aqil əliyev arif şəkərəliyev idris dadaşov dünya iqtisadiyyatı

684 Pages·2013·3.53 MB·Turkish

AQİL ƏLİYEV

ARİF ŞƏKƏRƏLİYEV

İDRİS DADAŞOV

DÜNYA İQTİSADİYYATI:
MÜASİR DÖVRÜN
PROBLEMLƏRİ

B A K I - 2003
Elmi redaktor: akademik Əli Abbasov

Rəyçilər: i.e.d., prof.M.X.Meybullayev
i.e.d., prof.F.A.Nəsrullayev
AQİL ƏLİRZA OĞLU ƏLİYEV
i.e.d.,prof.MEA-nın müxbir üzvü, əməkdar elm xadimi
ARİF ŞƏKƏRƏLİ OĞLU ŞƏKƏRƏLİYEV
i.e.d.,prof.,əməkdar elm xadimi
İDRİS ŞABANƏLİ OGLU DADAŞOV
i.e.n.,dosent

Dünya iqtisadiyyatı: müasir dövrün problemləri .
(Monoqrafiya).Bakı, “Bakı Universiteti” nəşriyyatı, 2003.- 455 səh.

Kitabda müasir dünya iqtisadiyyatı və onun əsas
cəhətləri,dünya təsərrüfatının yarımsistemləri və onların inkişaf
qanunauyğunluqları , planetimizdə fəaliyyət göstərən iqtisadi inkişaf
modelləri, ölkələrin tərəqqisində region amili, ölkə və dünya
iqtisadiyyatında optimal inkişafında biliyin həlledici rolu, qlobal
problemlərin və qloballaşma proseslərinin milli iqtisadiyyatlara təsiri,
milli iqtisadiyyatların tərəqqisində dövlətin rolu, inkişaf etmiş ölkələrin
iqtisadiyyatının hərəkətverici qüvvələri və s. bu kimi məsələlər
kompleks şəkildə araşdırılır. “Azərbaycan dünya təsərrüfat sistemində”
bölməsində respublika iqtisadiyyatının dünəninə, bu gününə və sabahına
elmi şərh verilir.
Kitab ali məktəb tələbələri, aspirantlar və magistrantlar,
elmi işçilər, müəllimlər və ümumiyyətlə, dünya iqtisadiyyatında baş
verən proseslərlə maraqlanan geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə
tutulmuşdur.
0240130000 21-2003 Qrifli nəşr
658(07)-021
© “Bakı Universiteti” nəşriyyatı -2003
© “İqtisad Universiteti” nəşriyyatı -2003.
M Ü N D Ə R İ C A T
GİRİŞ ..........................................................................................5
I FƏSİL.“DÜNYA İQTİSADİYYATI” NIN MƏZMUNU, PREDMETİ VƏ
FƏRQLİ CƏHƏYLƏRİ 12-22

§ 1. “Dünya iqtisadiyyatı” elmi obyektiv zəruriyyətdən meydana gələn elmdir.
§ 2. Fənnin mahiyyəti və fərqli cəhətləri
§ 3.”Dünya iqtisadiyyatı” fənninin predmeti və vəzifələri

II FƏSİL. DÜNYA İQTİSADİYYATI İNKİŞAF EDƏN BİR SİSTEM
KİMİ 23-48
§ 1.Müasir dünya iqtisadiyyatı və onun əsas cəhətləri
§ 2.Dİ-nin inkişaf pillələri
§ 3. Dünya təsərrüfatının yarımsistemləri və onların qruplaşdırılması
§ 4.Dünya iqtisadiyyatının inkişaf şərtləri və tipləri
§ 5.Dünya təsərrüfatı və onun yarımsistemlərinin göstəriciləri
§ 6. İqtisadi inkişaf modelləri

III FƏSİL. MÜASİR DÜNYA İQTİSADİYYATINI
FORMALAŞDIRAN AMİL VƏ ŞƏRTLƏR 49-65

§1.Ölkələrin sosial-iqtisadi quruluşu və müasir dünya iqtisadiyyatının
formalaşmasında onun rolu
§2.Elmi-texniki tərəqqi və onun nailiyyətlərinin geniş miqyasda istehsala
tətbiqi
§3.Təsərrüfat əlaqələrinin intensivləşməsi və istehsalın beynəlmiləlləşməsi
§4.Qlobal beynəlmiləlləşmə və iqtisadi inkişaf

IV FƏSİL. YARADICILIQ, TƏŞƏBBÜSKARLIQ VƏ DÜNYANIN
İQTİSADİ İNKİŞAFI 66-90

§ 1. Dünya iqtisadiyyatının inkişafında biliyin rolu
1.1. Bilik və iqtisadiyyat
1.2. Biliyin iqtisadiyyata təsiri mexanizmi və bu haqda dünya
təcrübəsi
1.3. “Yaşıl inqilab” biliyin məhsuludur
1.4. Biliyin əldə edilməsi, yayılması və hərtərəfli istifadə
edilməsi prosesinin gücləndirilməsi
1.5. Biliyin rolunun artmasının obyektiv əsası

§ 2. İqtisadi inkişafda region amili
§ 3. Transmilli korporasiyalar (TMK) və dünya
iqtisadiyyatı
3.1. TMK-ın mahiyyəti
3.2. TMK-ın hərəkətverici qüvvələri
3.3. TMK –ın başlıca xüsusiyyətləri və səmərəli fəaliyyətinin
səbəbləri
3.4. Dünya iqtisadiyyatı və TMK
3.5. TMK-ın coğrafiyası

V FƏSİL. DÜNYA İQTİSADİYYATI VƏ QLOBAL
PROBLEMLƏR 91-137
§ 1. Qlobal problemlər və onların əsas əlamətləri
1.1. Problemin mahiyyəti
1.2.Qlobal problemlərin meydana çıxma səbəbləri
1.3.Qlobal problemlərin qruplaşdırılması
§ 2. Dünya okeanından istifadə edilməsi problemi
2.1. Problemin mahiyyəti
2.2. Problemin yaranma səbəbləri
2.3. Dünya okeanının iqtisadiyyata təsir imkanları
2.4.Dünya okenının mənimsənilməsi istiqamətləri və problermin
həlli yolları
§3. Qlobal ekoloji problemlər
3.1. İnsan –təbiət –iqtisadiyyat
3.2. Ekoloji problemin qloballığı
3.3. Problemin qruplaşdırilması
3.4.Ekoloji böhranın dərinliyi,təsir istiqamətləri və nəticələri
3.5.İqtisadiyyata dəyən zərər və yaxud ekoloji vəziyyət kapital
tələb edir.
3.6.Problemin həllində beynəlxalq təşkilatların rolu

§ 4. Qlobal ərzaq problemi
4.1. Problemin qloballığı
4.2. Problemin yaranma səbəbləri
4.3. Aclıq , onun mahiyyəti və ölçülməsi
4.4.Ərzaqla təmin olma səviyyəsinə görə regionların və ölkələrin
qruplaşdırılması
4.5.Müasir texnoloji sivilizasiyanın ziddiyyətləri
4.6.Ərzaq təhlükəsizliyi konsepsiyası
§5. Qlobal urbanizasiya problemi
5.1.Urbanizasiya bəşəriyyətin qlobal problemləri sistemində
5.2.Urbanizasiyanın genezisi və onun əsas səbəbləri
5.3.Urbanizasiya və iqtisadiyyat
5.4.Problemin həlli yolları
§6.Demoqrafik problem
6.1. Problemin qloballığı
6.2.Əhali artımının dinamikası və proqnozu
6.3.Demoqrafik partlayışların əsas səbəbləri
6.4.Demoqrafik qlobal problem və iqtisadiyyat
6.5.Problemin həlli yolları

VI FƏSİL. BEYNƏLXALQ İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİN
MÜHÜM FORMALARININ MAHİYYƏTİ VƏ İNKİŞAFI
138-173
§1. Beynəlxalq ticarət. Dünya və ölkə iqtisadiyyatının
inkişafında onun rolu
1.1.Beynəlxalq ticarətin yaranmasının obyektiv əsası
1.2.Beynəlxalq ticarətin dünya iqtisadiyyatına təsiri
1.3.Dünya ticarətinin öyrənilməsi aspektləri
1.4.Xarici ticarət və ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi
1.5.Dünya ticarətinin dinamikası
1.6.Dünya ticarətinin strukturu
§2.Kapitalın beynəlxalq hərəkəti
2.1. Məsələnin qoyuluşu
2.2.Kapitalın beynəlxalq hərəkətinin amil və şərtləri
2.3.Kapitalın ölkələrarası hərəkəti və onun formaları
2.4.Kapitalın beynəlxalq hərəkətinin həcmi və coğrafiyası
§3.İşçi qüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyası
3.1.Miqrasiyanın obyektiv əsası və əhatə dairəsi
3.2.Beynəlxalq miqrasiyanın strukturu
3.3.Miqrasiyanın motivləri
3.4.Beynəlxalq miqrasiyanın kateqoriyaları
3.5.İnsanların beynəlxalq miqrasiyasının nəticələri
3.6.Beynəlxalq miqrasiyanın tənzimlənməsi

VII FƏSİL. ÖLKƏ VƏ REGİONLAR DÜNYA
TƏSƏRRÜFAT SİSTEMİNDƏ 174-233
§1. İnkişaf etmiş ölkələrin (İEÖ) dünya iqtisadiyyatında
tutduqları mövqe
1.1. İEÖ –in coğrafi quruluşu
1.2. İEÖ-in dünya iqtisadiyyatında yeri
1.3. İEÖ-in təsərrüfat mexanizmi
1.4. İEÖ-də dövlət tənzimlənməsi və yenidən tənzimləmə
1.5. İEÖ-in iqtisadi inkişafında ölkə başçısının rolu
1.6. İEÖ-in xarici iqtisadi fəaliyyəyinin əsas xüsusiyyətləri
1.7. İEÖ-daxili bazarı
1.8. Daxili bazarın göstəriciləri
1.9. İEÖ-in daxili bazarlarının xüsusiyyətləri
§2. Yaponiyanın iqtisadiyyatı
2.1. Dünya iqtisadiyyatında yeri
2.2. Dünya iqtisadiyyatına təsiri və onun əsas istiqamətləri
2.3. Yapon iqtisadiyyatının daxili enerjiləri
2.4. Yapon elmi-texniki siyasətinin mahiyyəti
2.5. İnsan amili Yapon iqtisadi inkişaf modelinin başlıca
xüsusiyyətidir.
2.6. Yapon iqitisadi inkişaf modeli və onun əsas cəhətləri
2.7. Yapon bank sisteminin fərqləndirici cəhətləri
§3.Amerika iqtisadiyyatı
3.1.Amerika iqtisadiyyatının əsas xüsusiyyətləri
3.2.Amerika və dünya iqtisadiyyatı
3.3.Amerika iqtisadiyyatının hərəkətverici qüvvələri
3.4.Yeni iş yerləri yaratmaq –dövlətin iqtisadiyyata təsiretmə
göstəricisidir.
§4.Qərbi Avropa və dünya iqtisadiyyatında onun rolu
4.1.Qərbi Avropa –vahid təsərrüfat kompleksi kimi
4.2.Qərbi Avropa ölkələrinin qruplaşdırılması
4.3.İqtisadi inkişaf göstəriciləri
4.4.Qərbi Avropanın iqtisadi inkişafının hərəkətverici qüvvələri
4.5.Qərbi Avropanın iqtisadi inkişafında AFR-nın rolu
4.6.Qərbi Avropanın iqtisadi inkişafında Böyük Britaniyanın rolu
4.7.Qərbi Avropanın iqtisadi inkişafında dövlət tənzimlənməsi
§5. İnkişafda olan ölkələr və dünya iqtisadiyyatında onların
mövqeyi
5.1.İnkişafda olan ölkələr və onların əsas əlamətləri
5.2.İnkişafda olan ölkələrin qruplaşdırılması

VIII FƏSİL. DÜNYA SƏNAYESİ VƏ İQTİSADİYYATIN
İNKİŞAFINDA ONUN ROLU 234-280

§1.Sənaye –iqtisadiyyatın xüsusi bölməsidir
§2.Sənayenin aparıcı rolunun mahiyyəti
§3.Sənayenin coğrafiyası
§4.Dünya sənayesinin sahə strukturu
4.1.Dünya sənayesinin sahə strukturuna təsir edən amillər
§5.Emal sənayesinin inkişafı
§6.Sənayedə müəssisələrin ölçüləri
§7.İstehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsində kiçik müəssisələrin
rolu
§8.Dünya maşınqayırma sənayesi
§9.Maşınqayırma sənayesinin coğrafiyası

IX FƏSİL. ELMİ-TEXNİKİ TƏRƏQQİ VƏ DÜNYA
İQTİSADİYYATI 281-312
§1.Elmi-texniki tərəqqinin məzmunu
§2.Elmi-texniki tərəqqinin xüsusi istiqamətləri
§3.Elmi-texniki tərəqqi və istehsalın səmərəliliyi
§4.Elmi-texniki tərəqqinin idarə edilməsi sahəsində dünya
təcrübəsi

X FƏSİL.DÜNYA İQTİSADİYYATINDA KƏND
TƏSƏRRÜFATI 313-328
§1.Dünya təsərrüfat sistemi və aqrar bölmə
§2.Kənd təsərrüfatı istehsalının strukturu
§3.Kənd təsərrüfatının inkişafına təsir edən amillər
§4.Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının coğrafiyası
§5.Aqrar-sənaye kompleksləri

XI FƏSİL.İNSAN RESURSLARI VƏ ONLARDAN
İSTİFADƏNİN YAXŞILAŞDIRILMASI YOLLARI 329-
352

§1.İnsan resursları və iqtisadi inkişaf
§2.İnsan amili və sosial-iqtisadi inkişafda onun rolu
§3.Bazar və dövlət mexanizmlərinin uyğunlaşdırılması

XII FƏSİL. AZƏRBAYCAN DÜNYA TƏSƏRRÜFAT
SİSTEMİNDƏ 353-453

§1. İqtisadi inkişafın ümumi mənzərəsi
§2.Xarici iqtisadi fəaliyyət
2.1.Xarici iqtisadi əlaqələrin göstəriciləri
2.2.İxracın və idxalın əmtəə strukturu və XİƏ-in saziş növləri
2.3.Xarici iqtisadi əlaqələrin coğrafiyası
2.4.Dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiya və onun
gücləndirilməsi
2.5.İqtisadiyyatın açıqlılıq səviyyəsi

§3.Azərbaycan Respublikasının sənayesi
3.1.Sənayenin ümumi xarakteristikası
3.2.Sənayenin sahə strukturu
3.3.Sənayenin ərazi stukturu
§4.Azərbaycan Respublikasının kənd təsərrüfatı
§5.Respublika iqtisadiyyatının bəzi inkişaf perspektivləri

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 554
G İ R İ Ş
Artıq on ildən çoxdur ki, Azərbaycan xalqı öz milli
iqtisadiyyatının səmərəli formalaşması uğrunda əzmlə mübarizə aparır
və qalib gəlir. Respublikamızın Prezidenti Möhtərəm Heydər Əliyev
cənabları demişkən : “Müstəqil Azərbaycan dövləti yaşayır, bundan
sonra da əbədi,uğurla yaşayacaqdır.”
Azərbaycan dövləti qarşıda qoyulan məqsədlərə çatmaq
üçün əsas vasitə kimi bazar iqtisadiyyatı sistemi seçmişdir.Belə bir ciddi
sistemin seçilməsi idarəetmənin bütün pillələrində isə yaradıcı
yanaşmağı,bütün daxili və xarici imkanları ortaya çıxartmağı,onlardan
bacarıqla istifadə etməyi, sonra isə elmin,texnikanın və texnologiyanın
son nailiyyətlərinə əsaslanaraq dünya standartlarına uyğun məhsullar
istehsal istehsal etməyi və xidmət göstərməyi tələb edir.
Onu da qeyd edək ki, rəqabətin gücləndiyi indiki dövrdə
istər sosial və istərsə də sırf iqtisadi məsələlərin həlli insanlardan və
xüsusən də iqtisadçılardan və iqtisadiyyatı idarə edənlərdən hərtərfli
bilik tələb edir. Bu heç də asan iş deyil.Mütəxəssislər və iqtisadiyyatı
idarə edənlər yüksək biliyə malik olmalı, dünyada gedən qloballaşma
proseslərindən baş çıxarmalıdırlar. Dünyada isə olduqca mürəkkəb
proseslər cərəyan edir.Bu proseslər özünün çevikliyi,mütəhərrikliyi,
çoxsürətliliyi və bəzən də dağıdıcılığı ilə fərqlənirlər. Belə bir şəraitdə
məlumatsızlıq və biliksizlik ciddi səhvlərin baş verməsinə və ölkə
iqtisadiyyatının zəifləməsinə səbəb ola bilər.Mənfi halların baş
verməməsi üçün həm ölkə daxilində və həm də digər ölkələrdə baş
verən iqtisadi inkişaf meylləri dərindən öyrənilməlidir. (heç olmasa ona
görə ki, dünaynın digər ölkələrinin bazar iqtisadiyyatı sahəsində geniş
və müsbət təcrübələri vardır). Tədqiqat göstərir ki, bu cür təcrübələri
mənimsəmədən dövlətin sosial-iqtisadi inkişaf üçün optimal planlar
tərtib etmək mümkün olmur. Gənc nəsil və xüsusən də gənc iqtisadçı –
mütəxəssislər dünya təsərrüfatının formalaşması və inkişaf etməsi
problemlərini, dünyada və onun yarımsistemləri olan ayrı-ayrı
dövlətlərdə baş verən dəyişiklikləri , ölkələr arasında yaranan əlaqələri
və onların başlıca xüsusiyyətlərini,dünyanın aparıcı (sənaye cəhətdən
inkişaf etmiş)ölkələrinin hərəkətedici qüvvələrini,”Yeni sənaye”
ölkələrinin inkişaf sirlərini dərindən və hərtərəfli bilməlidirlər.
Müasir dövrün səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri də ondan
ibarətdir ki, milli təsərrüfatların qarşılıqlı əlaqədə olması faktının və
dünyanın tamlığının getdikcə daha çox mütəxəssis və ekspertlər
tərəfindən dərk edilməsi prosesi güclənmişdir.Buna görə də müasir
sivilizasiyanın demoqrafik, ərzaq, təbii resurslar, ekoloji, beynəlxalq
təhlükəsizlik, dünya okeanı və s. bu kimi problemlərinin mahiyyətini
hər kəs bilməlidir. Onu da yaddan çıxarmaq olmaz ki, ölkə
iqtisadiyyatını inkişaf etdirmək üçün ilk növbədə beynəlxalq iqtisadi
əlaqələrin mühüm formaları olan beynəlxalq ticarəti, kapitalın və
əməyin beynəlxalq miqrasiyası proseslərini dərindən dərk etmək,
onların sirlərini ortaya çıxartmaq lazımdır.
Məhsuldar qüvvələrin beynəlmiləlləşməsi və qloballaşması
prosesi özünün yeni yüksək nöqtəsinə çatmışdır. Bunun əsasında isə
sahibkarlıq kapitalı və onun üzvi şəkildə birləşməsi durur.Transmilli
korporasiyalar və transmilli banklar ölkə və dünya təsərrüfatlarının
struktur cəhətdən yenidən qurulması amilinə çevrilmiş sənaye cəhətdən
inkişaf etmiş ölkələrlə inkişafda olan ölkələr arasında münasibətləri
birmənalı şərh etmək çətinləşmişdir. İnkişaf etmiş ölkə və regionların öz
aralarında baş verən proseslər də insanı düşündürməyə vadar edir. İstər
bütün dünya miqyasında və istərsə də ayrı-ayrı ölkələrdə məhsuldar
qüvvələrin mahiyyəti, tərkibi dəyişmişdir. Hazırki dövrdə insan, insan
amili, elm, bilik bacarıq, sahibkarlıq fəaliyyəti məhsuldar qüvvələrin
tərkib hissələri kimi çıxış edirlər.Ölkələrdə sosiallaşma prosesi güclənir,
demokratiya vüsət alır, azad sahibkarlıq inkişaf etdirilir.
Təxminən eyni təbii-coğrafi şəraitə malik olan ölkələr
müxtəlif sosial-iqtisadi inkişaf dərəcələri əldə edirlər.Səbəb nədir? Bu
sualın cavabı heç də sadə deyildir.Ona cavab vermək üçün ölkələrin
seçdikləri inkişaf modellərini mənimsəmək lazımdır.Hər bir dünya
ölkəsi seçdiyi modelə,həyata keçirdiyi struktur dəyişikliklərinə uyğun
inkişaf edir.Məsələyə bu baxımdan yanaşdıqda dövlətin rolunun artması
zərurəti meydana çıxır. Dövlət həmişə güclü olmalıdır.İslahatların
müvəffəqiyyətlə keçirilməsi üçün bu,əslində bir nömrəli məsələdir.
Lakin bəziləri elə zənn edirlər ki, guya bazar iqtisadiyyatı
şəraitində dövlətin rolu azalmalıdır,əslində isə bu heç də belə
deyildir.Güclü dövləti olmayan ölkə zəif sükanı olan gəmi kimi qəzaya