Ansiklopedi Syans ak Educa Vision, Volim 2: Lavi Animal

68 Pages·2017·7.935 MB·Haitian Creole / Kreyòl ayisyen

by  Kelli L. Hicks, Féquière Vilsaint, Genevièvre Dodard, Patrick Saint-Croix, Bob Lapierre

Lavi Animal
ANSIKLOPEDI
Syans ak EDUCA VISION
Volim 2
Tit: Lasyans ak Educa Vision, Volim 2
Otè: Kelli L. Hicks ak Féquière Vilsaint
Konsiltan editoryal: Luana Mitten
Editè pwojè: Kurt Sturm
O Copyright 2016, Educa Vision Inc., Coconut Creek, FL
All rights reserved. No part of this book may be reproduced or utilized in any form or by any means,
electronic or mechanical including photocopying, recording, or by any information storage and retrieval
system without permission in writing from the publisher.
kkxkxk
Tout dwa repwodiksyon liv sa a rezève. Pèsonn moun pa otorize repwodui, anrejistre osnon fè
difizyon liv sa a osnon kèk pati liv sa a, sou kèlkeswa fòm nan, elektwonik, mekanik osnon alekri, san
otorizasyon alekri editè a osnon otè a.
kkkk
Kredi pou foto:
AP€PPaB€PSG3SdKrPwCP4PNaKaaòap aba1ia teia8aaraaagglurgn cgksenAlurdggdg;negree eilee Enepo eoe;enit ctp yn mhQlm ttByP ehyOok4erz;1i21 eu;d a4 4P;a k a51na7r6ni tg2N5i ;a 6j gL haL2P; ee i geP;oe;O 3O OPa€ S za€ eua u1O;P a g w0iPmT O ng8 a0PggeeSePSuLahSg;ae 3cuga;eJeo era ige; P n9z teogGnu bngPb e2na €a;hd 3ejdaeBeaPae 24rg u€n0aa sPaols ag7b1de;5 c tl altMD eg44P a 59 id;gaiF:B1aG Heas€3c €oava2euoOPc a eeg cn2ic n8o r Pas eoOk€ 0k5ds ONoPWa;g3 Q;AMlb 7; lgi Oa gle0Ki K; db3kuiM aLgnH eh aD; 5niuJiyoP6;uuPe P a iG l5psl ennala Q aviPrail€e84PttigP t gigt €PaadD94dlo z keaFdze ea2icgc eS Fkpkar kggf h.a iyMgaeGi6eho O ree;;;;4e M 3pYz4sm i o 5aW;2 obrsceLV3p6R rb PiK5tu eruPPoPi9a1 oci as;6an;O;PDaa;c6a8bubnh rnbi gg tga g l gee €agei ;Peo eg;eOeri AlPAne PaPr t6 e t6n; nba Kwaaiga d Pda1al28gs2SaPgegSiSsilt2a6b3GeC3kePaPeqc kerd a0gb uyaaba ioug a iei 4 leBnbg aB;tine gr€4l37e2tebeiG sr aQ6a e e2€r0b0 rh iet ts 5 gCd c g3isP;in;R4A2Be6h e ;a5SasC5a oK6 lrr8ir b en9;togGPv ; obnQQ;P b hd AneKa aPa w w saa irp dnOagniKtPKKsPdgGKoAPuod;6a gekeaiw1tea aesna ur itri ete 4iangtgl d gpCn lreS nbainie4pePrSe;leai5egtw nne3a35 e; d aenb ze7b 6t an8uiOakryglca43;Sh;aiP e lOhe eG Ks93P ;a; aaerlae€ Ltb aC GUPlpugaenePOi CaOglls48ha ;PtegiPaa.i r;5ehQ or gDg a t naBg sicaJt yhe zwga ZOggtVe4 P;;okokPi li5ieletL0 e ia;orsktoKOa6a in;2mbk a agvin9ecgPdb P el3 aucp1;e 4pri lsaealbPiJre9P ;aO 7kmMihgO gc€a da iraaitca ieiei1lyg zP3 r 0gPd;lSam a2 k E6Aeoae OCeam s;iiOnblbv ot3g4ie; gg eee b Ei;fPt0Q 2ene 5en noc 2dS;aePOblIt 9 Ctha;7 yPeDs hgPae et; ot 5 tabaue2reagP ; i6n4Pablapg€6E0 ge abecPlag s lle d 6P eulg; uF5raita PSLD lra Feo8lse3gisQitaeoSCr2rg8 sa3sas4enP nag leG9eepe c6sn;3 5saaved eDMpkh P ;bt brgM cv ;o1ieor u 3a 9aae hr5rBsPKto6Gd51 ;rOa y Orareoa PoiP9; uUku;NnOa ;o loga a1 lOsa SMsds sniP eg0Ag€Pth ist;ekDwPoPEa aehn;eC zctP lyyCvaA o ag h kd4ehiaA antgiarg.er;C8i6Pa52ggPn;o8ie reo n YGeea0 3nseads;n ;am l OOwgcP4;iAitg t kP e1 4e aV4 nsoereoQa 1 28s ocngPPs;QS vm GP3gcl ;eQetaaz; 3a eCaBa;e5 irQ kgg 8nrGape 5g òt€laet e Pienr6PS ceePQcrP s 1atoi0keXa Oe ay 6as9e;rg rslagA52S; g 2gabrAgDigenmO87te Oe1M sehghgSi ebbP C; aeeie nPeOi Fca 36l;x6PiroQi3akhno 50gh8G€ hg i0uiPergm he6 e;SOlf6o m ; asaealSdG d P€e4t lgzDgtAAn si;baPo ;3aein;kWennlT 4a6PCg Oar 4nnsiaa d;mu4s ruae g erk;e rPO apPP ts3eg ltei aOinetaKa;ai1aS€itpe sPkas4 amgaggbtntPee eroha8s2aende eeeDd aePv ibg4M o ir 1;i i lg;a€ng 7 ea6D n aC 5ei4gS;4K1 ixoh;6Ota5c 2 S;e6SPPna€ eaiPu lh b 1mdb lt5aalgkama lPi0 Js r JPi9veggs4mPte kabooLtaiaOnb;icO1eie€aazl gihkmlg ;P cabk n; g ;nneli6e ihel needP€P 6N3 K;etee t,ae a €08P eirPPr ; W2t T 7g ibb;naaa a3S2oePrWaWc e Bnggm0geraeSiPaoP hou eeb evehb l8iagPaduc€w€to a s 3Emkkg eagcr aQhos 0il 5€o5e ge1 oM Bn tkviOg72Mn e 3ac;a2iniL;D g eWeb t l;d0kaaM35o liu€ s80gdaarn;482dliPez;or a c7b Plvsd;ac t c iasa,€ ikg ana gn€ ;em e
Page 60c 5 Yvan Dubé; Page 60d € Jorge Salcedo; Page 60e € Raf; Page 61 Q wikipedia; Page 61b € wikipedia
kkkk
Tradiksyon: Genevièvre Dodard, Patrick Saint-Croix, Bob Lapierre
Konsepsyon: Nicola Stratford, Natalia Lovera
Revizyon: Maude Heurtelou, Michel-Ange Hypolite (Kaptenn Koukouwouj), Nahum Jean-Louis, Agar
Medgina Michèle Mardy
Pou tout enfòmasyon, kontakte:
Educa Vision Inc.
2725 Nw 19th Street
Pompano Beach, FL 33069
Telefòn: 954-968-7433
Faks: 954-970-0330
Imèl: educaQaol.com
Sit entènèt: www.educavision.com
ISBN 978-1-62632-464-0 EY EDUCA
a Vision
mwen inc
(AA
m nn
koi
KOSEWNA DE YO See ke ka eat
KOUA OO YA AT Ok ka fe e Ou pe e an ak al A e RE SÈ et Gato m e ok 4
BOUd i ÈD AE PIÈ a a a Bi po dra a pan kb ea e ane YE a kai kai ii at 5
KIKOTE DEC NN fi-a aran da ia po a wl lk n aa a an aka Sav ay e Ek e e pl 6
Kòm An YO KI ASÈ DÒT! 16goud aod rinw e ava ar a kota li ana ieE R at e a dele koral 7
Èske teyori evolisyon an aplikab pou bèt?........eeeeeeerereeeereeeeen 8
Dife Kalifè BÈ EasA aa ta o ye 16
Òganis vivan iniselilè (ki gen yon sèl selil)
Molisk, etwallanmè epi
Araknid (tankou arenyen) kristase (tankou krevèt) ak ensèk (tankou ravèt). 14
PWASON a aa sab ki den ee ea ia a ma de PÈ A A kdk kras a ee ii ao 17
ZANY E tè a l a aa lf a ee ReAA kra a KÈ e a AE DO pt Ra pa ka ke e ii 19
PÈPÈ ti ea vi km e Dee pak Re ke ak e ke W Ge Meni bee ke m bn 20
DW VO? dl ga da da sand man RE a e kan CA ae n ae eee Ma e n n Ge dok lò
Mamifè ..... KARA OR yo Di aa a e Mi ey Se e ak AA ar te ake tan 28
Kwaakz rempwodaiksynon Dèt ..ssescceooccccceccocuocooooeooen 44
PWATANN Li it veo nsi te e ia en Pa n e ti me A ei ros rite ka te ki m gate 44
RO DWON IKSYO NAN yo ad li ep aaa i jene vi ikPa e ek a ate a e ko lte e isi règ site 44
AdaBfASYOBNÈ E ik ae atan a fear doi aa.
KONPÒAANN bosni w tè pit ee kai a e STEN LÈd o vi ON TWAL kai 50
Mekanis defans .........e.ssescese. Maten stoke bay ie a a sa e ai
LANLA ke an ae AN ao eat rai fie pat de te KRE kt ab De e eli Ra dan 52
CAWOUD, SOSYAL ta, ané penk Fen aia pe eee keae eee fo n n e ok e ank Da ke 54
DENYE bioe rè aet aye fon ene fè a aka a e a ai e nne pe Se ne A n GONE 55
l
| KòK INAN AOU Te. OeNfe ZE DO` K ee aaa ka ke A ae aa SIA Ie kkAkW JO
DE CK AN ke ie Aa ati ga Gad ka ai akt tèf òe n e n e ie an Pen ke AE ke n dil 56
Lèt ki nan: travay ak ati CSPÒ 4k w foo ak aa ee ea a ee ii a te fè ka ikt i avè a iRÈ 57
! ESpetanit tasmyot i yonA N py aa Se PA ke vie Ave roAYAN SE pe 57
Pè TAOUN TANJ Ép ayen yè ka e je ae e enki kk NA ER ko FAR AAA We pd 58
WOU ANAN A isi ap anka A a apa e A yo et iee ya A io tan a tn Ak pèp a 59
| LWA kape ie ane aaa ta SO an A kra WE av Gari aki Ben soi ee mon Gè taa 59
j
1 ES PÈS BEL ki AA AN YOn e di ak e e AD A ka èk a gYOU
l Berza1o1ei ke1 116p ez fee y1 1 olaè ]e iE E NE A A REN W ON a a e e 60
POUS YOUN tn ai io epa a po e e Ge le a GAN te Moe nn vik ane Mas de io 61
| ESCHA AE DAN RON Lé ka bebi e l Sav pre e a kte keei n oka De degat ed wé 61
] Syantis ki etidye bèt $6 e cPEIOH OO OO OO S OO OO OS OS 6 OO HNNIH SO HOS OHNOSOSH+A A 62
f Zowològ (Moun ki etidye BÈ E) fwa wès da kaa sat YN a katé ven vi ae we ab 62
Veterinè (Moun ki pran swen bèt)
4 Lavi animal
Ki sa yon bèt ye!
Bèt se òganis vivan. Gen bèt
ki piti anpil tankou mit, gen bèt
ki gwo anpil tankou balèn. Bèt se
òganis miltiselilè (plizyè selil) ki
manje pou yo kab viv. Yo pa kapab
itilize enèji ki soti dirèkteman nan
solèy la menm jan ak plant yo. e
Pifò bèt kapab deplase pou kont Bèt: Genyen ki gwo
anpil, genyen ki
yo.
mikwoskopik (tou piti)
Kòman bèt manje?
Bèt dwe manje pou yo kapab
viv. Bèt manje diferan kalite manje,
epi chak bèt manje nan fason pa
li. Yon papiyon gen yon twonp
ki sanble ak yon lang. Lang sa a
fonksyone tankou yon chalimo.
Twonp papiyon an rete plòtonnen
jiskaske li pare pou li manje. Se
moman sa a, li deplòtonnen twonp
lan li tranpe li nan sik yon flè epi li
bwè sik la.
Kamaeleyon file lang li deyò pou
li kapab kenbe ensèk. Ekirèy gen
dan solid. Li itilize yo pou li louvri
nwa. Li pote nwa yo nan bouch li
epi li al sere yo nan yon twou. Vètè
ranpe sou tè. Pandan li ap ranpe a,
li aspire ti-moso plant pouri pou li Yè. mai MW Ay pPoA .
viv. Ekirèy kapab kase nwa avèk dan li ki trè solid.
Lavi animal 5
Kòman bèt deplase? Koulèv pa genyen pat. Yo itilize
miskilati ak ekilib kò yo pou yo
Gen plizyè fason pou bèt deplase. ranpe atè. Zwazo, chòvsouri ak
Genbètkiitilize patyopouyodeplase. ensèk itilize zèl pou yo vole anlè.
Palouditilize yon pat poul fouye twou Pwason naje nan dlo. Kwokodil
nan labou oubyen nan sab. Pengwen kapab naje nan dlo, men tou li
mache sou 2 pattankoulap balanse, kapab itilize pat li pou li mache
epilinajeakzèlli. Kabritmacheoubyen atè.
kouri sou 4 pat. Foumi mache sou 6
pat, arenyen ranpe sou 8 pat.
men Ne p a s
VA bez SEA (KAYE APYE A daye
Kabrit mache oubyen kouri sou 4 pat. Arenyen ranpe sou 8 pat.
6 Lavi animal
abita yo bezwen. Lèg-tèt-chòv viv
Ki kote bèt viv? toupatou nan Amerik dinò nan
anviwonnman ki gen lak, madlo,
Bèt viv nan tout anviwonnman lanmè, oubyen rivyè pou yo kapab
sou Latè, soti sou tèt mòn rive kenbe pwason, epi yo itilize
nan fon lanmè. Bèt siviv nan pyebwa pou yo fè nich epi pou
anviwonnman ki bon pou abita poze. Gen lòt bèt ki viv nan yon
kote y ap viv la. Yon bèt jwenn tout sèl anviwonnman. Lous polè viv
sa li bezwen pou li viv nan abita sèlman nan anviwonnman aktik
kote li ye a. Kòmanse sou oksijèn,
yo.
manje, dlo, abri jouk rive sou
tanperati anviwonnman an.
Gen kèk bèt ki viv nan
anviwonnman diferan ki sipòte
BEII Dan AbN kaii ta montay
Vokabilè
selilè: ki fèt ak selil oubyen ki gen rapò ak selil
enèji: fòs ki nesesè pou aktivite kapab fèt
anviwonnman: espas natirèl sou latè, nan
lanmè ak nan lè.
Lavi animal 7
ELRE TTre n
sa
tu
Kòman yo klase bèt?
Yo regwoupe bèt nan plizyè jan. Finalman, jan divize pou li ka
fason. Klasifikasyon syantifik se pèmèt idantifikasyon yon espès
youn nan fason syantis regwoupe espesifik. Gen 2 pati nan non
bèt ak plant. Klasifikasyon syantifik yon bèt pote: premye a
kòmanse avèk rèy, answit rèy soti nan “jan” bèt la, epi dezyèm
divize an gwoup ki rele phylum. nan soti nan “espès” bèt la.
Apresa nou jwenn klas. Klas divize Egzanp: Canis familiaris, Canis se
an lòd epi fanmi. Fanmi divize an jan an, familiaris se espès la.
Bèt ki ladan yo
Genyen klas Ensekta, kote nou jwenn ensèk
tankou foumi, papiyon, demwazèl, sotrèl
koksinèl, elatriye. Anjeneral bèt sa yo gen 6
pat.
Arachnida Genyen klas arachnida ki gen arenyen ak
Y eskòpyon. Anjeneral bèt sa yo gen 8 pat.
Malacostraca pa ji Klas malacostraca genyen krab, woma, krevèt,
kribich ak klòpòt.
YA pp Klas osteichthyes genyen pwason ki gen zo rèl
“ “” do tankou kap, bas, tilapya, twit, eltr.
KI Klas aves, ki zwazo tankou pipirit, zòtolan,
Mw wanga nègès, kana, poul, pijon
-—,
Klas mammalia gen mamifè tankou chat, chen,
Ki) 28 / lous, balèn, makak, ak moun.
VII
8 Lavi animal
Éske teyori evolisyon an aplikab pou bèt?
bSspkyEoèoyliobttai isSzna eeèyytptp nvoèi i a ensdfn a tmèy ntireyae l aomnnyn csaeaasykhnnn fewa vòmanènibmn jieewy mzt zooooaagln uennoetnpksj n iièmi tpG naayr,cnla ynoe ahnol nA.a eet c npnb hiSfjaèaa yottm nska,dijia rnelenètpb l.l èièiy t sSoy . io Fatkyaoclnaiopsaehn i r , aalEe (s,psns Ai adbjpDp eikvèmNl iiym)siav omo.z ,ntiny en taèt atPan rleknlsiaj ei i yme d,zdoanfit yenèlafeètp.ne b r i è ranfe taksaa,vMnpkoy noi ltoul ktièaynniza kne yysòp ktèeyisda a (oli pmct n aphjio .avaeuwl iknn ysov jeeo lve tbènn)oiè a ktkn e
mitasyon, tankou radiyasyon
solèy la, pwodui chimik nan
anviwonnman an, reyon ki soti
nan espas. Gen mitasyon ki ede
yon bèt adapte kote li ap viv la.
Bèt ki kapab adapte ak chanjman
ki parèt nan anviwonnman yo
genyen plis chans pou yo siviv
epi repwodui. Sa rele seleksyon
natirèl.
Charles Darwin
Charles Darwin te fèt nan peyi Angletè nan ane 1809.
Li te yon natiralis. Yon natiralis se syantis ki etidye plant ak
konnen ... tpeèt .f è Dsaoruw iyno nt e baktòom aknis tee reetlied yHeM Sev olBiesaygolne , aapnr e 1y8o3n2 . vwayaj li
ny1kdSaio3i p,n st eBepeact osAetisnpm ooeièe gtsbsirek” ini np kktaeo (ebntnS dè esoirk souAe iyl nmddeo e.o i rrfBkiteiDijear kiaapatn rg n awl dvepeiiisksv npi i v lèdlita satv e. e yt oesypD. eooèa t)uarmi,l P edwèez yintniennal s aen oy n bntoy èe oa t ,zn mi Dpelkaia teibner l 1jtwGi8 deiaya5e enlp9 s ad .alip tvinfievae vd Lgrl iaoioavs bn an os, lu yèa okm"vad,zOeele i niklntt ersoem io tu y u homt e.apee zyrnsioLeOpjlir rèee i tsik e oGg sktiapiek nl elo|t anenewpksso èsatofsygan oto ne
natirèl la.
Lavi animal 9
Zile Galapagòs yo
Charles Darwin te etidye zwazo nan zile Galapagòs yo.
Moun kapab chanje fason bèt Pafwa, pratik sa a lakòz tout
evolye avèk seleksyon atifisyèl. yon espès mouton disparèt. Kalite
Depi lontan, moun fè elvaj sitiyasyon sa a rele estenksyon,
mouton pou yo pwodui lenn. Yo te men se yon estenksyon atifisyèl.
pèmèt mouton ki fè bèl lenn yo fè ` Pifò nan fosil syantis yo dekouvri,
pitit, epi yo pa te pèmèt mouton se fosil bèt ki pa egziste jounen
ki fè move lenn yo, repwodui. jodi a.
` Seleksyon natirèl
Chèche kapab fèt rapid.
konnen Pandan 19èm syèk Vokabilè
la nan peyi Angletè,
e
plis tij anpil pyebwa ki i adaptasyon: Chanjman ki te pèmèt
a ; yon òganis vivan vivan viv pi RYEN nan
te blan vin tou nwa akoz polisyon. anviwonnman li` | : bi
Sanzatann, te vin gen plis papiyon — evolisyon: chanjman gradyèl kif ètn an
: tout òganis vivan pandan plizyè milye ane, pou
nwa pase papiyon blan. Zwazo yo yo kab adapte yo ak anviwonnman kote yo ap
te wè papiyon blan yo sou pyebwa viv ieeN ae |
yo epi manje yo! Papiyon nwa ki enyen lè yon kalite plant mn
konfonn avèk koulè ekòs pyebwa jenerasyon: espas tan ki separe nesans
yo ki te vin nwa. Konsa, zwazo yo Sin ESÈJ AK LE An
te wè papiyon blan yo pi fasilman.
lO Lavi animal
Diferan kalite bèt
Genyen anpil bèt diferan ki ap rete sou wòch nan solèy pou yo ka
viv sou latè. Bèt yo kapab manje chofe kò yo. Kò bèt ki genyen san
plant oubyen vyann pou yo kab cho toujou rete ak menm tanperati
viv. Bèt yo kab viv nan diferan a tout tan. Moun ak lòt mamifè se
anviwonnman toupatou sou latè. animal ki genyen san cho.
Gen modifikasyon ki fèt nan kò yo
ki pèmèt yo viv nan abita kote yo Envètebre ak vètebre
Pifò bèt ki egziste se envètebre.
ap viv.
Bèt sa yo pa genyen zo rèldo,
Predatè ak viktim yo oubyen kolòn vètebral. Pami kèk
Predatè se bèt ki fè lachas, epi egzanp envètebre nou jwenn: ensèk
yo manje lòt bèt pou yo viv. Pwa tout kalite, eskago, chatwouy, vè
se bèt predatè yo chase. Lyon se ak lagratèl. Vètebre yo genyen yon
yon predatè ki chase pwa tankou kolòn vètebral. Mamifè, zwazo,
antilòp oubyen zèb. Òka manje bèt reptil, anfibyen ak pwason, se kèk
lanmè tankou lyon-de-mè oubyen egzanp vètebre.
fòk.
Lyon se predatè.
Bèt san cho ak bèt san frèt
Gen kèk bèt ki gen san frèt. Bèt
sa yo depannde chalè ki kote yo ye
a pou chofe yo. Koulèv ak zandolit Cheval se vètebre paske yo gen zo rèldo
se bèt ki gen san frèt. Yo renmen nan chapant kò yo.