Table Of ContentWIEDZA
O KULTURZE
Antropologia
CZĘŚĆ I
kultury
Zagadnienia
i wybór tekstów
Opracowali:
Grzegorz Godlewski
Leszek Kolankiewicz
Andrzej Mencwel
Mirosław Pęczak
Wstęp i redakcja:
Andrzej Mencwel
Recenzenci
Antonina Kłoskowska
Sław Krzemień-Ojak
Roch Sulima
Projekt okładki
Jakub Rakusa-Suszczewski
Redaktor
Maria Romanow-Broniarek
Redaktor techniczny
Joanna Świętochowska
Korektor
Barbara Galicka
Skład i łamanie
Dariusz Dejnarowicz
Wydano z pomocą finansową Ministerstwa Edukacji Narodowej
© Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2001
&
Bernard Morliacensjusz 2004
ISBN 83-230-9807-2
SPIS TREŚCI
NOTA WYDAWNICZA __________________________________________________________________ 7
WSTĘP: WYOBRAŹNIA ANTROPOLOGICZNA____________________________________________ 9
I. POJĘCIE KULTURY
HEINRICH RICKERT, Człowiek i kultura _____________________________________________________ 21
STEFAN CZARNOWSKI, Kultura____________________________________________________________ 24
BRONISŁAW MALINOWSKI, Czym jest kultura? _______________________________________________ 31
PHILIP BAGBY, Pojęcie kultury____________________________________________________________ 43
CLAUDE LÉVI-STRAUSS, Miejsce antropologii wśród nauk społecznych____________________________ 50
ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE ___________________________________________________ 58
II. WZORY KULTURY
RUTH BENEDICT, Wzory kultury___________________________________________________________ 61
FLORIAN ZNANIECKI, Wzorce i normy______________________________________________________ 76
ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE ___________________________________________________ 86
III. CZAS
MIRCEA ELIADE, Czas święty i mity________________________________________________________ 89
ARON GURIEWICZ, „Cóż to jest... czas?” ____________________________________________________ 98
FRANCIS C. HABER, Darwinowska rewolucja w pojęciu czasu___________________________________ 109
ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE __________________________________________________ 118
IV. PRZESTRZEŃ
MIRCEA ELIADE, Święty obszar i sakralizacja świata__________________________________________ 121
YI-FU TUAN, Ciało, relacje międzyludzkie i wartości przestrzenne_______________________________ 129
EDWARD T. HALL, Ukryty wymiar________________________________________________________ 138
ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE __________________________________________________ 153
3
V. CIAŁO
MARCEL MAUSS, Sposoby posługiwania się ciałem___________________________________________ 156
ANTONI KĘPIŃSKI, Twarz, ręka___________________________________________________________ 166
NORBERT ELIAS, O zachowaniu w sypialni _________________________________________________ 176
ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE __________________________________________________ 184
VI. OSOBA — OSOBOWOŚĆ — CHARAKTER SPOŁECZNY
MARCEL MAUSS, Pojęcie osoby pojęcie „ja” ________________________________________________ 187
SIGMUND FREUD, Ego i id_______________________________________________________________ 194
TALCOTT PARSONS, Osobowość a system społeczny__________________________________________ 205
ERICH FROMM, Charakter a proces społeczny________________________________________________ 211
ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE __________________________________________________ 219
VII. MAŁŻEŃSTWO — RODZINA — POKREWIEŃSTWO
BRONISŁAW MALINOWSKI, Małżeństwo, pokrewieństwo_______________________________________ 222
CLAUDE LÉVI-STRAUSS, Rodzina_________________________________________________________ 249
ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE __________________________________________________ 264
VIII. PIERWOTNE ZWIĄZKI SPOŁECZNE
FERDINAND TÖNNIES, Teoria wspólnoty____________________________________________________ 267
CHARLES HORTON COOLEY, Grupy pierwotne_______________________________________________ 272
EDWARD A. SHILS, Pierwotne związki społeczne_____________________________________________ 278
RICHARD HOGGART, „Oni” i my__________________________________________________________ 286
ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE __________________________________________________ 293
IX. KULTURA TRADYCYJNA
LUCIEN LÉVY-BRUHL, Partycypacja mistyczna ______________________________________________ 296
WŁODZIMIERZ PAWLUCZUK, Ludowa „ontologia” i „technologia” _______________________________ 308
KAZIMIERZ DOBROWOLSKI, Chłopska kultura tradycyjna ______________________________________ 314
STANISŁAW VINCENZ, Mała Itaka_________________________________________________________ 324
ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE __________________________________________________ 330
4
X. KULTURA SZLACHECKA
MARC BLOCH, Społeczeństwo feudalne____________________________________________________ 333
RICHARD WILLIAM SOUTHERN, Szlachta ___________________________________________________ 341
MARIA OSSOWSKA, Rycerz w Średniowieczu _______________________________________________ 345
ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE __________________________________________________ 358
XI. KULTURA MIESZCZAŃSKA
PAUL HAZARD, Bourgeois_______________________________________________________________ 361
IAN WATT, Robinson Kruzoe — homo oeconomicus__________________________________________ 364
MARIA OSSOWSKA, Klasyczny model moralności mieszczańskiej: Beniamin Franklin________________ 370
MAX WEBER, Racjonalność kapitalistyczna_________________________________________________ 378
ARNOLD HAUSER, Balzak_______________________________________________________________ 384
ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE __________________________________________________ 388
XII. KULTURA MASOWA
JOSÉ ORTEGA Y GASSET, Bunt mas________________________________________________________ 391
DWIGHT MACDONALD, Teoria kultury masowej______________________________________________ 400
EDGAR MORIN, Kultura czasu wolnego ____________________________________________________ 410
ANTONINA KŁOSKOWSKA, Homogenizacja _________________________________________________ 417
ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE __________________________________________________ 428
XIII. ALTERNATYWY
HENRY DAVID THOREAU, Gdzie żyłem i po co_______________________________________________ 431
EDWARD ABRAMOWSKI, Związki przyjaźni_________________________________________________ 437
ANTONIN ARTAUD, Teatr okrucieństwa ____________________________________________________ 440
ROLAND DAVID LAING, Doświadczenie transcendentalne ______________________________________ 444
JERZY GROTOWSKI, Święto______________________________________________________________ 449
JOSEPH BEUYS, Każdy artystą____________________________________________________________ 455
ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE __________________________________________________ 459
5
XIV. ROZUMIENIE KULTURY
STANISŁAW BRZOZOWSKI, Istota kultury ___________________________________________________ 462
WILHELM DILTHEY, Rozumienie kultury___________________________________________________ 464
MAX WEBER, Narzędzia rozumienia: typ idealny_____________________________________________ 467
FLORIAN ZNANIECKI, Narzędzia rozumienia: współczynnik humanistyczny________________________ 470
RUTH BENEDICT, Relatywizm kulturowy ___________________________________________________ 474
CLAUDE LÉVI-STRAUSS, Jan Jakub Rousseau — twórca nauk humanistycznych_____________________ 478
ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE __________________________________________________ 485
PODRĘCZNIKI, KOMPENDIA, ANTOLOGIE ____________________________________________ 487
6
NOTA WYDAWNICZA
Antropologia kultury jest pierwszą częścią nowego podręcznika akademickiego,
nawiązującego do skryptu Wiedza o kulturze. Cz. I: Wprowadzenie do wiedzy o kul-
turze wydanego w roku 1988 i 1993 (wydanie poprawione i rozszerzone).
Kolejne części ukazywały się w roku 1991 (Cz. II: Słowo w kulturze, oprac.
M. Boni, G. Godlewski, A. Mencwel; Cz. III: Teatr w kulturze, oprac. W. Dudzik,
L. Kolankiewicz) oraz w 1993 (Cz. IV: Audiowizualność w kulturze, oprac. J. Bo-
cheńska, A. Kisielewska, M. Pęczak). Dodruki części II-IV ze względu na rosnące
potrzeby, dokonywane są stale. Wprowadzenie do wiedzy o kulturze to cykl pierwszy
całego programu, określamy go jako antropologiczno-socjologiczny. Następne trzy
segmenty (słowo, teatr, audiowizualność) stanowią cykl antropologiczno-
komunikacyjny. Jeśli w cyklu pierwszym kładzie się nacisk na społeczne ramy kultury,
jej intersubiektywne powiązania, konfiguracje i regularności (także wtedy, kiedy mó-
wi się o „ciele” czy „osobowości”), w cyklu drugim analogicznie akcentuje się sys-
temy komunikacji (mowa, rytuał, pismo, druk, widowisko, film itp.), ich swoistość
oraz znaczenie w kulturze. Jest to pewna schematyzacja (odpowiadają jej inne, napo-
tykane w literaturze przedmiotu: kultura społeczna i symboliczna, rzeczywistości
i wartości, bytowa i psychiczna) — mówiąc bowiem o kulturze tradycyjnej, na przy-
kład, nie wolno pominąć roli, jaką spełnia w niej mowa żywa; niewiele z kolei
można powiedzieć o swoistości mowy żywej jako systemu komunikacji, jeśli pominie
się społeczne ramy kultury tradycyjnej. To, co społeczne, i to, co komunikacyjne, jest
w kulturze nie-rozdzielnie splecione, ale systematyzacje naukowe muszą, dla pożytku
poznawczego, sploty takie rozdzielać. Czteroczęściowy podział cyklu jest więc przy-
kładem takiej systematyzacji.
Antropologia kultury nie jest kolejnym wydaniem „poprawionym i rozszerzonym”
Wprowadzenia do wiedzy o kulturze. Poddano rewizji konstrukcję tematów, zmieniono
niektóre ich tytuły i wprowadzono tematy nowe (XIII. Alternatywy i XIV. Rozumienie
kultury). Wymianie, i to gruntownej, uległ również wybór tekstów (wprowadzono
dwadzieścia jeden nowych fragmentów), poddano go redakcji selekcjonującej proble-
my, opracowano nowe, pozostające we wzajemnej korelacji, zestawy zagadnień,
rozbudowano lektury uzupełniające tak, aby objąć całą ważniejszą, dostępną w języ-
ku polskim, literaturę przedmiotu (ze względu na inicjacyjny charakter tego
podręcznika pominięto prace obcojęzyczne). Konsekwencją jest zmiana tytułu tej czę-
ści i nowy do niej wstęp, który nie ma już tylko dydaktycznego zadania.
Uzasadnienia są zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne. Zespół Katedry Kultury
Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego i zespół redakcyjny pracują ciągle nad progra-
mem „wiedzy o kulturze”. Praca ta ma charakter teoretyczny i dydaktyczny, odbywa
się w dyskusjach naukowych i w toku zajęć ze studentami. Jej wynikiem jest wyraźniej-
sza krystalizacja programu i wzrastająca świadomość zespołu. Przytaczam więc opinię
wypowiedzianą we Wstępie do Wprowadzenia do wiedzy o kulturze: za wady tego pod-
ręcznika odpowiada przede wszystkim redaktor naukowy, splendor ewentualnych zalet
7
przypada obu zespołom. Temu, który jest podpisany na karcie tytułowej, i temu, który
pozostał w cieniu.
Uzasadnienia zewnętrzne również mają znaczenie. Rozpoczynaliśmy realizację tego
programu skromnie — jako przedmiotu usługowego na pierwszym roku studiów poloni-
stycznych UW. Obecnie „wiedza o kulturze” w całym swoim zakresie obejmuje pięć
semestrów, a dla studentów naszej specjalizacji („animacja kultury”, od 1992 roku)
stanowi przedmiot podstawowy. Jest ponadto, w dostosowanych do profilu studiów
adaptacjach, wykładana na innych wydziałach UW oraz w innych szkołach akademic-
kich, policealnych i licealnych. Opracowane przez nas wybory tekstów dotarły rów-
nież do innych uniwersytetów i wzbudziły tam życzliwe zainteresowanie. Wydawca
zwrócił się więc do nas z propozycją ogólnopolskiej edycji całego cyklu. Wszystko to
razem przyjęliśmy jako zobowiązanie, starając się wywiązać z niego na miarę naszej
wiedzy i samowiedzy. Oto pierwsza część nowego podręcznika, tym razem zatytuło-
wana nieskromnie Antropologia kultury.
Tytuł ten był w zespole najczęściej dyskutowany, stąd potrzeba dodatkowego uza-
sadnienia. Tytuł Wprowadzenie do wiedzy o kulturze jest dziś zbyt skromny i za mało
wyraźny. Antropologiczno-kulturowa orientacja Wprowadzenia... była widoczna od
początku, a z każdą kolejną edycją ulegała wzmocnieniu. Wstęp do tego podręcznika
oraz nowa konstrukcja tematów orientację tę w pełni ujawniają. Konsekwencją ujaw-
nienia była konieczność zmiany tytułu. Można powiedzieć, że jest tym razem nie-
skromny i nadto wyraźny. Podręcznik nasz bowiem nosi nadal inicjacyjny charakter.
Ale tytuł „Wprowadzenie do antropologicznej wiedzy o kulturze” nie jest do przyję-
cia.
A.M.
8
Wstęp: wyobraźnia antropologiczna
Pongo żyły w lasach Majomby królestwa Loango. Historycy twierdzą, że Loango
było dawnym afrykańskim państwem, lasy Majomby lokują wokół miasta o tej samej
nazwie. Pongo... „są zupełnie podobni do ludzi, ale tężsi i dużo wyżsi. Twarz mają
ludzką, tylko oczy osadzone bardzo głęboko. Ich ręce, policzki, uszy nie są owłosione,
jeśli nie liczyć brwi, które są bardzo długie. Chociaż reszta ich ciała jest dość włocha-
ta, sierść mają niezbyt gęstą, a barwa jej jest brunatna. Poza tym różnią się od ludzi je-
dynie budową nóg pozbawionych łydek. Chodzą prosto, trzymając się ręką za sierść na
szyi; żyją po lasach, sypiają na drzewach i sporządzają tam sobie rodzaj dachu, który je
chroni przed deszczem”. Autor tego opisu korzystał z cudzych relacji i nie widział Pon-
go na własne oczy. Tym trudniej zapewne było mu wyobrazić sobie, że podczas cho-
dzenia, na nogach pozbawionych łydek, trzeba trzymać się ręką sierści na szyi. Ale nie
zaliczył Pongo do zwierząt, przeciwnie, sądził, że są „dzikimi ludźmi”.
Warto przytoczyć argument, którym sąd swój poparł, zwłaszcza, że natkniemy się
jeszcze na podobny, choć odwrócony: „[...] w opisie tych rzekomych potworów znaj-
dujemy uderzające podobieństwo do gatunku ludzkiego, różnice natomiast są mniej-
sze niż te, które daje się stwierdzić między jednym człowiekiem a drugim”. Jeśli ar-
gument ten wydaje się nadto relatywny, bezwarunkowe jest przeświadczenie autora:
lepiej w domniemanym zwierzęciu uznać człowieka, sądzi on, niż jakiegokolwiek
człowieka potraktować jak zwierzę. Traktowanie, przy tym, nie jest tu tylko kwestią
stosunków bezpośrednich, które, wobec ludów zwanych dzikimi, spełniały się zwykle
w podboju i zniewoleniu; może być także kwestią języka opisu, typu klasyfikacji,
a nawet kategorii gramatycznych (Pongo żyli, czy też żyły?). Cytowany autor był
w tej kwestii bezwzględny. Prostakom — pisał „miałoby się czasem ochotę postawić
takie samo pytanie, jakie oni mieli śmiałość rozstrzygać co do innych istot żyjących”.
Traktując innych jak zwierzęta, sobie bowiem wystawiają świadectwo.
Claude Lévi-Strauss w przywoływanym powyżej tekście widzi nie tylko zapowiedź
współczesnej etnologii, lecz także jej realny projekt umiejscawiający ją „pośród już
ustanowionych nauk przyrodniczych i humanistycznych”1. Nie trzeba koniecznie po-
dzielać teoretycznych pomysłów, ani też naśladować metodologicznych procedur autora
Antropologii strukturalnej, aby uznawać jego autorytet. Jan Jakub Rousseau może być,
bez wątpienia, uznany za „twórcę nauk humanistycznych”, jego Rozprawa
o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi — za traktat etnologii ogól-
nej, a rozsławiony przez Lévi-Straussa autorski przypis do niej — za pierwszy mani-
fest antropologii kultury. Na to samo miano zasłużyli również Giambattista Vico, gdyż
pierwszy ewokował całościowe pojęcie kultury, a jej dzieje utożsamił z dziejami ludz-
kości, oraz Immanuel Kant, który czyniąc czas i przestrzeń kategoriami ludzkiego
umysłu, cały poznawalny świat uczynił światem kultury. Obok Rozprawy
1 Zob. początek ostatniego tekstu w tym zbiorze: Claude Lévi-Strauss, Jan Jakub Rousseau — twórca
nauk humanistycznych (przeł. L. Kolankiewicz), s. 569. Tamże odsyłacz do właściwego wydania rozprawy
Rousseau, wskazujący też autorski jej przypis, będący motywem przewodnim tego wstępu.
9
Andrzej Mencwel WSTĘP: WYOBRAŹNIA ANTROPOLOGICZNA
o pochodzeniu nierówności między ludźmi należałoby więc postawić Naukę nową,
która mówi o „świecie narodów, jaki stworzyli sami ludzie”, oraz Krytykę czystego
rozumu, dowodzącą, że w stałych formach rozumu mieszczą się zmienne, empiryczne,
więc kulturowe treści. Pierwszy manifest antropologii kultury pozostaje natomiast
wyłączną własnością Jana Jakuba Rousseau. W nim to właśnie zjawiają się Pongo
i z ich powodu rozważa się kwestię takiego stosunku do istot żywych, który nie byłby
podejrzany o zezwierzęcenie.
„Ludzie mogą sobie jeździć tam i z powrotem”, pisze Rousseau o modnych wówczas
sprawozdaniach z podróży, „filozofia, rzekłbyś, nie podróżuje”, a „pod górnolotną
nazwą poznawania człowieka każdy uprawia wyłącznie poznawanie własnych roda-
ków”. Etnologia czy też antropologia kultury jest filozofią, która udała się w podróż,
a poznawanie człowieka uprawia przez poznawanie innoziemców. Napisany dwieście
lat później Smutek tropików Claude'a Lévi-Straussa jest jednym z niewątpliwych arcy-
dzieł takiej filozofii, jak zresztą wcześniej Argonauci Zachodniego Pacyfiku Bronisława
Malinowskiego. Mniej tu zatem ważne są odgraniczenia czy też rozgraniczenia różnie
nazywanych dziedzin wiedzy, te bowiem — jak dziś lepiej wiemy — związane są ra-
czej ze społeczną instytucjonalizacją nauki, niż z podziałem dziedzin poznania. Etno-
logia, antropologia kultury czy też antropologia społeczna zaczną się konstytuować
jako dziedziny nauki normalnej (to znaczy akademickiej, czyli uprawianej w uniwersy-
tetach) sto lat po manifeście Jana Jakuba, a po następnych stu latach, już w naszych
czasach, osiągną postać dojrzałą. Manifest ten byłby więc, w akademickiej
perspektywie, manifestem bez skutków, przynajmniej bez skutków bezpośrednich.
Zwłaszcza, że inicjatorzy antropologii Edward Burnett Tylor (autor Kultury pierwot-
nej..., 1871) oraz Lewis Henry Morgan (autor Społeczeństwa pierwotnego..., 1877)
najpewniej nie zwrócili na niego uwagi2. A jednak to wraz z tym manifestem filozofia
udała się w podróż, kategorie poznawcze zostały więc wyrwane z dogmatycznej
drzemki; aby w cudzoziemcu uznać człowieka, trzeba w sobie zakwestionować tu-
ziemca. W ten sposób dokonało się coś więcej niż wyodrębnienie i akademickie umiej-
scowienie jednej dziedziny nauki; objawiła się w y o b r a ź n i a a n t r o p o l o -
g i c z n a .
Aby lepiej uobecnić właściwości tej wyobraźni, wskażmy najpierw jej przeciwień-
stwo. W grudniu 1832 roku, po rocznej żegludze, odbywający wyprawę naokoło świa-
ta angielski okręt Beagle wpłynął na wody Cieśniny Magellana. Sekretarz tej wypra-
wy, młody Karol Darwin (w Autobiografii napisał potem, że podróż ta „była najdo-
nioślejszym zdarzeniem mego życia i zdecydowała o całej mojej dalszej karierze”)
ujrzał Ziemię Ognistą i jej mieszkańców. Nie można powiedzieć, że ich widok był dla
niego zupełnym zaskoczeniem, ponieważ na pokładzie okrętu wracało troje „cywili-
2 Wskazuję jedyne, jak dotąd, dwa polskie wydania obu tych dzieł: Edward B. Tylor, Cywilizacja
pierwotna. Badania rozwoju mitologii, filozofii, wiary, mowy, sztuki i zwyczajów, przeł. Z.A. Kowerska, wstęp
i dodatki dotyczące rzeczy słowiańskich, a zwłaszcza polskich oraz życiorys autora J. Karłowicz, i. 1, Warszawa
1896, s. 433; t. 2, Warszawa 1898, s. 418. Ten przekład, nad którym piecze sprawował wybitny etnograf, ma
błędny niestety tytuł: polskim odpowiednikiem Primitive Culture jest Kultura pierwotna, a nie Cywilizacja
pierwotna. Lewis H. Morgan, Społeczeństwo pierwotne czyli badanie kolei ludzkiego postępu od dzikości przez
barbarzyństwo do cywilizacji, przeł. A.B. (Aleksandra Bąkowska, przyjaciółka Aleksandra Świętochowskiego
— A.M.), objaśnienie i uzupełnienia Marksa – Engelsa, Warszawa 1887, s. 628. Należałoby oczekiwać, że
w stulecie tych edycji nastąpią zrewidowane i poprawione wznowienia. Zwłaszcza, że oba pomnikowe
przedsięwzięcia zostały wówczas zrealizowane środkami właściwie społecznymi — Morgana wydano nakładem
„Prawdy”, a Tylora nakładem „Głosu”.
10
