Ansiklopedi Syans ak Educa Vision, Volim 9: Teknoloji

66 Pages·2017·7.841 MB·Haitian Creole / Kreyòl ayisyen

by  Nancy Harris, Féquière Vilsaint, Bob Lapierre, Genevièvre Dodard, Patrick Saint-Croix

teknoloji
. ANSIKLOPEDI
Syans ak EDUCA VISION
GEDUCA
mm Vision
mwn Inc
A
Tit: Lasyans ak Educa Vision, Volim 9
Otè: Nancy Harris ak Féquière Vilsaint
Konsiltan editoryal: Luana Mitten
Editè pwojè: Kurt Sturm
O Copyright 2016, Educa Vision Inc., Coconut Creek, FL
All rights reserved. No part of this book may be reproduced or utilized in any form or by any means,
electronic or mechanical including photocopying, recording, or by any information storage and retrieval
system without permission in writing from the publisher.
kkkk
Tout dwa repwodiksyon liv sa a rezève. Pèsonn moun pa otorize repwodui, anrejistre osnon fè
difizyon liv sa a osnon kèk pati liv sa a, sou kèlkeswa fòm nan, elektwonik, mekanik osnon alekri, san
otorizasyon alekri editè a osnon otè a.
kkkk
Kredi pou foto:
AQPPaPOBPraaaa ba argglggsArd;eeeeeno ot y lmtPk4;i112uaa a17n6tg; 2P e €€3OaQ 1; P g 08 0aeSSLS;ago e ie PenbnPb2aOjd aaa2g aassgb1e ttDe 4 iaiBFa avu2ao €2nci8no O0k d sWlb ;iOKiK kMan aHiu;o€uuPGlpl nn airietitgtPDadlzkzeaicSekkaa igyaGi ;;;;e p4 W rbViPP oPiP1saac;aa8€ngtg gg ioeeOeeAerP nwia1d228saSgi263bPeke aba aba g a;B€2eseÒ O 0 rtÒ CcgiP 2Ahe SCaal8irenogQvbn;b nae ard KsK€oKPoait1e aurti4nlg C SabinSeaetn e3eb zb 6tnQkra;Sh;ie Ks ;a rat C PuaiPCala€;Pa.airg atn gsezg ZOtePk ieet iarK ;n2mkag9 e 3ua1e llbrP9;O Mi aata 1z OgPdSk2ae aOmisnb;i gg e E teen2dS;Ol ;7Pye h t abe2PPaaglO0aPla sed g;uat L Feligi2rO aanePe9epn 5ad kh bMg ;€1o ae5KtG raO ooPuUkl ;al16 Sd ig0P stDEaheCtzPvA o hkeaati.ri2gn;oi6nG3 seds ;OC;Ai t P Vnsoa1scnP;Ò3Pg ;ea aae tgG g ptePePer6e1 aoai 9rg2gs2bAgDe7me1 ghi b ine 366Qoik0€8 ue m ;SO ;saG e GzAnibP knWnlaPaaiad;msagrk ra tgleieniSiep Psaante has2ndedi4g o 1iin 76enaS;1K O;hac; € a uh 1lg lP0JPiePebaotLaniaz ghigc;kgnne€hei ed ;e a rPW2 T7;3a2oPra B0gaeao ubev Pgdc€ o ake€cr l6g 1 oiOe 32cnLDg b;0Makou aar2;dzra 7d t cÒ;i n
SG3SdKpa1iteunrcnegre p;nthQ Byhe e; Pnr NagL ig;PeSae uawm ngPehge3ae ; 9tg ;e3B 60 Pacl a4P dgG1aoecegGc oe k3 MAQ;lC ;3ih5 nJP i laPlP€Q ga o Fegprkg eeohe3 szmo2;ec3p ru9a;OP;bu a lg;APP6 ena ad gPgSi3eace 0 og iBte 43et 2Or0 gd3 ReO 5oKrb taO; hAp sunOtKPsd eaatritaignrenne;igw ne alO3P hG3laeeL elgnegOltei ; rg yVhw4;l;iP0 a kabdigPPi peaamei€ ggdr eie3oa E6v;l 34i ec02€nhPeb a; a t gi6E€ebP l u aiSDrs3gtoSs3enaGec svep tvc3ru€a1hod; ai; 6no Mss Pi;kPaCc yagah gePare Yeam alg4ek 14e o 2 SvcBOt;3a r 8lòO cScPe keal;ralg gnseM;ghP a eealxi3Pgh i0eaefmlSg lteG;3aOT r4 uu 3OPps10ita;bk mg oaeDPvir 6a;g ig4tP2eSPaamd lais sg4tkc€i;1eal b ll eeP3Nt a€8i;gb Wa e moSP hwia€ 3amg 0okeBgMn; a ee l3l éd4iPo bsvac askgna;Òe
PCPaaalggeeen o44;25 eP Oa€ g cezG ae4ro7dM a;€s e sNP;ga ugyPeea tg4 e2 fM 4 €5L be ;D iOgP iatKagalest krii4lnl7aeb t ;B Or Poawwngi;ke i p4Pe3daaiga e; Q 4P5Dacigg iet€ a l4sJ7kaicil lmei€te ; IDsPauabpgelelal ses4 ;3M bo rPy6a; g eAP nad4g6re e Òw 4 8mG aern6ti rsXysA;aO CPc;ah igledP sa;4g 4eP aO4g 8ebM a4x66i bm J a€mP ieKeter inWcnihelutskho n;W ilPlaigaem
w4i8kdi peQd ijae;z gPuangneel l5;3 P€a gLei sa4 9 F.€ Y oRuonbge;r t PaGguebb i5n4s ;Q PAangder ey4 9bU shOa kLoivb;r aryP aogfe Co54ncg reOs sP;e rrPuasghe; 5P0a g€e C5e5n t€e r SeFrogr6 4D;i sePaasgee C5o5nbt roOl ; PePtaegr e El5v2i dÒge ;
Page 56 O John Harold; Page 56b 6 Cynihia Kidwell; Page 56c € Center For Disease Control; Page 56d 6 Karel Slavik; Page 57 Q
Nancy Louie; Page 57b € christine balderas; Page 57c Q Baloncici; Page 58 O Bronwyn8; Page 58b 6 Annette Diekmann; Page 58c
Q Emrah Turudu; Page 58d O Karen Squires; Page 58e O Joseph Abbott; Page 59 O Agnieszka Steinhagen; Page 59b 0 Sebastian
Kaulitzki; Page 59c O David Marchal; Page 59d 6 paulaphoto; Page 59e 6 Clara Natoli; Page 60 € PhotoCreate; Page 60b € Mais;
Page 60c € Yvan Dubé; Page 60d € Jorge Salcedo; Page 60e O Raf; Page 61 € wikipedia; Page 61b O wikipedia
kkkk
Tradiksyon: Genevièvre Dodard, Patrick Saint-Croix, Bob Lapierre
Konsepsyon: Nicola Stratford, Natalia Lovera
Revizyon: Maude Heurtelou, Michel-Ange Hypolite (Kaptenn Koukouwouj), Nahum Jean-Louis, Agar
Medgina Michèle Mardy
Pou tout enfòmasyon, kontakte:
Educa Vision Inc.
2725 Nw 19th Street
Pompano Beach, FL 33069
Telefòn: 954-968-7433
Faks: 954-970-0330
Imèl: educaQaol.com
Sit entènèt: www.educavision.com
ISBN 978-1-62632-471-8 GEDUCA
ma Vision
mwn inc
ponn
Kisa teknoloji ye? k ANY VALIDE vie ai itè ake w e
EDSANNIO ii See wt an onn ta ia ed ee a pe ÈD apa kip a e peta ki RO kee pa an 4
FT ta PRE PW W FD W W Wa W A a PAW 5
Ek (DOE JENN( 1 eka ay pr e po akit e e kn dan a an a e a kk LES AU 6
Pwodui Chimik Ban agrikilti. 4 asse sa a dan tetaneeeo dsa vw e 8
MWAYEN: transpòÒtASYON késion asé kone aè asie enan era. LÒ
BANN DANY iek ew kb pab ka n ba kot e ip ieP o a e È Ap da e ea ii 12
MkF OUÈ f etaad pa tea de a an GAN e ep pèr ti Gn e fr kman ora l Di VEREWE n 16
Veyikil: ki Sèvi al MOU awa klate a a ak a gri m Ak ae kika a atra Èt 18
ANY VOU kat det ken api a e a a teo na nti e e aa n a e ka tn AA ak ie ae eee 21
KE nt di bi ik ep n A a e ve be l YA l ae L NAE N ataa diri rd 24
Et VYDAINN ka pate esye eya ie AAA TsA VIDS e GADÒ LI
ViO UEN Ie i da sen e tnp è n kt de a a a pt es e a en en A n vol iA A YÈA ka sasé 25
ELU L ki ee drenn a ooo at tk ee e e pf ei A ae RAN a a A a a okt ané 26
LÈ Got ei e ea ae fef ak a ao Date kaa e kin a ko A pi aaa e A and 28
MEA INOUNLO N wè yi Do e TÈ l ee A a AE A e sa ki a kitaj LÈ
KAWOKO (Oak a tè ia pod apa n ot ei n en e Sen pen de Sey YES tee Ga
DAAN L K ati anko a kok arte tek l epep Dot aso a DO Es kk epe pe e ea ann et 32
CON SYON e bot ka a e A a ar ea ae ie ea Oo n RE pe e Ce ea ie dett 34
KON A KAS YON kot ake e aw kaa AAA AZI Si IS Ak SEVA
DOVOU FA tat es ini te e ae fen aa et an Ke ba W e RA ee kè 35
NO Ne te ya pa ia tn a On a a e e ap A A n ee e e At pti tra akte 37
ZP FOtokopi aktik wa pa ii ed die e ke be ei ee kn e ANSE 40
ORÈV IÉ foaf e a e a e e e ii a tak A a ake nta a as e e a oke A e se 41
MATIANNN A E. Aa aaa kot ai aie n-a ad kkA a e a rè Ana e a n e A EN TÈ
FES t TE (Ole gre 5 dap ae ai a a pebk ati a pa Aid e n n it aaa e ia ae ka 44
FE( YO late aoo k kak akt ka a e jean a pan m e at A ati e on 46
TE IEVIZYON! òt laa kans ia a tie a ak a kea a PÈ up RO nt a DE a 48
FOA AWET L a a a ai ko on sak ao na Lk a ka e a a ei e e e e A 50
FKA INETA VIEYÒ ak kata fen ta a ta aa ave W e a api a a ae e ON ae 52
a
MO Èt aaa ken dè kw ki ae vi on A aaa ak ke W OU ik AAA Yn AU
A] 16e KAlkiÈ SAMCFAL 4-òa-a ol da kran kaz an ia ven ante a a an a a a 53
Odinatè pou travay Espesifik « koaesaes ae ap dwe Pakt ay koi koe e a Bi dè 54
OAINATÈ KAN avi CoulèOjU w zwe ee at ed San ao A ay A ANNO A wi 54
CUIIACÈ PÈSONÈL kep ty a e a ik nap a a pa n A PEN Kofi tek REN AA at 54
ESKE (OF OPU Ii aka ie oi e an e A a EN A 54
Monitè) kl eye alé SOUF wawa poin li ke van aste ae ia aa 35
ENNANA A ki va Me A n ape a ke n a n n a a kn Èt ak ka a e aa 56
OTO aj ee A a kn e A a a ap ere ao Aa e aee an RA A de an kaa a 56
. KOG ANC F NE a ca tn a tt a en e l a a e a a a a kn ie a A e 56
AN 0 BO a taa eta ans PA ok YÈ kaa e pa a ea A RE Je Aa e ra ati 59
Moun ki itilize teknOlOji . .....eeeeeeeceecsecoeecscoooeceeeen 61
4 Teknoloji
Kisa teknoloji ye?
Syans se domèn aktivite ki Envantè
chèche osinon devlope konesans.
Syantis obsève kòman divès aparèy Yon envantè se yon moun ki
mache, epi yo devlope lide pou kreye yon nouvo lide oubyen yon
fè yo mache pi byen. Pafwa yo nouvo aparèy pou fè yon travay.
eseye teste yon lide pou yo kapab ` Yon envansyon se nouvo solisyon
esplike kòman yon aparèy mache. ki kreye a. Yon envantè ki genyen
Syantis fè esperimantasyon pou yon nouvo lide oubyen yon plan
yo kapab konnen kòman objè yo pou yon envansyon kapab deside
mache. Konesans yo dekouvri a pwoteje lide a. Lalwa pwoteje
itil pou anpil domèn. Li kapab lide sa a ak yon dokiman ki rele
ede yo konstwi nouvo machin. Li patant. Yon patant anpeche lòt
kapab ede syantis devlope nouvo moun fè, itilize oubyen vann nouvo
medikaman oubyen geri maladi. lide a san pèmisyon envantè a.
Teknoloji se itilizasyon konesans Gen envansyon ki amelyore osinon
pou pote nouvote nan sa moun ap senplifye fason nou fè oubyen
sèvi. konstwi objè. Yo kapab amelyore
yon teknoloji ki egziste deja. Gen
lòt envansyon ki pi konplike.
Souvan, syantis yo dwe mete rad ki kapab Nan ane 1800 yo, telefòn yo te genyen yon
pwoteje yo. manivèl sou kote aparèy la. Moun te konn
sèvi ak manivèl sa a pou rele operatè ki pou
plase apèl pou yo.
Teknoloji 5
Agrikilti
Nan tan lontan, moun te konn
fè lachas ak lapèch pou yo jwenn
manje pou nouri fanmi yo. Yo te
chèche plant moun kapab manje
pou yo te siviv. Apre sa moun te
vin reyalize yo te kapab kiltive
plant sa yo. Yo te dekouvri tou
yo te kapab fè rad ak fib ki soti
nan plant sa yo. Moun te itilize fib
koton ak fib plant len pou fè rad.
Sa se te nan kòmansman agrikilti.
Lè yo te envante telefòn pòtab, moun te Moun te vin aprann kòman pou
konn itilize li sèlman pou pale.
yo prepare tè a pou yo te kapab
kiltive manje. Yo te aprann kòman
Teknoloji nou ap sèvi jodi a pou yo devlope plant. Yo te aprann
te kòmanse devlope depi lontan. kòman pou yo modifye plant yo,
Nouvo envansyon toujou ap chanje pou yo te kapab kiltive sa yo te
fason moun travay, fason moun vle. Agrikilti se domèn syans ki
distrè yo, fason moun panse ak konsènen kilti plant. Agrikilti itilize
fason moun viv. Ap genyen plis pwogrè teknoloji pou amelyore
chanjman toujou alavni, amezi nou metòd kilti ak rekòt.
vin gen plis konesans.
“o m abò : A dMèo Ford a SAA SEL e Btt e ALAT ` kaiké a VAN KE KSAA DANA paLp a DE?
nRaaton s ikilè ki ata A “VAR a lta as PO Vie de. Ata aia t A mop a
he sou yon traktè pou koupe epi rasanble rekòt.
(e)
6 Teknoloji
Ekipm an agrikilti rale chari a. Yo sèvi ak traktè pou rale
anpilmachinagrikòlyo. Traktè seyon
Yon kiltivatè plante grenn semans kalite machin ki genyen gwo wou pou
nan siyon ki pa fon nan tè a. Simen anpeche li kole nan labou a.
grenn semans yo se yon lòt metòd
mounitilize poukiltive plant. Siyon se
tranche ki pa fon ki sanble ak kannal
etwat nan tè a. Kiltivatè a laboure tè a
poulimelanjenitriyanyonantèa. Plant
bezwennitriypoaunyo kapab devlope.
Kiltivatè laboure tè atou pou yo kapab
fè tè a mou, epi bay grenn semans plis
espas pou yo grandi.
Agrikiltè yo travay tè nan yon liy dwat tout
kote sa posib.
Chariseyonenstrimanyoenvante pou
travaytè. Yonchariseyonpyèsanmetal
kigenfòmyon Vdevanli. Lifouye siyon
lè yo trennen li sou tè a. Yon kiltivatè
pouse chari a oubyen rale li. Li kapab
itiylon biètztaenko uchevaloubyen bèf
etil W MEZEA vo
pou pouse oubyen
Yon traktè ki ap rale yon chari plizyè siyon.
Teknoloji
Sèpèt ak mwasonnè Degrennè (machin pou retire
Kiltivatè yo bezwenrekòlte pwodui grenn nan fib koton)
yo, oubyen koupe yo pou yo kapab Apre rekòt la, pafwa konn gen plis
separe sa ki itil ak sa ki pa itil. Moun travay ki rete pou fèt. Gen kèk danre
kapab koupe rekòt ak men. Sèpèt se kiltivatèy oa p bezwen trete avan moun
yon envansyon yo kapab itilize pou fè itilize yo. Egzanp, koton yo grandi an
travaylapifasil. Yon sèpèt seyon zouti boul ki genyen anpil ti grenn. Moun
kigenyenyonlam koube kifile. Rekòlte dwedemelefib kotonyo, epiretiretout
ak yon sèpèt se yon travay ki di anpil grenn yo. Apre sa moun fè fil ak koton
epikiprananpiltan. Mwasonnèseyon yo. Yon travayè pral tise fil la pou li
lòt envansyon. Se yon machin ki sèvi kapab tounen twal pou fè rad.
ak plizyè lam pou li koupe pitimi ak
lòt grenn semans. Litravay pi vitpase
sèpèt.
Yon grap koton.
Kiltivatè sa a ap sèvi ak yon sèpèt.
Mwasonnè kapab travay pi vit pase sèpèt. Machin yo itilize pou tise, kapab tise anpil
k
twal.
8 (Teknoloji
4 Eli Whitney
A Eli Whitney te fèt nan vil Westborough, Massachusetts, 8
Chèche — gesanm 1765.
konnen ... Whitney te travay kòm yon ouvriye agrikòl epi kòm pwofesè
lekòl, pou li te kapab ekonomize lajan pou li te etidye nan
Inivèsite Yale. An 1793, Eli Whitney te okouran pwoblèm kiltivatè yo te genyen
nan izin koton. Konsa, li te devlope yon machin ki te sèvi ak yon enstriman ki
fèt tankou yon peny ak yon woulo pou fè travay la pi fasil. Li te envante yon
machin pou retire grenn nan koton, degrennè. Gras ak envansyon li-an, li pi
fasil epi pi rapid pou separe fib koton yo ak grenn koton yo. Eli te jwenn anpil
difikilte pou yo ba li patant pou envansyon li an, men finalman yon tribinal te
apwouve patant la an 1807.
Pwodui chimik nan MONN.
SA
agrikilti
Angrè
Angrè se pwodui ki ajoute nitriyan
nantèapouedeplantyo grandi. Moun
apitilizeangrènatirèldepiplizyèsyèk. W
Gen angrè natirèl tankou fimye ki fèt MWA
ak poupou bèt, gen gwano ki fèt ak fi AA MK Ak po RE L Gi
poupou zwazo epi chòv-souri. Pafwa yo ajoute angrè likid nan tè a.
Konpòs se yon melanj materyèl ki
Ch èche `Konpòs
sotinanplantkidekonpoze,epimoun
sèvi avèk yo kòm angrè. Konpòs se yon
Gen kèkk iltivatè ki sèviak angrèki konnen bon materyèl
fètak pwodui chimik pou ede plant yo plis natirèl, ki sèvi kòm
angrè pou tè. Èske
devlope. Pwoduichimiksesibstansnou
kapab jwenn nan lanati oubyen kifèt ou te konnen ou kapab fè pwòp
nan laboratwa. konpòs ou? Ou kapab fè pwòp
konpòs ou san ou pa depanse lajan,
epi li ap fè jaden ou oubyen plant ki
Teknoloji 9
kTa n on
Mwayen yo itilize pou pwoteje Agrikilti òganik
plant Agrikilti òganik se yon fason natirèl
Gen kèk plantè kiitilize pwazon pou moundevlope plant, espesyalman fwiak
pwoteje kilti yo kont move zèb ak kont legim, sanyo paitilize pestisid sentetik
ensèk. Èbisid se pwoduichimik kidetwi
(ki fèt ak pwodui chimik). Anpil moun
move plant moun pa bezwen. Anpil kwèitilizasyonpwoduichimiknanplant,
moun itilize flit ki genyen èbisid pou yo kapab deranje sante moun ki manje
touye move zèb. Ensektisid se pwodui pwodui ki te an kontak ak konpoze
chimik ki touye ensèk. Piswon (ti pis) chimik sayo. Kiltivatè ki devlope plant
se yon kalite ensèk ki manje fèy plant. òganik itilize pwodui natirèl sèlman,
Gen lòt kalite ensèk tankou krikèt ak tankou fimye pou ede plant yo grandi.
charansonkikapabdetwiplant. Kiltivatè Kilti òganik pa itilize angrè ki fèt ak
itilizeflitkigen ensektisid poutiye ensèk pwoduichimik, nièbisidoubyenpestisid.
ki kapab detwi kilti yo.
Yo itilize avyon ak elikoptè pou flite ensektisid
sou gwo plantasyon yo.
nan lakou ou grandi, epi an sante
Legim òganik yo kapab pwodui manje ki gen
san ou pa sèvi ak pwodui chimik yo
bon gou epi ki bon pou sante.
vann nan magazen. Ou kapab itilize
ti moso plant ak fèy bwa ki tonbe Vokabilè
nan lakou ou, po fwi, po legim, epi
menm zèb pou kòmanse konpòs ou angrè: pwodui ki ede tè a ogmante kapasite li pou
fè plant grandi
a. Genyen anpil gwoup ki travay nan
domèn prezèvasyon, ak sit entènèt ki òganik: pwodui natirèl ki soti nan bèt oubyen nan
plant epi ki sèvi kòm angrè oubyen pestisid
kapab ba ou enfòmasyon pou ede ou
sentetik: pwodui moun kreye ki pa natirèl
kòmanse.
l0 — Teknoloji
48) Rachel Carson
si Rachel Carson te fèt nan eta Pennsilvani an 1907. Li te
Chèche toujou renmen lanati epi li te renmen ekri tou. Carson te
konnen ... etidye biyoloji nan Inivèsite. Apre sa, li te antre nan lekòl
siperyè pou li etidye zowoloji marin ki se etid bèt lanmè.
Carson te ekri 3 liv popilè sou lanmè, ak kreyati ki ap viv ladan li yo.
Carson te vin enterese sou kesyon ki konsènen Latè. Genyen yon zanmi
Carson ki te remake anpil zwazo li te genyen sou pwopriyete li te mouri
sanzatann. Sa te rive apre li te fin flite pestisid nan zòn nan. Carson te etidye
efè pestisid DDT a. Li te konstate pwazon an te kontamine tè a epi dlo a. Li te
touye zwazo yo tou. Carson te ekri sou sa li te dekouvri an 1962. Li te rele
liv li a “Silent Spring”, ki dekri ravaj pestisid nan lanati. Avètisman li yo te fè
moun panse sou efè negatif teknoloji kapab genyen sou anviwonman an.
Mwayen transpòtasyon
Lienpòtan poutranspòte mounak fason moun ak objè deplase soti nan
materyo sotinanyonkotealenanyon yon kote pou yo ale nan yon lòt. Chak
lòt. Moun te toujou ap chèchefason ki anviwonman mande mòd ak metòd
pi konfòtab oubyen fason ki pi rapid transpòtasyon pa li.
pouyovwayaje. Transpòtasyon se yon
Kwonoloji transpòtasyon apre ane 1600
1662 - Blaise Pascal — 1783 - Joseph 1814 - George 1900 - Ferdinand von
te envante yon otobis Montgolfier ak Étienne — Stephenson te konstwi — Zeppelin te konstwi
piblik ki te sèvi ak yon Montgolfier te lanse premye tren ak vapè ki premye dirijab ki te
cheval pou rale li. premye balon ak lè cho. kouri sou ray. byen fonksyone.