259)(cid:260)(cid:480)(cid:492)(cid:402)(cid:428)(cid:259)(cid:487)(cid:394)(cid:3) (cid:470)(cid:265) (cid:456)(cid:261) (cid:422)(cid:259)(cid:499)(cid:402)(cid:417)(cid:3) (cid:333)(cid:498)(cid:396)(cid:495)(cid:3) (cid:418)(cid:512)(cid:259)(cid:472)(cid:402) (cid:260)(cid:456)(cid:422)(cid:261)(cid:427)(cid:259)(cid:3) (cid:418)(cid:499)(cid:394)(cid:513)(cid:259)(cid:3) (cid:494)(cid:259) (cid:492)(cid:265)(cid:260)(cid:508)(cid:260)(cid:479)(cid:3) (cid:516)(cid:217) (cid:499)(cid:394)(cid:411)(cid:398)(cid:3) (cid:424)(cid:390)(cid:499)(cid:394)(cid:514)(cid:396)(cid:500)(cid:484)(cid:261)(cid:503)(cid:259)) ((cid:250)srâ 17:29) “Ve elini
boynuna ba(cid:249)lanm(cid:215)(cid:252) k(cid:215)lma ve onu büsbütün de açma. Sonra fazlaca
levme u(cid:249)ram(cid:215)(cid:252), hasret içinde kalm(cid:215)(cid:252) bir halde oturup durursun.”
Bu tür ifadeler mecazî birer kullan(cid:215)m oldu(cid:249)undan,
kullananlar(cid:215)n amac(cid:215), gerçekte elin varl(cid:215)(cid:249)(cid:215), kapal(cid:215) veya aç(cid:215)k olmas(cid:215)
de(cid:249)il, do(cid:249)rudan cimrilik ve cömertliktir. Hatta kolu omuzundan
kopuk olan birisi, cömert olsa, onun hakk(cid:215)nda ((cid:398)(cid:497)(cid:417)(cid:259)(cid:514)(cid:267)(cid:508)(cid:499)(cid:418)(cid:398)(cid:421)(cid:3) (cid:260)(cid:509)(cid:259)(cid:446)(cid:259)(cid:519)(cid:3) (cid:394)(cid:470)(cid:259)(cid:456)(cid:421)(cid:261)(cid:394)(cid:407)(cid:3) (cid:418)(cid:259)(cid:503))
“(cid:250)hsanda eli ne kadar da aç(cid:215)k” ifadesi kullan(cid:215)labilir.”46 Yine böyle
birisi hakk(cid:215)nda, cimri olmas(cid:215) durumunda, ortada el de ba(cid:249) da
bulumad(cid:215)(cid:249)(cid:215) halde, ((cid:424)(cid:499)(cid:514)(cid:500)(cid:484)(cid:261)(cid:503) (cid:509)(cid:260)(cid:446)(cid:259)(cid:519)) ifadesi kullan(cid:215)labilir.47
26) Terk etmek, vazgeçmek
((cid:417)(cid:448)(cid:495)(cid:3)(cid:506)(cid:479)(cid:3)(cid:509)(cid:446)(cid:519)(cid:3)(cid:466)(cid:488)(cid:507)) terkibi ‘terketti, vazgeçti’ manas(cid:215)na gelmektir.48
27) Bunlar d(cid:215)(cid:252)(cid:215)nda, cisimlerin veya e(cid:252)yalar(cid:215)n elle tutulan
(cid:78)(cid:215)(cid:86)(cid:215)mlar(cid:215)na da ((cid:446)(cid:519)) denilebilmektedir. ((cid:486)(cid:520)(cid:456)(cid:499)(cid:417)/(cid:453)(cid:408)(cid:488)(cid:499)(cid:417)(cid:3)(cid:260)(cid:446)(cid:519)) ‘Balta ve k(cid:215)(cid:79)(cid:215)(cid:70)(cid:215)n elle
tutulan k(cid:215)sm(cid:215), sap(cid:215)’, ((cid:453)(cid:514)(cid:492)(cid:499)(cid:417)(cid:3)(cid:446)(cid:519)) ‘Yay(cid:215)n her iki ucundan k(cid:215)vr(cid:215)lan k(cid:215)(cid:86)(cid:215)m veya
yay yere dik konuldu(cid:249)unda üste kalan uç’ (altta kalana da te(cid:252)bihten
dolay(cid:215) ((cid:498)(cid:435)(cid:261) (cid:398)(cid:449)) denmektedir.) ((cid:516)(cid:259)(cid:439)(cid:267)(cid:450)(cid:499)(cid:417)(cid:3)(cid:446)(cid:519)) ‘De(cid:249)irmen ta(cid:252)(cid:215)(cid:81)(cid:215)n üzerinde olan ve
ta(cid:252)(cid:215) çevirenin kulland(cid:215)(cid:249)(cid:215) sap, de(cid:249)irmen ta(cid:252)(cid:215)(cid:81)(cid:215)n kulpu), ((cid:450)(cid:415)(cid:418)(cid:472)(cid:499)(cid:417)(cid:3)(cid:446)(cid:519)) ‘ku(cid:252)un
kanad(cid:215)’. ((cid:419)(cid:514)(cid:432)(cid:499)(cid:417)(cid:3)(cid:446)(cid:519)) ‘Üzerimize sard(cid:215)(cid:249)(cid:215)(cid:80)(cid:215)z kuma(cid:252) veya örtüden artan
(cid:78)(cid:215)(cid:86)(cid:215)m veya elbisenin kol k(cid:215)sm(cid:215)’49 gibi.

B) Kur’an-(cid:213) Kerim’de ((cid:938)(cid:1011))
(cid:250)nsan(cid:215)n çok önemli bir uzvu olmas(cid:215)ndan, çok zengin
ça(cid:249)(cid:85)(cid:215)(cid:252)(cid:215)mlara sahip olmas(cid:215)ndan ve mecazî kullan(cid:215)ma yatk(cid:215)nl(cid:215)(cid:249)(cid:215)ndan
dolay(cid:215) ‘yed/el’ kelimesi türevleriyle birlikte, insan organlar(cid:215)
içerisinden Kur’an-(cid:215) Kerim’de en çok tekrar edilenidir. Ayn(cid:215) zamanda,
-manalar(cid:215) farkl(cid:215) olsa bile- Allah ve insan için ortak kullan(cid:215)ma sahip
az say(cid:215)daki kelimelerden birisidir.
‘El’ önemlidir, zira, insan(cid:215)n d(cid:215)(cid:252) dünyaya aç(cid:215)lan en önemli
kap(cid:215)(cid:86)(cid:215)(cid:71)(cid:215)r. (cid:250)nsan(cid:215)n be(cid:252) duyusu dedi(cid:249)imiz, görme, i(cid:252)itme, tatma,
dokunma ve koklama ile bu görevleri yerine getiren göz, kulak, a(cid:249)(cid:215)z,
burun gibi organlar, bize d(cid:215)(cid:252)(cid:215)(cid:80)(cid:215)zdaki dünyadan bilgiler aktar(cid:215)rlar.
Bunlar bizim d(cid:215)(cid:252)ar(cid:215)dan içeriye aç(cid:215)lan pencelerimizdir. D(cid:215)(cid:252)ar(cid:215)dan

46 el-Ke(cid:250)(cid:250)af, II, 265.
47 en-Nihâye fi garibi’l-hadîs, II, 422.
48 Tâcu’l-‘arûs, XL, 355.
49 Bkz. Tâcu’l-‘arûs, y.d.y. md.
218