Table Of ContentMÜKERREMCUSMAN>ANABOLU
ANTİCKA ÖDA
ET VBEA LIK
PAZARLARI
İÇİNDEKİLER
Önsöz ....v.i.i. ........
AntDöinke mK üçAüksa yK entleErtiv neBd aelPkıaikza rları:
MakelvleoyMnaa cellum'lar
Resimler 18
ÖNSÖZ
Pazar yerleri hep kalabalık, canlı, hareketli, renkli ve ilgi çekici
yerlerdir. İnsanların yaşam kavgalarını güzel bir şekilde yansı
tırlar. Daha çok Yunan kültürünün egemen olduğu Doğu
Akdeniz ve İtalya'nın Büyük Yunanistan (Magna Graecis)
kısmında Helenistik Dönem, İtalya'nın daha kuzey taraflarınJa
Roma Cumhuriyet Dönemi ile Akdeniz çevresi ülkelerinin
tümünde ve Roma İmparatorluk Döneminde bu böyledir.
Kitabımız, belli bir özelliği olmay;ın pazar yerinin (Nundi
num) amaca uygun olarak özel bir şekilde inşa edilmiş Et ve
Balık Pazarı'na (Yunanca Makelbltinocen M,ac dluın) diinü
şümünün öyküsüdür. Bunu anlatırken en erken ve amaca
uygun örneklerle Küçük Asya'daki iyi tanınan iirıwkkr ele
alınmıştır.
İlgilenmekte olduğumuz dönem insanlarının yaşamında,
anlatılan pazarlara gitmek önemli bir yer tutar- Giderken yıka
nılır, tıraş olunur, tırnak kesilir ve temiz giyinilir. Antik yazar
lardan pek çoğu, Nundunae veya Macelli'den söz ederler.
Son olarak bu çalışmamı basnrıp yayınlamama olanak sağlayan
Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Başkanı Prof. Dr. Ali Dinçol'a
teşekkürlerimi arz ederim.
Yararlı olması umuduyla.
Prof.M üke(rUrsemmAa NnA)B OLU
Dr.
V
ANTİDKÖ NEKMÜ ÇÜAKS YKAE NTLERİNDEKİ
ETV EB ALIPKA ZARLAR!:
MAKELLVOENY MAA CELLUMLAR
Başlangıçtaki Antik Yunan ve Roma kentlerinin agora veya
forumlarında et ve balık da sarılırdı. MÖ II. yüzyılın sonları veya
MÖ I. yüzyılın başlarında Yunanca Makellon (MaKEA.Aov),
L,tince Macellum adını taşıyan özel çarşılar inşa edilmeye
başlandı1• Roma İmparatorluğu'nun başkenti Roma'da birden
fazla macellum vardı. Tiber Irmağı yakınında bulunan Forum
Soarium domuz pazarı, yeri kesin olarak bilinmeyen Forum
Pistorium ise buğday ve ekmek pazarıydı. Şarap pazarı olan
Forum Vinarium ise bunlardan uzak bir yerde olamazdı.
Büyük limanlarda bulunan Horrea veya Grannarium'lar,
Makellon veya Macellum için bkz:
K. Schneider, Macellum maddesi, Pauly-Wissowa-Kroll,
Realencyclopadie, c. XIV/ 1 (Stutgart, 1928), s. 219 ve devamı.
W.H. Gross, Macellum maddesi, Der Kleine Pauly (c. III
(München, 1979), s. 849-850.
H. Thedenat, Macellum maddesi, Dictionaire des Antiquitcs
Grecques et Romaines, c. III/2 (Paris, 1904), s. 1457-1460.
R.A. Staccioli, Mercato maddesi, Enciclopedia deli Arte Antica,
c. IV(l961), s. 1028-1031.
L. Crema, Mercati maddesi, Enciclopedia Classica, Archeologia
e Storia deli' Arte Classica (Torino, 1959), s. 286-287.
Ve son yılların en kapsamlı ve bibliografya bakımından en
zengin eseri Cl. De Ruyt, Macellurn, Marche alirnentaire des
romains (Louvaint la Neuve, 1983), s. 1-389 (Bir harita, plan ve
fotoğraflarla beraber). Türk Eskiçağ Bilimleri Ensititüsü tarafın
dan yayınlanan İ. Delemen tarafından yazılmış Antik Dönemde
Beslenme, İstanbul, 2001 adlı kitapçık da konuyla ilişkilidir.
Mükerrem (Usman) Anabolu
ardlie(yrae ntrevpoelryaaarah )mı ablr l(asni liodBliua.nr l)a rın
enb üyüRğoüı,n ad'ennıainçz ıel moalsaınknaaazk a ndıran
Ostliiaamn ınd2dı.a y
Maekllvoenıy naa celdlöutrmatlr aarfç,le avridırunevına rlara
arkalyaarsılonalımad ınüş k ksaınrr avılep a ortrilçkaeo vlraili
üzearçitı eks isDlüekarkndlyiae.rr giönpreoe rt ikyoelrairnae,
gôred ışıayaraç ılırlard,a isorervelte ayplaoa lriıgnodnaa [
plnalı olbuaşğolllaıar kraıoknnv aie ykau bşbeek lçitaniıdl ee
örtbüilbrüi n(tah oyleaorls ı)Mr adcıe.l luçmallaırşdaan lar,
macellati olaardalka ndırılırdı.
Makclvleoymnaa celalrudHmael rm(Meesrcu rius), Tykhe
(Fortguintbaii)ca kroertuima alasta ııln moılşd uğiunnalaan nı
tanrveıy taa nrıkçeankltua rruavc,eu yyseaurk ealh raamraan,l
yergeneiuls ( icn)'kluarrbsaau nn uyleumrye,nek i lşiörl,e n
veraillvıieşrry ,ia şpv ıelt ıorp ladnützlıeelnnairÖr ldüim.ü n
desno n"rTaa nKraıtlıaç"rın ktaıa pln arşıomlıaişnm parator
veiymap taorrakiüçlteta üp ınağınınv edymaaa, c cmlakellon
1
luıynedaral mdaosğıa .l dı
Sunukluarnb anblaa�rıkınondy agu enl iKredçsiiı.,ğ ır
\'l'
domduzak urboalrnaa �ku nrudluAu.n cmaakc uemlllarda
sanhlaaynv anmlaacreılinlçi uesnmrdi kee siollmmiaşşsa ır t
değiDlıdşiak.re ısdiahl amyivşa enltdaiesr aıtnı l4•a bilirdi
Per(gPee rAgkes,Pu a mphyvleSi aag)a l(aAsğsloass un
Pisimdaicae)l lumtlhaorlııo,nbs ıilnrai ermrp arkaütlotrü
ı. L. Crcn1a, y.a.g.e., 172-173, res. 167.
)
Yapını� olduı:;rı.ım bu araştırma, maccllum tholoslarının imparator
kcılt(i tapınakları için en uygun yer olduğu kanımı gittikçe daha
fazla güçlendirmektedir. Bu konu için CI. De Ruyt, y.a.g.e.,
s. '74-'375'e bakınız.
4
CI. De Ruyt, y.a.g.e., s. 376-377.
2
Antik Çağda Et ve Balık Pazarları
tapınağıJır5• Side (Selimiye, Eski Antalya-Pamphylia)'nin
Ticaret Agorası veya Forumunda bulunan tholos da, kazısını
yapmış olan Prof. A.M. Mansel tarafından Tykhe (Foruma)
Tapınağı olarak tanımlanır6 (Res. 1-3). Tunus'ta Dougga ve
Portekiz'd eki Bracara Tapınağı'n ın ithaf yazıtında, tanrıçanın
adına ek olarak Genius Macelli'nin (Macellum'lar Cini) adı
da verilmiştir7. Buna göre Side Macellumu'nun Ja tanrıçaya
ek olarak Genius Macelli'ye ithaf edilmiş olması beklenebilir.
Horrea (ardiye, antrepo) veya granariumlarda (tahıl ambarı,
silo) da aynı cin söz sahibidir8•
Küçük Asya'nın Lykia bölgesindeki Patara'da (Ovagelemiş) ve
Myra'nın (Demre) limanı olan Andriake'de, imparatm Hadri
anus'un Lykia ziyaretinden sonra birer granariuın yapılmıştır.
XITIü.rk Tarih Kongresi'nde sunmuş olduğum bildiride bu
yapıları meslektaşlarıma tanınnış oldu�'lımdan, burada yapıların
planlarıyla, Andriake' dekinin restitüsyon resmini verecek
4-7).
fakat ayrıntılara girmeyeceğim9 (Res.
Hellenistik Dönemi Alman kazıları sayesinde tümiiyle meydana
çıkarılmış olduğundan iyi tanınan Priene' de (Güllübahçe
İonia), Batı Kapısı Caddesi'yle Agoranın Batı Galerisi'nin
hemen yanındaki 30xm1 b6oy utlarındaki alan, İtalya, Kuzey
5
Cl. De Ruyt, y.a.g.c., s. 129-133 (Pcrgc Macdluııı'u), s. 188-189
(Sagalassos Macellum'u).
6
A.M. Manscl, Side Agorası ve civarındaki lıinalar (Ankara,
1956), s. 7-14, lev. 18 (pl:ın), rcs. 31 -45 (fotoğrat); Die Ruincn
von Side (Berlin, 196 3), s. l 02-107, rcs. 79 (plan), rcs. 80
(restitüsyon resmi), s. 78 ve8 l -83a (fotoğraf).
7
Cl. De Ruyt, y.a.g.e., s. 374.
8
G. Rickman, Roman granaires anJ Store Buildings (Cambridgc,
1971), s. 312-313.
9
M. (Usman) Anabolu, Lykia'daki İki Granarium, XII. Türk Tarih
Kongresi, s. 157-159, lev. 41-43, res. 1-6.
3
Mükerrem (U,man) Anabolu
Afrika, Pamphylia ve Pisidia örnekleri kadar görkemli olmasa
bile bir et ve balık pazarıdır. Burada kısmen doğal kayalığın
içerisine oyulmuş olan balık yıkama havuzuyla10 podium
şeklindeki bir yüksekliğin üzerinde oturan bir bina kalıntısı
vardır. Burası, Athena Polias Tapınağı terasına ulaşan men.li
venli sokaki ile de ilişkilidir. Kuzey duvarına yapışık olan taş
masalar nedeniyle burasının et ve balık pazarı olduğu kanısına
varılmıştır. Podium üzerindeki yapı da, pazar kontrolörünün
makamı olabilir11 (Res.8). Zira Tralleis'te (Aydın-Lydia) bulun
muş olan bir yazıtta, T ralles et ve balık pazarında kullanılmak
üzere sipariş edilmiş taş masalardan söz edilmektedir12•
Roma İmparatorluk Dönemi et ve balık pazarlarından Thmuga
di'deki (Timgad-Cezayir) macellumun güneyban kısmındaki iki
dükkanın masaları, bugün bile in stiuol arak ayakta durmak
tadır13.
Rışkent Roma'da birden fazla macellum olduğu bilinir. Bunlar
dan en eskisinin, aşağı yukarı Yunan dünyasının Hellenistik
Dönemi ile aynı zamana rastladığı anlaşılmaktadır. Bu,
nundunum
(pazar yeri) üzerinde, M. Fulvius Nobilior tarafından
inşa edilmiş olan çarşıdır. Ünlü bir yüksek memur olan
M. Flavius Nobilior, MÖ L 79'da görevi başında idi 14.
Daha sonra MÖ 59'da, Cadius üzerinde, sonradan Macellum
lü Gerek Pompei gerekse Perge ve Sagalassos mecellumlarında,
bol miktarda balık pulkaulın tısına rastlanmıştır. Durum böyle
olunca, buralarda, balıkların temizlenip yıkandıktan sonra
satışa sunulmuş oldukları belli olmaktadır.
1 l F. Rumscheid ve W. Koenigs, Küçük Asya'nın Pompeisi Priene
Rehberi, s. 71 (plan), res. 68 (fotoğraO.
12
F. Rumscheid ve W. Koenigs, y.a.g.e., s. 85.
1 3
CL De Ru'ıt, y.a.g.e., s. 201, res. 75.
l 4 CI. De Ru'ıt, y.a.g.e., s. 162-163.
4
Antik Çağda Et ve Balık Pazarları
Magnum olarak anılacak olan çarşı inşa edilmiştir. Bu çarşıda,
argentarii (gümüş işi ile uğraşan esnaf) bile bulunur. Bu kuru
luş, Forma Urbis'in bir parçasıyla imparatorluk dönemi Neron
sikkelerinden birisinin üzerinde resmedilmistir15 (Res.9-11 ).
İassos'ta (Kıyıkışlacık-Karia), Makellon veya Macellum tanım
lamasına uygun düştüğünden şimdiye kadar "Balık Pazarı"
diye adlandırılmış olan bir yapı kompleksi vardır. Ancak
İassos'un kazısını yapmakta olan İtalyanlar, burasının bir
heroon olduğu fikrindedirl6.
Ephesos'un (Selçuk) kuzeyinde, Stadium'un yakınındaki
binanın macellum olduğu düşünülmüşse de daha sonra bu
düşünceden vazgeçilmiştir. Et ve balık pazarının ticaret agorası
veya forumunun hemen yakınında olması düşüncesi, daha
ağır basar17.
Bununla beraber Ephesos' da macellumdan süz eden iki yazıt
bulunmuştur. Bunlardan birincisi, Roma İmparatorluk Dönemi
Ephesos'unda bir macellumun bulunmakta olduğunu kanıt
lar18. İkincisi Agora veya Forum'un kuzeyindeki portiko'dan
- - - -� - --------- -
15
Cl. De Ruyt, y.a.g.e., s. 172-184, res. 63 (harita), res. 64 (Forma
Urbis'in Parçası).
16
F. Berti, ed., lassos, Aslantepe, Hierapolis, Kyme. Türkiye'd eki
İtalyan Kazıları (Ankara, 1993), s. 124.
1
7 Cl. De Ruyt, y.a.g.e., s. 71.
18
W. Alzinger, Die Stadt des Siebenten Weltwunders (Wien,
1962), s. 195; N. Nabers (tez), Macdla, A Study in Roman
Archaeology (Princeton, 1967), s. 288-299.
W. Wilberg, Forschungen in Ephesos, Oie Agora (Wien,
1923), s. 105-106 yazıt no.su 15, s. l 53 yazıt no.su 70.
L. Robert, Les Gladiateurs dans l'Orient Grec (Paris, 1940),
s. 24-27, s. 196. yazıt no.su 202; Annee Epigraphique (194 7),
yazıt no.su 21 O.
5
Mükerrem (Usman) Anabolu
kopmuş bir parça olup Aşk Tanrısı Eros (CupHieydke)li'n i
Macellum'a armağan etmiş olan L. Cornelius Philoserapis'in
adını içerir. Başka yazıtlarda da adı geçen bu kişinin MS lI I.
yüzyılın başlarında yaşamış olduğu saptanmıştır19. Bu durum,
çarşının o tarihlerde bile görkemini sürdürmekte olduğunun
kanıtıdır.
Macellumlardaki tholos sayısı, genellikle birdir. Ancak Ceza
yir' de (Thamugadi Timgat) aynı macellumda yan yana iki
20
tholos yer alır .
Libya'da bulunan Leptis Magna da, birden fazla macellum
21
içeren kenclerdendir .
19
G. Lessing ve W. Obcrleitner, Ephesos, Weltstadt der Antikc
(Wien, 1978). s. 117-118.
ZO
A. Ballu, Les Ruines de Timgad (Paris, 1897), s. 209-221.
St. Gsell, Les monumentcs antiques de l'Algerie (Paris, 1901 ),
s. 206-209.
E. Boeswillwald, R Cagnat ve E. Ballu, Timgad, Unc citl"
africaine sous l'Empire Romaine (Paris, 1905), s. 184-210.
Ch. Courtois, Timgad. Antiquc Thaınugadi (Alger 1951 ).
N.Nabers (tez). Macella. A Study in Roman Archaeoloh')'
(Princcton), s. 288-289.
Cl. De Ruyt, y.a.g.e., s. 200, res. 74 (Plan).
21
N. Degrassi, 11. Mercato Romana di Leptis Magna, Quaderni Lli
Archeologia della Libia, c. il (1951), s. 27-70.
R. Bianchi Bandinclli, E. Vergara Caffarelli ve G. Caputu,
Lcptis Magna (Roma, 1963), s. 77-80, res. 56-71.
P. Roıııanclli, Topographia, Africa Romana (Torino, 1970).
s. 146-148.
N. Nalıcrs (tez) Macclla. A Study in Roman Archacoloı..')
(Pri nccton, 196 7), s. 184-2 I 7.
Cl. De Ruyt, y.a.g.e., s. 97-106, res. 39 (plan, rcs. 40) ve 41
(fotoğraO.
6
