Table Of ContentIURISPRUDENTIAE
ΑΝΤΕ Η ADR IARAE
QUAE SUPERSUNT
EDIDIT
P. P. BREMER
PARS ALTERA
PRIMI POST PRINCIPATUM CONSTITUTUM SAECULI
IURIS CONSULTI
SECTIO ALTERA
LIPSIAE
IN AEDIBU8 B. G. TEÜBNEBI
MOMI
Reprint der Originalausgabe von 1901
(g) BSB B. C. Teubner Verlagegeeellichaft, Leipzig, 1985
VLN 294/375/6/85 · LSV 0886
Printed in the German Democratic Republic
Geaamtberstellang: < (52) Nationale· Druifchaue,
Betrieb der VOB National, Berlin
Bestell-Nr. 666 236 8
06500
THEODORO MOMMSEN
vmo UNICO
IURISPRUDKNTIAE QUOQUE ROMANAE RESTAURANDAE
AUCTOBI PRIM A RIO
D. D.
III. Gaii Claudii Neronis Galbae Othonis Yitellii
temporam iuris eonsulti* »g.
P
1. Cartiliue 3
2. Varius Lucullus 4
3. M. Cocceius Nerva M. f. 5
4. C. Caseiue Longinus 9
1. Responsa 20
2. Edicta et decreta Caesii praetoris 27
3. Sententiae in aenatu dictae 28
4. Notae ad Vitellium 30
6. Iuris civilis libri 31
6. Ad edictum praetoris libri 71
6. Sextus Pedius 79
1. De stipulationibus libri 81
2. Ad edictum praetoris libri 82
3. Ad edictum aedilium curulium 96
6. Longinus 99
7. Proculus 99
1. Responsa 105
2. Epistularum libri 111
3. Notae ad Labeonem 130
4. Incertae eedie fragmenta 138
8. Ureeiue Ferox 170
9. Atilicinus 185
10. Fufidius 195
11. Caninius Rebilus 197
IT. Yespasiaiti Titi Bomitiani temporum
iuris eonsulti.
1. Servilius 198
2. Pegasus 199
3. Octavenus 210
4. Plautius 218
5. Aufidius Chius 237
β. PuteolanuB 238
7. Campanus 239
8. Vivianus 240
9. Cn. Arulenus Caelius Sabin us 249
10. Iuventius Celsus 256
VI
Y. üterrae et Traiani temporum iuris consulti.
p»g
1. Valerius Severus 269
2. Fulcinius Priscus 260
8. (L.?) Minicius (Natalie?) 267
4. L. Neratius Priscus 286
1. Senatusconsultum Neratio Prisco consule factum 292
2. Responsa 292
8. Ex Plautio libri . . . 293
4. De nuptiis liber 296
6. Responsorum libri 296
6. Epistularum libri 307
7. Eegularum libri 308
*8. Membranarum libri VII 311
9. Incerti operis fragmenta 383
10. Incertae sedis fragmenta 337
5. Titius Aristo 359
1. Reponsa 364
2. Decreta Froni<on>iana 373
8. Digestorum libri 374
4. . . . liber 393
6. Incertae sedis fragmenta 394
6. Iavolenus Priscus 394
1. Res in conventu actae 401
2. Responsa 401
8. Ex Posterioribus Labeonis libri X 403
4. Ex Cessio libri XV 439
6. Ex Plautio libri V 468
6. Epistularum libri XIV 46»
7. Incertae sedis fragmenta 492
7. P. IuventiuB Celsus Titus Aufidius Hoenius Severianus 494
1. Responsa 497
2. Epistularum Hbri 601
8. Quaestionum libri 601
4. Commentariorum libri 603
Additamenta.
1. Veterum sententiae et libri 606
2. Incertorum sententiae et libri 618
8. Quae quaeruntur vel dubitantur quaeque quaesita vel
dubitata sunt 568
4. Quae recepta sunt, placuerunt, constant eimiliaque . 575
6. Quod 'dicitur' vel 'vulgo dicitur' similiaque . . .. 586
Corrigenda et addenda 594
Indices 604
A quinto post urbem conditam saeculo prudentes,
qui imperitis de iure.consulentibus responsa dare solebant,
iidem eos libros quibus aut civile aut honorarium ius inter-
pretarentur, componere coeperunt, nec defuerunt qui prio-
rom prudentium consilia colligerent collectaque digererent.
ex Traiani autem aetate et ad principaJia veterum opera,
imprimis Q. Mucii et Masurii Sabini iuris civilis libros,
commentarii componebantur, et alii priorum libri, veluti
Labeonis posteriores, in epitomas redigebantur, quo £actum
est, nt libri illi commentati vol epitomati in usu esse
fere desinerent. denique imperator Iustinianus cum nova
Digesta componere statuisset, Triboniano quaestori haec
mandavit ('Deo auctore' a. 530 Dec. 15): 'Iubemus . .
vobis antiquorum prudentium . . . libros ad.ius Roma-
num pertinentes et legere et elimare, ut ex his omnis
materia colligatur, nulla (secundum quod possibile est)
neque similitudine neque discordia derelicta . . . sed et
hoc studiosum vobis esse volumus, ut, si quid in veteri-
bus non bene positum libris inveniatis vel aliquod super-
fluum vel minus perfectum, supervacua longitudine semota
. . quod imperfectum est repleatis . .. hoc etiam nihilo
minus observando, ut, si aliquid in veteribus legibus vel
constitutionibus, quas antiqui in suis libris posuerunt,
non recte scriptum inveniatis, et hoc reformetis et ordine
moderato tradatis, ut hoc videatur . . . quasi ab initio
scriptum, quod a vobis electum et ibi positum fuerit, et
nemo ex comparatione veteris voluminis quasi vitiosam
scripturam arguere audeat.'
Deinde a. 533 Dec. 16 idem Iustinianus fad sena-
tum et omnes populos' scripsit ('Tanta' § 10): 'Tanta
vm
autem nobis antiquitati habita est reverentia, ut nomina
prudentium taciturnitati tradere nullo patiamur modo,
sed tinus quisque eorum, qui auctor legis fuit, nostris
Digestis inscriptus est*; et alio loco (§ 20): 'Ne autem
incognitum vobis fiat, ex quibus yeterum libris haec con-
summate ordinata est, iussimus et hoc in primordiis Dige-
storum nostrorum inscribi, ut manifestissimum sit, ex
quibue legis latoribus quibusque libris eorum et quot
milibus hoc iuptitiae Romanae templum aedificatum est/
cui edicto id quoque debetur, quod secundo libri primi
titulo Sexti Pomponii fragmentum illud proponitur, quo
non modo ipsiue iuris, sed etiam civilis scientiae origo·
atque progressus describuntur. denique librorum ad nova
Digesta facienda adhibitorum index ipsis Digestis prae-
missus est.
Sed quod Iustinianus antiquitatis memoriae cum pie-
täte inserviens instituerat, eius medii aevi iuris consulti
ab historiae studiis prorsus alieni rationem nullam habue-
runt. atque Bononiensia quidem Digestorum exemplaria
initio ita describi solita sunt, ut legum inscriptiones
plenae retinerentur. 'contra in recentioribus libris qui
repraesentant textum ordinarium, qualis legebatur in
scholis aetate Accursii et deinceps, ex legum inscriptioni-
bus non remansit fere nisi nudum nomen auctoris, reliquis
non oasu omissis, sed data opera expunctis'.1 ita factum
est, ut vel Guilelmus de Pastrengo, Petrarchae amicue,
de viris illustribus disserens8 fere omnes veteres iuris-
consultos discipulos esse diceret Papiniani, veluti Catonem,
Alfenum, Herrn ogenianum.
Eenascentibus in Italia litteris veterum quoque pruden-
tium memoria reviviscere coepit. iam fragmenta in Digestis
servata ab iis qui humanioribus litteris operam navabant,
cum admiratione legebantur: *habent in se', inquit Am-
brosias Camalduensis (f 1439), 'plurimum dignitatis
1. Mommsen praefat. p. XXXXVeq. cf. Savigny Oeechichte
dee röm. Hechts im Mittelalter ΠΙ1 p. 481.
2. Savigny 1. c. ΠΙ p. 33.
IX
veteremque elegantiam praeferunt, quam novi interpretes
in tantum abest ut cons.equi potuerint, ut per imperitiam
linguae saepe numero ne intelligant quidem'.1 Maphaeus
autem Vegius (f 1458) etam vehemens', inquit, 'et recta
iuris consultorum et dicendi et docendi ratio, tam integrum
et pene divinum est iudicium, ut in hoc suo scribendi genere
neminem eorum existimem qui eloquentia gloriam adepti
sunt, parem ipsis ne dicam superiorem esse, ita factum
est, ut .qui an tea audi tu etiam leges abhorrerem, coeperim
miro admodum amore inflammari degustata sapientissi-
morum legislatorum eruditione et elegantia. inter poetan-
dqm igitur transfers bam me saepenumero ad lectionem
Digestorum, quod et nunc facio . .. pellectus summa vi
dicendi, summo verborum ornatu et splendore sententia-
rumque maiestate, plurimum etiam maximarumque rerum
traditione. persuasi mihi aliquando nihil tersius, nihil
praeclarius et sempiterna laude dignius inveniri posse'.9
denique Laurentius Valla (1407—1457) in Elegantia-
rum libris 'perlegi', inquit, 'proximo quinquaginta Dige-
storum libros ex plerisque iuris consultorum voluminibus
excerptos et relegi cum libenter, tum vero quadam cum
admiratione: primum quod nescias utrum diligentiane an
gravitas, prudentia an aequitas, scientia rerum an ora-
tionis dignitas praestet et maiori laudi danda esse videa-
tur; denique quod haec ipsa ita in uno quoque eorum
omnia sunt egregia et perfecta, ut vehementer dubites
quem cui praeferendum putes . . . utinamque integri
forent! .. quod ad meum hoc opus attinet, non fraudabo
iuris conditores debita laude ... per quotidianam lectionem
Digestorum et semper aliqua ex parte incolumis atque
in honore fuit lingua Romana, et brevi suam dignitatem
atque amplitudinem recuperabit\9
1. Savigny 1. c. YI p. 423.
2. Savigny 1. c. p. 480.
3. Hunc locum a Savignio, ubi de Valla dissent (VI, 433),
non allatom propoeuit Hugo in eo, qaem primum edidit libro
a. 1789: 'Eduard Gibbons historische Übereicht des röm.
Aechte' p. 211 sq.
χ
Brevi Pomponius Laetus, Vallae discipulus, cum
ex Pomponii illo fragmento iuris consultoram nomina
collegisaet,' in libello quem de Romania magistratibus
scriptum a. 1474 edidit, de iuris quoque peritis Romanis
egit.1 deinde Angelus Politianus, qui a. 1490 ad
libmm Florentinum ν iris doctis plerumque sedulo atque
anxie prohibitum admissus est, non modo iuri3 con-
sultorum nomina ex in dice contulit, sed etiam frag-
mentorum, quae in primis Digestorum libris inveniuntur,
inscriptiones collegit.2 iam Guilelmus Budaeus (1467
—1540) Vallae libro a. 1505, ut videtur, lecto ut
Digestorum libros diligentius evolveret impulsus est.
'qua in lectione', inquit, 'cum multis in locis volumina
ipsa partim mutilata, partim mendosa deprehendi, tum
vero, quod flagitiosius esse multo arbitratus sum, verba
multa non trivialis, sed antiquae ac probae monetae in
alienum usum ignorantia temporum translata esse ani-
madverti. ea indignatione permotus ausus sum ... iactare
inter amicos, me aliquando facturum, ut Pandectae emen-
datius atque intelligentius legerentur'. sed cum intel-
lexisset cinconsultius' se id promisisse, Videlicet viribus
nostris necdum nobis exploratie nec praestandae rei diffi-
cultate satis excussa pensitataque', omisso quod coeperat
opera annotationes potius etiamtum inusitatas sibi scri-
bendas proposuit. quod opus primis anni 1508 mensibus,
paulo post quam Ioaunes Deganaius cad principem magi-
stratum assumptus' erat, aggressus, cum quattuor et viginti
librorum selecta fragmenta vel emendasset vel explicaeset,
cum praefatione ad novum Franciae cancellarium 'Parisiis
pridie nonas Novembris' scripta eodem anno edidit. quibus
in annotationibus Pomponii quoque illud fragmentum a
iuris consultis ad id temporis fere prorsus neglectum
philologica arte usus commentario instruxit.
Sequuntur Thomas Diplovataccius, qui opere *de
1. Savigny 1. c. p. 448.
2. Savigny 1. c. p. 438. 442.
