antik çağ anadolu, yunan ve ön asya medeniyetlerinin bereket tanrıçaları

12 Pages·2017·1.06 MB·Turkish

The Journal of Academic Social Science Studies

International Journal of Social Science
Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/JASSS7750
Number: 69 , p. 213-223, Summer II 2018

Araştırma Makalesi / Research Article
Yayın Süreci / Publication Process
Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayın Kabul Tarihi / The Published Date
12.07.2018 23.08.2018
Yayınlanma Tarihi / Publication of Acceptance Date
30.08.2018

ANTİK ÇAĞ ANADOLU, YUNAN VE ÖN ASYA
MEDENİYETLERİNİN BEREKET TANRIÇALARI
THE FERTILITY GODDESSES OF THE ANCIENT TIME CIVILIZATION OF
ANATOLIA, GREEK AND ASIA MINOR
Öğr. Gör. Gülser Aktan
ORCID ID: https://orcid.org/0000-0003-0830-4335
Bursa Uludağ Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Resim Bölümü,
[email protected]

Öz
Antik çağ medeniyetleri, yaşam veren doğanın güçlerine dayalı inanç sistemle-
rine sahip olmuşlardır. Her bir doğa gücü, tanrı olarak sembolleştirilerek yaşamı ve do-
ğa olaylarını anlamlı kılmaya çalışmıştır. Toprak, tarım, su, hayvancılık gibi insanın bes-
lenmesini sağlayan en önemli güçlerinden biridir. Bereketi veren toprak, dişi karakterle
sembolize edilmiş ve çeşitli medeniyetlerde farklı isimlerle anılmıştır. Tarım toplumu-
nun gelişip kent devletlerinden krallıklara dönüşmesi sürecinde, inanç sistemlerindeki
tanrıların özelliklerinde, eklemeler ve çıkarmalar şeklinde değişim olmuştur. Ana tanrı-
ça, kent yaşamına geçmiş topluluklarda, tarımla gelen bereketi temsil eden tanrıçaya ev-
rilir ya da bereketle ilgili özelliklerini, başka isimdeki tanrı ve tanrıçalara devreder. Bu
çalışma ağırlıklı olarak devletleşmiş tarım toplumlarının ana tanrıça ve toprak anayı
bünyesinde taşıyan bereket tanrıçalarını konu etmiştir. Bereket tanrıçası, Antik Yunan,
Anadolu, Mezopotamya ve Mısır medeniyetleri kapsamında ele alınmış ve bereket kül-
tüyle ilgili Demeter, Afrodit, Kybele, Hepatu, İştar ve İsis isimli tanrıçalar öne çıkmıştır.
Ele alınan tanrıçalar mitolojik öykü ve dönemine ait alçak kabarma, duvar resmi, idol
gibi görsel materyaller incelenerek aralarındaki ilişki ortaya konmuştur. Ayrıca bereket
tanrıçalarının göksel inanç kaynaklı gezegen sembollerinin de bulunması dikkate değer
olup toprakla ilişkisi kurulmaya çalışılmıştır. Sonuç olarak farklı coğrafya medeniyetle-
rinin bereket tanrıçalarının görsel betimleri ve mitolojik öykülerinde büyük benzerlikler
tespit edilmiştir. Bu benzerlikler ticaret, göç, savaş gibi sebeplerle kültürel etkileşime
bağlanmıştır.
214
Gülser Aktan

Anahtar Kelimeler: Demeter, Kybele, Hepatu, İnanna, İsis

Abstract
The ancient civilizations had belief systems based on the power of life-giving
nature. They tried to make the life and the natural events meaningful by symbolizing
each power of nature as a god. Soil is one of the most important powers like agriculture,
water and livestock that enable people to feed. The Soil, which provides fertility, is sym-
bolized with female characters and respected as a fertility goddess with different names
in various civilizations. The characteristics of the gods of belief systems have changed
when the agricultural society develops and transforms from the city states into the king-
doms. Mother goddess evolves to the fertility goddess at city-states. Fertility goddess
have been dealt within the context of Ancient Greek, Anatolian, Mesopotamian and
Egyptian civilizations; and the goddesses like Demeter, Aphrodite, Cybele, Hepat, Ishtar
and Isis have stood out as a fertility cult. The relationship among the goddesses under
study has been clarified through examining mythological stories and the visual materials
such as low relief, wall painting, and idol belonging to their own era. Moreover, the ex-
ploration that the fertility goddesses have planetary symbols originating from celestial
beliefs is significant and the relationship with the soils has been tried to uncover. As a
result, great similarities are found in the visual descriptions and the mythological stories
of the fertility goddesses of different geographical civilizations. These similarities are
linked to cultural interactions because of trade, migration and war.
Key Words: Demeter, Kybele, Hepatu, Inanna, Isis

GİRİŞ ğin Mısır derken 21. yüzyıl Mısır’ı değil antik
Bereket tanrıçasının atası Toprak dönem Mısır’ı düşünülmelidir.
Ana’dır. Toprak Ana ve antik dönemim diğer Antik dönem inanç sistemi çok tanrı-
tüm tanrılarının başlangıcı ise, aşağı-yukarı lıdır. Yazının bulunuşuna kadar olan süreçte
M.Ö. 30 000 yıl öncesin, taş çağı insanının inançları aktarmada kullanılan yöntem söy-
geliştirdiği düşünülen dinde köken bulur. lence yöntemidir. Antik dönem insanı, inanç-
Avrupa’nın birçok yerinde bulunmuş Venüs larını aktarmada çoğunlukla şiirsel bir dilin
heykelcikleri bu düşünceyi destekler. Tüm kullanıldığı öykü, şarkı, masal gibi yöntemleri
yaşamın kaynağı olarak görülen doğa, anne- seçmiştir. Bu yöntem dinamik olduğu için
ana olarak sembolleştirilip kutsal sayılmış ve dilden dile geçerken öykülerde küçük ya da
tapım görmüştür. büyük değişimler olabilmiştir. Bu dinsel öy-
M.Ö. 10 000 lerde tarımın icadından küleri araştıran bilim dalı mitoloji, bereket
itibaren, besin bulma ve üretmede doğanın tanrıçalarını araştırmada en önemli kaynak
cömertliğinin yanında, insanın emeğinin de seçilmiştir. Mitolojik kaynakların taranması-
etkili olmaya başladığı süreçte, erkek bir tanrı, nın yanında konuyla ilgili arkeolojik buluntu
Ana Tanrıça’nın yanında tarımı, bitki dünya- görselleri üzerinden de yorumlar yapılmıştır.
sını, bereketi temsilen yer almaya başlar. Bu Taş çağının Venüsü ve Kalkolitik dö-
çalışmanın odak noktası, tarım toplumunun nemin Toprak Ana’sının, maden devrinde
bereket tanrıçaları ve ardından önem kazanan savaşların da yaşanmaya başlamış olduğu
tanrılarıdır. dönemde, doğurganlık ve bereketi sembol
Tarım toplumunun M.Ö. 10 000 ler- etmeleri yetersiz kalmış, İştar ve Athena ör-
den endüstri ve sanayi devrimine kadar de- neğinde olduğu gibi savaşın tanrıçası olma
vam ettiği göz önüne alındığında, ele alınacak özelliğini de üzerine almıştır. Medeniyetlere
zaman aralığını tarih öncesi devirlerden, ma- göre tanrıça isimleri ve sembollerinde değişim
den devri inanç sisteminin bereket tanrıça ve ve gelişim olmuştur.
tanrılarına odaklanmıştır. Bu sebepten, örne- Ticaretin, savaşın ve göçlerin vasıta-
Antik Çağ Anadolu, Yunan ve Ön Asya Medeniyetlerinin Bereket Tanrıçaları 215

sıyla oluşan kültürel etkileşimler, dinsel ritü- Mitolojik öyküye göre Uruk’un Tapı-
ellerin de taşınmasına sebep olmuştur. Ana- nağı Eanna’dan ayrılıp yeryüzüne inen İnan-
dolu, Yunan ve ön Asya medeniyetlerinin na, Erudu’da bahçıvan Şukaletuda’ın diktiği
Bereket tanrıçalarının büyük benzerlik taşıdı- kavak ağaçları gölgesinde dinlenir. Bu sırada
ğı sonucuna götüren ilk durak olarak, yazının İnanna’yı izleyen bahçıvan O’na tecavüz eder.
kullanıldığı ilk medeniyet Sümerler seçilmiş- İnanna uyandığında tecavüze uğradığını an-
tir. lar ve ülkenin sularını kana çevirir, bulutlara
hükmederek fırtına çıkarır (Bottero ve Kra-
1. MEZOPOTAMYA BEREKET mer, 2017: 290-297).
TANRIÇASI İnanna’ın göklerden inmesiyle ve fır-
Mezopotamya inancı hakkındaki en tına yaratmasıyla göksel güce sahip olduğunu
eski bilgiler Sümer mitolojisinden gelmekte- anlıyoruz. Bottero ve Kramer, İnanna ve Şu-
dir. Ancak Mezopotamya’da mitolojisi ile kaletuda mitinin yazılı olduğu parçaların
ilgili sadece Sümer diliyle yazılmış belgeler gökten inişinden sonra, yeryüzünde yaptığı
yoktur aynı zamanda Akkadca belgelerden de şeylerin yazılı olabileceği kısmının tahrip
bilgi edinilmiştir. Sümer ülkesinde iki farklı olmuş olduğunu ve tahminen İnanna’nın
halk birlikte yaşamıştır; Sümerler ve Sami yeryüzüne inişinin meyve bahçelerinin yara-
kökenli Akkadlar. Aşağı Mezopotamya’nın en tılmasıyla ilgili olabileceğini belirtmişlerdir
güneyinde Sümerler, öteki kısmında Akkad- (2017: 304).
lar yaşamıştır. Konuştukları dil ve köken fark- Bir başka mitolojik öykü olan ‚İnan-
lı olmasına rağmen ilişki içinde yaşadıkların- na’nın ölüler diyarına inişi‛ mitinin Akadça
dan kültür ve dinleri ortak olmuştur. Bu ne- yazılmışı özetle şöyledir; İnanna yertaltı dün-
denle Sümer devletinden sonra kurulan Ak- yasına hakim olmak ister ancak kız kardeşi
kad devleti Sümer inancını devam ettirmiştir. Ereşkigal yeraltı dünyasının tanrısıdır. İnanna
Akkad devletinden sonra kurlan Babil devle- yeraltına indiğinde bir daha dirilip yeryüzüne
tide Sümer geleneklerini devam ettirmiştir çıkamaz. İnanna’nın yardımcısı (rahibesi),
(Bottero ve Kramer, 2017: 24-29). Enki’den yardım ister ve Enki İnanna’nın
Sümerin bereket tanrıçası olarak bili- tekrar yeryüzüne dönmesini sağlayacak yolu
nen İnanna, Akkad’da İştar, Babil’de Astarte gösterir. Bu amaç için tırnakları arasındaki
olmuştur. İsim değişse de mitolojik öyküle- çamurdan iki insan yaparak Ereşkigal’e yol-
rinde farklılık oluşturacak değişim olmamış- lar. Ereşkigal İnanna’nın yeryüzüne çıkması-
tır. Bu açıdan ayrı olarak Akkad ve Babil be- na, kendisi yerine başka birini yeraltında bı-
reket tanrıçasından bahsetmek yerine İnanna rakması koşuluyla izin verir. İnanna yeryü-
ele alınmıştır. züne çıkınca kendi yakınlarından birini ara-
1.1.İnanna maya başlar ve onu seven yakınlarına kıya-
Sümer inancında bereketi sağlayan maz. İnanna’nın sevgilisi Dumuzzi ise yas
tanrıça İnanna’dır. İnanna Sümer mitolojisin- tutmamaktadır. Buna sinirlenen İnanna Du-
de en önemli tanrılardan biridir. Birçok mito- muzzi’yi yeraltına yollamaya karar verir.
lojik öyküde adı geçmektedir. Bereketle ilgisi- Dumuzzi’nin kızkardeşi Geştinanna, İnan-
ni ortaya koyan mitlerden biri ‘İnanna ve na’ya Dumuzzi yerine kendisini alması için
Şukaletuda’dır. Bu mitolojik öykü İnanna yakarır. İnanna ise yılın yarısı Dumuzzi diğer
vasıtasıyla Sümer kenti Uruk’nun tarım, bah- yarısı Geştinanna’nın yeraltı dünyasında kal-
çecilik ve sebzeciliği hakkında bilgi verir. masına izin verir (Bottero ve Kramer, 2017:
Erudu’da tavuk yemi, Pırasa ve Hurma öy- 312-333). Mitolojik öykünün ölüler diyarına
küde adı geçen tarım ürünleridir. gidenin geri gelemeyeceği mesajı ağır bassa
216
Gülser Aktan

da Yunan mitolojisinde Demether’in öykü- çası Afrodit’in de kırmızı bir pelerin taktığı ve
süyle (baharın gelişi ve bereketle ilgili mit) bu pelerinin O’nun güzelliğini arttırdığı bili-
büyük benzerliği dolayısıyla burada yer ver- nir.
mek uygun düşmüştür. İnanna’nın Ölüler Diyarına İnişi mitinde,
‚İnanna’nın ölüler diyarına inişi‛ mi- inanna yardımcısına, kendisinin ölüler diya-
tinin başka bir versiyonu Mısır mitolojisindeki rına indiğinde yas tutmasını ve ardından te-
isis ve Osiris mitiyle bağlantılıdır. Bu diğer ker teker Sümer tanrılarını gezip nasıl yardım
versiyon Sümer çivi yazısıyla yazılmıştır. isteyeceğini söylediği dizeler şöyledir;
Akadca versiyonundan farklı olarak Dumuzzi ‚ Ey Saygıdeğer Enlil, kızının aşağıdaki
parçalanarak öldürülür ve Geştinanna, karde- Dünyada ölmesine izin verme!
şi çoban Dumuzzi’nin arkasından yas tutar Değerli madenini aşağıdaki dünyanın
(Bottero ve Kramer, 2017: 338). Toprağına karıştırma!
1.2. İnanna’ın Belirgin Sembolleri Parıltılı laciverttaşının, ocaktaki taş kütlesi
‚Sahip olduğu Güçlerle ünlüydü!- gibi
İnanna, Yeryüzünün dev arslanına Yontulmasına izin verme!‛ (Bottero ve Kra-
binmiş İnanna‛ (Bottero ve Kramer, 2017: mer, 2017: 314).
291). Dizelerden anlaşıldığı üzere İnanna’nın sem-
Sembolleri arasında aslan olduğu bu dizeler- bollerinden biri lacivert taşıdır;
den anlaşılmaktadır. Aslan Çatalhöyük Top- Yine İnanna’nın Ölüler Diyarına İnişi mitinde
rak Anası, Kybele, Artemis ve İsis’inde sem- ‚< Kutsal Güçler Giysisi’ni giyme artık,
bollerindendir. Krallara layık palayı takma:
‚<inanna yeniden büründü o eşsiz ve Aşağıdaki Dünya’ya dön yeniden!
Tanrılara yaraşan Pelerin’e!...‛ (Bottero ve Ayağını (<) koyma köpek (<) üzerine:
Kramer, 2017: 291). <‛(Bottero ve Kramer, 2017: 334).
İnanna’ın bir pelerin taktığı ve eşsiz söyle- Bu dizelere göre özel bir giysi, pala ve köpek
miyle tanrıçayı güzel gösterdiği anlaşılmakta- İnanna’nın sembollerindendir.
dır. Yunan mitolojisinin aşk ve güzellik tanrı-

Görsel 1: Rahibesi ile İnanna. M.Ö.2300 civarı

Görsel 1 de İnnana’nın sembollerinden aslan, boynuzu tanrısallığı sembolize etmektedir) ve
giysisi, tacı ( boğa boynuzu şeklindedir. Boğa kanatları görülmektedir. Kanat İnanna’nın
Antik Çağ Anadolu, Yunan ve Ön Asya Medeniyetlerinin Bereket Tanrıçaları 217

hava üzerindeki hâkimiyetinin sembolüdür. İsis Mısır’da önem kazanmış ve diğer bereket-
Aslan ise vahşi hayatın üzerinde kurduğu le ilgili tanrıçaların özelliklerini bünyesinde
egemenliği sembolize der. toplamıştır. Bu tanrıçalar Astarte, Bastet, Nut,
Renenutet, Hathor ve Sothis’tir (Wilkinson,
2. MISIR BEREKET TANRIÇASI 2016: 146).
Toprağı dişil olarak gören ve yaratım İsis’in en bilindik öyküsü Osiris’le
öyküsünde dişil karakteri, ana tanrıçaları öne olanıdır. Sevgilisi, kardeşi ve kocası olan Osi-
süren mitolojilerin aksine Mısır mitolojisi ris set tarafından öldürüldüğünde İsis Osi-
erkek karaktere (Atum) yaratımı yüklemiştir. ris’in parçalanmış bedenini birleştirerek haya-
Bereket, Mezopotamya, Anadolu ve Yunan ta döndürmüştür. Bir başka anlatımda ise
mitolojisinde dişi karakterle sembolize edilir- Osiris’in bedenini bir ağacın gövdesinin için-
ken Mısır’ın en önemli bereket tanrısı Osi- de bulur (Wilkinson, 2016: 146). Osiris’in ağaç
ris’tir. Tanrıça İsis’le birlikte Atum ve Osiris’te kabuğunda tekrar dünyaya gelmesi Yunan
bu başlık altında açıklanmaya değerdir. Mitolojisindeki Adonis miti ile benzerlik gös-
2.1. İsis termektedir. Adonis’in sevgilisi Afrodit bu
Mısır mitolojisinde İsis, göğün krali- benzerlikle İsis’in eşdeğeri tanrıça olarak be-
çesi ve tanrıların hükümdarı olarak geçer lirlenir.
(Wilkinson, 2016: 67). Mısır tanrıçası İsis’in İsis yeri göğü yaratır ve yıldızlara dü-
ikonografik görünümü inek boynuzlu insan zen verir. Yunan mitolojisinde göğü yaratan
bedenlidir. Bereket ve tahıl ruhuyla bedenle- Gaia bu anlamda İsis’le benzerlik gösterir.
şen ineğin, tanrıça olarak sembolü İsis’tir Avcı toplayıcı dönemin kadınlarının şifacı,
(Frazer, 2012: 62). İsis’ten önce yaratım, aşk, büyücü ve bitkileri tanıması özelliği İsis’in
bereketle ilişkili tanrıçalar vardır. Zamanla mitolojik öykülerinde belirgindir.

Görsel 2: Bir firavun gibi giyinmiş Kleopatra VII, İsis’e sunu yaparken, M.Ö. 51, Kireçtaşından
stel, Louvre müzesi.
218
Gülser Aktan

İsis’in ikonografik gösteriminde Gör- beri tapılan ve esasında bir me-
sel 2 de görüldüğü gibi inek tanrıça Hat- teor ya da başka bir kutsal taş
hor’dan aldığı boynuz vardır. Boynuzların olması muhtemel ben ben taşıyla
arasında ise güneş diski bulunur. Genellikle temsil edilirdi (Wilkinson, 2016:
elinde papirüs, asa ve anh işareti taşır. Akrep, 99).
kuş, çaylak ve inek şeklinde betimleri de var- Meteor taşı Frig tanrıçası Kybele’nin de özel-
dır. Sembolü olduğu hayvanlar İsis’in mitle- liklerindendir.
rinde geçen hayvanlardır. Örneğin İsis’in, 2.3.Osiris
Osiris’in sembolü Apis boğasının annesi ola- Osiris mısır Mitolojisinde, ölüm, be-
rak, inek biçiminde tasvir edildiği olmuştur. reket ve diriliş tanrısı olarak geçer. Osiris
Bereketi temsil ettiğinin en belirgin sembolü ölmüş ve dirilmiş bir tanrı olarak hem yeraltı-
ise ağaç olarak betimlenmiş olmasıdır. III. nın hem de yerüstünün güçlerine hakimdir.
Tutmosis’in mezarında kralı dalından sarkan Yeraltında ölülerin yargıcı durumundadır.
memesiyle emziren ağaç tanrıça olarak göste- Osiris’in ölümü kardeşi Set ile aralarında ge-
rilmiştir (Wilkinson, 2016: 148). Görsel 2 de çen taht kavgası sırasında olur. Set Osiris’i
İsis bir çocuğu emzirmektedir. Bu çocuk Fira- parçalara ayırır (Wilkinson, 2016: 119). Karısı
vun olmalıdır. Bu şekilde Firavunlar kendile- İsis ve kızkardeşi Neftis, Osirisi bulup diriltir-
rini tanrıyla ilişkilendirerek tanrısal kabul ler. Bu öykü İnanna ve Dumuzzi mitiyle ben-
edilmek istemişlerdir. Tanrıçanın çocuk em- zerlik göstermektedir. Farkı ise İnanna kendi-
zirme betimi Kybele ve Artemis’te de vardır. si yerine Dumuzzi’yi yeraltına göndermekte-
2.2.Atum dir.
Atum mısır mitolojisinde kendi kendini Osiris’in Mısır’ın en önemli tanrıla-
yaratan, zamanın başlangıcından beri varolan rından olması ve ölüm, yaşam, bereket üzeri-
Heliopolis’in ilk büyük tanrısıdır. Diğer tanrı- ne hâkimiyetinden de anlaşılacağı üzere bir-
ları Atum yaratmıştır. Yarattığı gibi her şeyi çok tanrının özelliğini kişiliğinde toplamışdır.
yok edende Atum’dur. Atum erkek bir tanrı İkonografide Osiris’i tanımlayan, sar-
olmasına rağmen burada yer verilmesine se- gılı bedeninden çıkan kollarında tuttuğu ço-
bep bereket tanrıçalarının sembollerinden ban bastonu ve kamçısıdır. Yeşil ten rengi
olan ‘yılan’ ve ‘taş’ Atum’un öykülerinde bereketi simgeler. Başında beyaz bir başlık
önemli bir özellik olarak geçer. Atum dünya- vardır. Beyaz başlık Yukarı Mısır’ın tacı ile
nın sonu geldiğinde tüm yarattıklarını yok bağlantılı görülür.
ettikten sonra, ilk yılan biçimine dönecektir
(Wilkinson, 2016: 99). Sümer mitolojisinde 3. HİTİT BEREKET TANRIÇASI
bereketi temsil eden İnana ve Dumuzzi mi- Hitit inancı çok tanrılı bir inanca sahip
tinde, Dumuzzi yer altı yaratıklarından kur- olup baş tanrıçasının adı Arinna’nın Güneş
tulmak amacıyla yılan biçimine girmek için Tanrıçası’dır. Ana tanrıça olan Arinna’nın
tanrılara yakarmış ve onu duyan tanrı, Du- Güneş Tanrıçası’na Hattiler’de Vuruşemu,
muzzi’yi yılan biçimine sokarak kaçmasını Geç Hitit’de Kubaba, Roma dönemi Frigya’da
sağlamıştır. İnanna ile bağlantılı olarak düşü- Kybele, Hurriler’de Hepat (Hepatu) denilmiş-
nülen diğer özellik Atum’un bir meteor taşıy- tir (Bayladı, 1998: 25).
la sembolize edilmesidir. 3.1 Hepat
Atum yalnızca yaratan olarak Hitit panteonunda baş tanrı Teşup’un
değil, bizzat ilk yaratılışın kendi- (fırtına, gök tanrı) karısı Hepat’tır. Hepat Da-
si olarak ta görülürdü. Bu yüz- ğın Tanrıçası ve Ana Tanrıça’dır. Görsel 3’de
den yaratılışın sularından yükse- görüldüğü üzere Hepat bir aslanın üzerinde-
len ilk tepeydi ve bu yanıyla, He- dir. Aslan ise dağ tepelerine ayaklarını bas-
liopolis’te en eski hanedanlıktan mıştır. Hepat böylece aslan ile sembolize
Antik Çağ Anadolu, Yunan ve Ön Asya Medeniyetlerinin Bereket Tanrıçaları 219

edilmiştir. Hepat’ın başında ise kule şeklinde temis betimlerinde de görülmektedir.
tacı vardır. Kule şeklinde taç, Kybele ve Ar-

Görsel 3: Yazılıkaya A Odası’nın kaya kabartmaları, Teşup ve Hepat, Boğazköy.

Mezopotamya’nın İştar’ı Hitit tanrıla- Kybele için yapılan törenler dağların
rı arasında yerini yine İştar olarak almıştır. tepelerinde, orman içlerinde gerçekleşmiştir
Bayladı İştar için Anadolu’dan Mezopotam- (Ergener, 1988: 22). Dağ dişi karakterdedir.
ya’ya ve Mezopotamya’dan tekrar Anado- Ergener, Babil ve Sümer kaynaklarına daya-
lu’ya yayılan bir inanışın temsili olduğunu narak güneşin dağlardan doğup battığını ve
belirtir (1998: 30). Bu açıdan İştar, Anado- ziguratların dağa benzetilmek amacıyla ya-
lu’nun Toprak Ana’sının medeniyetler çağına pıldığını belirtir. Ayrıca Mısırlılar’ın dağ ol-
uyarlanmış halidir. mayan yerlerde pramit yaptıklarını belirtmiş-
tir (1988: 21).
4. FRİGYA BEREKET TANRIÇASI Kybele’nin Ana tanrıça ve Dağın tan-
Frigler Makedonya’dan göçle, Çanak- rıçası olmasına ek Bereket tanrıçasına ki bu
kale üzerinden geçerek Polatlı yakınlarındaki Ana tanrıçanın bünyesinde olan bir özelliktir;
Gordiyon’a yerleşerek devlet kurmuşlardır. ilgisini ortaya koyan en bilinen öyküsü Attis
Gordion’na Firigler yerleşmeden önce Hititler ile olanıdır.
yaşamaktadır. Frig dini dolayısıyla Yunan ve 4.1.1. Attis
Anadolu Kültürü etkisinde gelişmiştir. Çok Attis bir bitki tanrısıdır. Firigya Ana
tanrılı inanç sistemine sahip olan Friglerin tanrıçası Kybele ile olan öyküsü özetle şöyle-
Kybele dışında tanınmış diğer tanrıları Güneş dir: Attis, Gallos ırmağı kenarında iken Tanrı-
Tanrısı Sabazios ve Ay Tanrısı Men’dir (Sevin, ların anası onu görür ve aşık olur. Ana Tanrı-
2003: 239-248). Doğanın kendisi kabul edilen ça Attis’e yıldızlı bir külah giydirerek yanına
Kybele ise olasılıkla Hitit inancından Friglere alır. Attis ise bir doğa perisine aşık olur. Buna
geçen tanrıçadır. kızan Kybele Attis’i çıldırtarak erkeklik orga-
4.1. Kybele nını kesmesine sebep olur. Attis daha sonra
Neolitik dönem Ana tanrıçasının de- kesilen organını periye bırakarak Tanrıça’nın
vamı niteliğindeki Kybele için Dağ tanrıçası yanına, tanrılar arasına katılır (Bonnefoy,
denmiştir. Hatta Gezgin, Kybele’nin Ana tan- 2000: 811).
rıça kültüyle ilgili olmadığını, Kybele isminin Attis’in ölümü hasat zamanıdır. Attis,
M.Ö. 7. yüzyılda ortaya çıktığını, adının kubi- Tahılı temsil ettiği için ekinlerin orakla biçil-
leya (dağın) anlamına gelen kelimeden türe- diği veya gelincik gibi kırmızı bitkilerin açtığı
diğini ve tanrıçanın adının Matar Kybele- veya şarabın olgunlaştığı zaman öldüğü var-
ya’dan Kybele olarak evrildiğini aktarır (2011: sayılır. Ekinlerin biçilip savrulması, Attis’in
73). öldürülüp parçalanması ile temsil edilmiştir.
220
Gülser Aktan

Attis’in yeniden canlanması günün uzamaya Artemis aynı zamanda avcı bir tanrı-
başladığı zaman yani bahar mevsimidir (Er- çadır. Ok ve yayı çok iyi kullanır. Artemis ve
gener, 1988: 16). ikiz kardeşi Apollon (Artemis gibi iyi bir ok-
Attis ve Kybele ile ilgili farklı anlatım- çudur) oklarıyla ani ve acısız ölümü getirir.
lar vardır ama hepsinin ortak noktası adının Apollon erkekleri, Artemis kadınları öldüren-
‘güzel’ anlamına gelen Attis’in (Gezgin, 2011: dir (Ertuğrul, 2013: 25).
74) akan kanından menekşe gibi bahara özgü Vahşi yaşama hâkim Artemis, kent
çiçeklerin açması ve ağaçların yeşermesidir. yaşamıyla pek ilgili değildir. Öyle ki bereket
konusunda bahsi geçen meyveler, doğada
5. YUNAN BEREKET TANRIÇASI kendiliğinden yetişen meyvelerdir.
Yunan mitolojisinde tabiatı, toprağı ‘Artemis sık sık kentlere inmeye-
temsil eden ilk tanrıça Gaia’dır. Hiçbir şey cektir’ (Kallimakhos, Artemis’e
yokken Kaos’tan ilk Gaia meydana gelir. Gaia övgü, 19). İnsanlar, onunla, dağ-
daha sonra gökyüzünü (Uranos) yaratır. Dağ- larda ya da denizlerde karşılaşa-
ları, yeşil vadileri ve o yeşilliklerde yaşayan caktır. Sparta’nın genç kadınları
Nymphaları (doğa perileri) yaratır (Bonnefoy, Karyai’ye (Ceviz Ağaçları), kendi
2000:224). Gaia, Taş Çağı Ana Tanrıça’sının, ülkeleri ile komşu Arkadia ara-
Yunan mitolojisindeki karşılığıdır. İlk kuşak sındaki dağları kaplayan karan-
tanrı grubundandır. Yunan mitolojisinde yer- lık meşe ormanlarının sınırına
yüzünü Gaia temsil etmesine rağmen Yunan giderler. Topluluk, açık havada,
toplumunun bereketini simgeleyen Demether Ceviz ve diğer vahşi yemiş ağaç-
ve Artemis’tir. larının Sahibesi Artemis Karyatis
5.1.Artemis heykelinin etrafında dans etmek-
Artemis, Yunan mitolojisinde bereket- tedir (Bonnefoy, 2000: 65).
le ilgisi olan önemli bir tanrıçadır. Ancak be- Alıntıdan da anlaşılacağı üzere Arte-
reket dışında başka güçlü özellikleride vardır. mis’in dağlar ve denizlere hâkimiyeti vardır.
Anadolu’nun Toprak Ana’sının Yunan Mito- İnsanların savunmasız olacağı doğal ortam-
lojisindeki karşılığıdır. Doğuma, ölüme, vahşi larda cömertlik bekleyecekleri tanrıçadır.
yaşama, berekete hâkim bir tanrıçadır.

Görsel 4: Dünya Dağının Tanrıçası Görsel 5: Efes Artemisi

Görsel 4’de Knossos Labirent sarayı yıkıntıları arasında bulunmuş bir Grit mühü-
Antik Çağ Anadolu, Yunan ve Ön Asya Medeniyetlerinin Bereket Tanrıçaları 221

rü üzerinde Ana Tanrıça tasviri gösterilmek- vuşmadığı taktirde bereketi toprağa vermeye-
tedir (Campbell, 1995: 43). Mühür üzerindeki ceğini söyler. Bunun üzerine Zeus, habercisi
tasvir, Hitit tanrıçası Hepat’ın Yazılıkaya ka- Hermes’i, Hades’e gönderir. Hades durumu
bartmasındaki tasvirle benzerlik göstermek- anlayışla karşılar ve Persephon’nun annesine
tedir. İki tanrıçada dağ ve aslan ile gösteril- dönmesine izin verir. Hades Persephon’un
miştir. sürekli annesiyle kalmaması için bir meyve
Görsel 5’de ise Efes Artemisi’nin hey- (nar) yedirir. Böylece Persephon sürekli yer-
keli vardır. Artemis’in başında kenti simgele- yüzünde kalamayacaktır (Cömert, 2010: 67-
yen kule şeklinde bir taç bulunmaktadır. Dağ- 68). Persephon’un yeraltında kaldığı sürede,
ların ve denizlerin Artemis’i Efes’te evrimle- Demeter hüzüne kapıldığından kış mevsimi
şerek şehrin koruyucusu haline gelmiştir. oluşur. Persephone’un baharda tekrar yeryü-
Öyle ki Artemis adına düzenlenen törenlere züne gelişiyle doğa tekrar canlanır. Bu mitolo-
kentin büyükleri katılmıştır. ‚Halk, başkomu- jik öykü mevsimlerin oluşumunu ve toprağın
tan, süvari komutanı, subaylar, başyazman, bereketini açıklamaya çalışmıştır.
meclis yazmanları, ekonomiden sorumlu 5.3.Afrodit
memurlar, stephanephoros ve diğer memurla- Yunan mitolojisinde Afrodit daha çok
rın huzurunda sessizlik içinde çocukların güzellik ve aşk tanrıçası olarak bilinirken,
okuduğu bir duadan sonra servetleri ölçü- Osiris ve İsis, İnanna ve Dumuzzi, Kybele ve
sünde Artemis Leukophryene’ye kurban Attis mitlerine benzer bir mitolojik öyküye
sunmak üzere şölene davet edilirdi‛ (Üreten, konu olmasından dolayı bu bölümde Afrodit
2012: 284). Göksel inancı temsilen boynunda bereket tanrıçaları arasında incelenmiştir.
burçları gösteren bir kolye vardır. Kolyenin Afrodit’in doğuş öyküsü, O’nun bitki
altında bereketi temsilen birçok meme bu- dünyasıyla olan ilgisini ilk anda ortaya koy-
lunmaktadır. Genel olarak Artemis’in göğüs maktadır. Yunan mitolojisinin ilk kuşak tanrı-
bölgesindeki kabartmalara meme denilse de larından Gaia (yer, toprak), çocuklarının,
bazı araştırmacılar, bunları hurma ve erkek Uranos (gök) tarafından doğduktan hemen
arı gövdeleri diye yorumlamıştır (Cömert, sonra karnına hapsedilmesinden rahatsız
2010: 50). Efes Artemis’inin etek kısmında ise olur. Gaia, son çocuğu Kronos’tan yardım
başta aslan olmak üzere çeşitli vahşi ve sfenks alarak bu duruma son verdirtir. Kronos baba-
gibi mitolojik hayvan figürleri bulunmaktadır. sı Uranos’un hayalarını keser, böylece tahttan
5.2.Demeter inmesini sağlayarak kendisi Titanların başına
Demeter Yunan mitolojisinde tarlalar geçer. Uranos’un kesilen hayalarının Kıbrıs
tanrıçası olarak geçer. Demeter’in kızı Per- açıklarında denize düşmesinden oluşan kö-
sephone çayırda çiçek toplarken yeraltı dün- pükten, Afrodit midye kabuğu içinde doğar
yasının tanrısı Hades tarafından kaçırılır. (Gezgin, 2011: 78). Rüzgâr tanrılarının Kıbrıs
Hades, Persephone’u kendine eş seçmiştir. kıyılarına sürüklediği Afrodit, adaya bastığı
Kızını arayan Demeter, Persephone’nun nere- andan itibaren geçtiği yerlerden çimler çıkar,
de olduğunu Güneş tanrısı Helios’a sorar. çiçekler açar (Gezgin, 2011: 108).
Helios, Persephone’nun Zeus tarafından Ha- Afrodit’in doğuş öyküsü ve ilk karaya
des’e eş olarak verildiğini söyler. Demeter basışı baharın gelişini simgelemektedir. Bitki
üzgündür ve üzüntüsü öfkeye dönüşerek dünyasının oluşumu Afrodit’e bağlanmıştır.
toprağa bereketi vermeyi keser. Dünyada Afrodit’in bereket ve tahıl dünyasıyla ilgisi
görülmemiş bir kıtlık gelişir. Zeus bereketi Adonis isimli karakterle verilmiştir.
tekrar getirmesi için Demeter’le anlaşma 5.3.1. Adonis
yapmaya çalışır ancak Demether kızına ka- Adonis bereket tanrısıdır. Tarım top-
222
Gülser Aktan

lumunun tahıl tanrısı da denilebilir. Mitolojik Teşup gibi.
öyküsüne bakınca toprağın altına girmesi ve Bereketi üzerinde barındıran Ana
yeniden yeryüzüne çıkması, ekilen, yeşeren Tanrıça tarihsel akış içinde göğe olan hâkimi-
ve ölümüyle biçilen tahıl tarlalarını temsil yetini sevgilisine devreder. Göksel olayların
ettiği anlaşılır. bereket üzerindeki etkisi ve gücü erkek karak-
Adonisin mitolojik öyküsü özetle şöy- tere verilmiştir..
ledir: Myrrha veya Smyrna isminde bir Doğu İnanna, İsis, Kybele, Artemis, Deme-
Akdeniz Kralının (Suriye veya Kıbrıs) kızı, ter ve Afrodit’in yukarıda bahsedilmiş öykü-
Afrodit’e saygı göstermez. Buna kızan Afro- lerinde bereket, tahılı temsil eden Dumuzi,
dit, kızı babasına karşı arzuyla doldurarak Osiris, Attis, Persephone ve Adonis olmuştur.
lanetler. Babası kızıyla olduğunu anladığında Persephone dişi karakter olarak istisna kal-
kızını öldürmek ister. Kıza acıyan tanrılar onu mıştır.
bir ağaca (mersin ağacı) çevirir. Ağaçtan on ay İkonografik olarakta bereket tanrıça-
kadar sonra Adonis isminde çok güzel bir ları arasında benzerlik bulunmaktadır. Bere-
erkek bebek doğar. Afrodit bu bebeğe (çocu- ket tanrıçaları doğayı temsil etmekte, dağla
ğa) âşık olur. Bebeği büyütmesi için Persep- ilişkilendirilmektedir. Vahşi doğanın hâkimi
hone’a verir. Persephone’da bebeği (çocuğu) olarak aslan Kybele, Artemis, Hepat ve İnan-
çok sever ve Afrodit’e geri vermek istemez. na’nın sembollerindendir. Kuleden taç; Hepat,
Araya giren tanrılar Adonis’in yılın dört ayı Artemis ve Kybele betimlerinde ortaktır.
Persephone’da, dört ayı Afrodit’de geri kalan İsis’in başında bulunan, ölmüş Osirisin tahtını
dört ayıda istediği yerde geçirmesine karar sembolize eden boş taht şeklinde ki taç, İsis’i,
verir. Adonis yılın kendine kalan dört ayı da kuleden tacı olan tanrıçalarla(Artemis, Kybe-
Afrodit’le geçirmek istemesi üzerine Afro- le, Hepat) kent yönetiminde söz sahibi olma
dit’in aşığı Ares (ya da Artemis) kıskançlık konusunda kesiştirir. Kanatlı tasvir İsis ve
kriziyle Adonis’in yaban domuzu tarafından İnanna’da görülür. Kybele’nin Attis’e hediye
kasığından yaralanması sonucu kan kaybede- ettiği yıldızlı külah ve Artemis’in burçlardan
rek ölümüne sebep olur. Adonis’in toprağa oluşan kolyesi ve görsel 3’te Hepat’ın kolu-
akan kanından Manisa lalesi; Afrodit’in Ado- nun altında görülen boğa (gök tanrının sim-
nis’e yardıma koşarken ayağına batan bir gesi) bu üç tanrıçanın da göksel olaylarla ilgisi
diken yüzünden kanayan ve toprağa düşen olduğunu gösterir.
kandan ise Afrodit’in simgesi beyaz güller, Bereket tanrıçalarının göksel güçlerini
kırmızı açmaya başlar (Erhat, 1996: 11-12). başka bir tanrıya devretmeleri Attis örneğinde
barizdir. Attis öyküsünde Kybele, Attis’e yıl-
SONUÇ dızlı külah vererek O’nu tanrılaştırmıştır. Ana
Bereket tanrıçalarının merkez figürleri tanrıçasın yerini erkek tanrılara bırakmasının
İnanna ve Dumuzi’dir. İsis ve Osiris; Kybele öyküsüdür de aynı zamanda. Toprak (Ana
ve Attis; Demeter ve Persephone; Afrodit ve Tanrıça), bereketin anahtarını yıldızlı külahla
Adonis, İnanna ve Dumuzi’nin mitolojik öy- sembolize ederek, göksel olana, şimşeğe (Gök
küsününe benzer anlatımıyla aynı meseleyi Tanrı) yağmura devreder.
açıklamaktadır. Mitolojik karakterlerle mev- Sonuç olarak farklı coğrafya medeni-
sim döngüsü ve tahılın öyküsü anlatılmıştır. yetlerinin bereket tanrıçalarının görsel betim-
İnanna’dan Demeter’e olan geçişte leri ve mitolojik öykülerinde büyük benzerlik-
Doğa Ana’nın gücü zayıflamıştır. İnanna yu- ler tespit edilmiştir. Bu benzerlikler, birlikte
karıda belirtildiği gibi denize, göğe ve yere yaşam, ticaret, göç, savaş gibi sebeplerle kül-
hâkimdir. Fırtına yaratma gücü vardır. Gök türel etkileşime bağlanmıştır.
olaylarına hâkimiyet baş tanrıların özelliğidir.
Yunan baş tanrısı Zeus ya da Hitit tanrısı