Table Of ContentL. A N N A EI S E N E C AE
OPERA
QUAE SUPERSUNT.
1RECOGNOYIT ET RERUM INDICEM LOCUPLETISSIMUM
ADIECIT
F R I D E R I C US H A A SE
PROF. VBATI6LAT.
VOL. I.
EDITIO STEREOTYPA
LIPSIAE
IN AEDIBUS B. G. TEUBNERL
MCMII.
LIP8IA.K: ΤΥΡΙΘ Β •}. TEÜUNtKl
FRID. HAASII PRAEFATIO.
L. Annaei Senecae libri quamquam multum lecti nec raro editi
sunt, tamen dici non potest, quol vitiis, quot interpolationibus ob-
eessi fuerint, donee nuper admodum strenua Fickerti opera novam
paene faciem induerum. quae ad vcram ac genuinam prope accedat;
comparatis enim ille et editionibus prioribus paene omnibus el ex-
cussis permullis libris mss., inter quos eliani praestantissimos quos-
dam nactus est, reliquisque, si qua erant. auxiliis adhibitis facere
potuit, quod nemo ante eum, ut non aliquot locis passim aliquid
melius quaercret, sed explorarei ubiqite, quid verum esset. Quod
qua prudentia, qua diligentia perfecerit, nolo nunc in amieo vetere
laudibus celebrare, id quod el alii fecerunt iinte me et facient sem-
per quicumque accurate cognoscere volent, quid quoque loco Senecani
scripsisse verisimile sit. Neque tamcn credendtim est, nihil fere
Fickertum ex iis reliqui fecisse, quae in pliilosoplii disertissimi libris
philologorum studia exspectabant: nam ut ilia omittam, quae Ficker-
tus se pertractaturum pollicitus est volumine quarto, de quo aurem
ei perveilere non desisto, ipsam etiam verborum emendatiouem nun
potuit unus homo absolvere, praesertim qui id non suscepisset. Cum
enim duo haec sint arti criticae proposita, primum ut ea cuiusque
libri forma reperiatur, quae codicibus mss. contineiur optima et an-
tiquissima, de in de vero ut prima ilia indagetur, quae ab auctore
ipso profecta est, quae quidem saepe longe discrepat a codicibus,
Fickertus quidem suam diligeniiam in priore ilia parte continuit adeo,
ut unam librorum auctoritatem secutus nonuumquam talem Senecae
orationem efficeret, qualem eius non fuisse vel ipse monuit vel ar-
gumentis certis demonstrari potest. Quamobrem quid mihi consilii
fnerit in nova hac edilione institnenda facile intelligitur. Primam
enim id egi, ut constanter sequerer optimonim codicum fldem in iis
locis omnibus, in quibus probabilem scripturam offerrent, id quod
Kickertus modo sciens, modo etiam nescius et invitus non semper fe-
cit. Deinde vero ubi librorum omnium scripturam corruptam esse
intellexi, non dubitavi aut mea aliqua aut aliena coniectura opem
ferre, quod ille non fere fecit nisi nimia quadam necessitate coactus.
Quare accidit, ut haec nostra editio hand raro a Fickerti exemplo
discedat, qtmd qui improbandum iudioabit. is profecto coninnctis cri-
minibus, quae separala esse Solent, nimiam simul et in sequendis
PR A EF ATI Ο.
codd. superstitiunem et audaciam in deserendis accusabit. Ac vellem
quidem, nisi huius editionis consilium obstaret, eorum omnium, quae
ego novavi, rationem reddere; nunc vero, quoniam id in aliud tem-
pus differendum est, illud monere satis habeo, non fuisse mihi ullas
librorum rass. copias nisi quas Fickertus protulit, nec causas emen-
dationum mearurn aliis rebus contineri nisi ipsius Senecae et in qua-
que re consilio et usu dicendi studiose observato. Non tamen cre-
dendam est tenuia haec esse et parum Anna auxilia, quamquam sunt,
quibus Seueca videatur adeo totns vel rerum quas tractat studio vel
verborum et sententiarum nitido ornatu occupatus fuisse, ut sine con-
silio fere et sine ordine quae dicere vellet effiinderet et artificiosae
orationis flumine vagus ferretur, non autem ad certum finem flrmo
gradu contenderet; dicendi vero consuetude post laudabilia H. Sie-
phani gtudia adeo neglecta iacuit, ut ab eius diligente observation«
quantum praesidii in emendandi negotio peterc liceat, nondum sit a
quoquam demoustratum. Sed de ordine quidem faleam esse vulgarem
opinionem, ego tacitos nunc ipsa litierarum forma planum fecisge vi-
deor; ea enini verba, quibus argumenti summa et partes ab ipso Se-
neca indicantur, diductie litteris plerumque describenda curavi , lit
siquis vel mediocriter attendere velit, de ordinis neglectu queri non
admodum possit. Nam neguri sane non potest, sicuti praeceptorem
Senecae Fabianum Papirium constat aliquando in declamando philo-
sophiim fuisse. ita Senecam esse in philosophando declamatorem,
qui facile se ostentandae artis occasione a re proposita nbditci patilisper
patiatur, ut, quod Quintilianus ait, fiat oratio eius sinuosa et accersitis
descriptionibus, in quas plerique imitatione poeticae licentiae ducun-
tur, lasciviat. Satis est eius rei unum insigne praeter cetera exem-
plum memorare e Nat. Quaestt. lib. Ill, c. 27 sqq. ubi arrepta benigna
luxurianti ingenio materia fatalem diluvii diem describit nec aemn-
latur modo Ovidium sed etiam artem eius examinat. Sed eiusmodi
emblemata orationi ordine procedenti moram sane obiiciuut, ordinem
quidem ipsum non turbant. Ceterum quominus recte ubique oratio-
nis continuitas et progressus intelligeretur, baud exiguum impedimen-
tum fuit perversissima saepe capitum et minorum partium distinctio,
adeo ilia importuna nonnumquam, ut non solum sententia scriptoris
obscuraretur sed ipsa ctiam scriptura corrumperetur aut corrupta re-
cte emendari non posset; ac Fickerto quidem religioni fuit in hac re
mutare quicquam, scilicet ne variarum ediiionum numeri discreparent:
ego vero quod mihi grarins incommodum visum est, sustuli, levin»
illud fcrendum existimavi, eo tamen tempernmento usus, ut non quasi
in re integra novam distinctionem facerem, sed vulgarem ferrern,
quoad eius fieri sine sensus detrimenio posset, capitumque numerum
minuerem numquam, augerem raro, ubi qui ea primus divisit, ob-
livione aliquem locum transmisisse videtur. Praeterea quae tamquam
adversarii verba suis interponere solet Seneca, utile iudicavi signis
positis secernere, quoniam id quoque muitum facere ad errores pro-
hibendos animadvert!.
Ρ R A Ε F Α Τ10. ν
Dicendi vero usus accurata obserratio cum ad alias res gra?io-
res est necessaiia, — neque eniin sine ea fieri poterit, m t,indem
aiiquando condatur liuguae latinne hlstoria cauais suis rationibusque
explicate —, tum ad emeudationem magnum milii hoc auxilinm fuit,
muho id maius fulurum, si qtiis dedita opera plene banc ma'.eriam
perlractaverit. Nullum autem vitionim genus in Senecae libris mss.
frequentius est, quam quod ad vincienda et distinguenda oratiunis
membra pertinet; librarii enim ferre HOD poterant crebra asyndeta
ant in vocabulis demonstra'.ivis relaiivorum loco positis desiderabani
elegantiam et nesciebant plura quam olim adverbia coniunctionum
vice fungi, nee satis cognitas habcbant dicendi formulas certas quas-
dam, quae et ipsae ad coniungendas vel disiungendas orationis par-
tes constant! usu receptee eraut. partim illae a poetis primum in-
ductae, partim e scliolastica declamandi consuetudine et uäu forensi
adscilae, partim etiam inventac illaaetate, qua ecriptores ingeniöse
ambitiosi pro se quisque in dicendi arte erant norarum rernm stu-
diosi, cum sermo rectus, ut ait Quimilianus, et secundum naturam
enunciatus nihil habere ex ingenio videretur, ilia vero, quae utcum-
que deflexa essent, liomines admirarentur. Sed de toto hoc gencre
vario et mulliplici ego nunc paiua exempla proferre sa is hnbeo,
quae ad particularum quarundam iisum pertinent.
Kovicius est et frequentissimiis apud Senecam etiamnunc par-
ticulae usus is, quem paucis nlligit Hand. Tursell. II, p. 585. eins usus
cxcmpla sunt Epist.20, 4. 92,12. de HenelT. 111,8,2. 35,2. V, 12.4. 19,4.
Dial. IV, 5, 1. VII, 9, 4. XI, 8, 1. 18, 3. et alia plurima: ad quorum
uormam dubitandum nun csi, quin diiubus locis Dial. XI, 3, 3. et
Nat. quaestt. I, 4, 1. recte scripscrim etiamnunc, cum at.tea lege-
retur iam nunc, de quibiis paiticulis alibi dixi. Nee minus cer-
ium, locum alio modi) corruptum de Iieneff. V, 12, 3. in eo certe
rectc a me emeudattun esse, quod etiamnunc particulam cum se-
qucnte sententia coniunxi.
Ita est formula est usitalissima apud Senecam, qua quodaniea
dixit confirmat et eins summam comprehend!! el novum quasi impe-
tnm capit ad idem denuo aliis verbis dicendum. Kins usus aliquot certa
el manifesia exempla haec sunt: Epist. 17, 0. 22, 9. 94, 70. Dial.X, 1.4.
XI, 1,1. de Beneff.II, 29,C. Nat. Quaes». II, 59,6. ΠΙ, 27, 2. IV, piaef.2.
Ab horum similitudine discedit locus Nat. Quaestt. II, 59, 9. tibi e
bonis libris ilane pro ita est reponendum fnit, quod erat ante
Fickertum vulgatum. Contra Dial. VI, 23, 5. Pinciani veterem librnm
eecutns scribendum indicavi: Ita est: indicium est inminentis
exitii maturitas: nec dubito quin recie eandem formulam restitne-
rim Nat. Quaestt. I, 5, 11.
Utinam quidem paiticulis addito coniunctivo vel imperfccti
vel plusquamperfecti tcmporis ita uti solet Seneca, m dicat frnstra
aliquid optari, quod si csset, conveniens fore significat eius rei ra-
tion!, de qua agit; veluli Epist. 19, 4. 89. 1. de BenefT. Ill, 15, 1.
de Clem. I, 19, 4. Dial. VIII, 3, 1. XII, 17, 4. Quare fugerfe nemi-
Ρ Η Α Ε F Α τ ι υ.
nem potest, quomodo emendandus sit locus Dial. VII, 20, 1. ubi quod
adhuc edi solebat, plane inauditum est: Nam qui dem si et paria
dictis agerent. quid esset illis beatius? Vetus vitium esse
monstrat si particula, quae iam in optimo cod. Mediol. legi perhibe-
tur, illala ilia baud dubie ab infelice correciore; ut autem uti syl-
labae exciderent, aceiilit ob similem exitum vocis anteceitentis.
Haec speciminis causa snfflcere posse videntur pauca de multis;
nec tarnen dubito, quin eonim, quae ob constaotem Seuecae usum
emendanda sunt, ego quoque alia non animadverterim, alia, cum
suspecta cssent, iniuria iutacta reliquerim; est enim haec res tam in-
finitae (liligentiae, ut etiam ill scriptorc fainiliarissimo novae tibi sem-
per quaestiones suboriamur el novo studio ileranda sit observatio.
Ceterum dicendi genus in omnibus Senecae libris idem l'cre et sem-
per sui simile est, adeo quidem ut lie Epigrammala quidem excipere
velim , quae notinullis sine idonea causa spuria visa sunt; idem de
Consolalione ad Polybium dico: quid, quod in Ludo quoque de morte
Claudii Senecam agnoscere facile est, quamquam in eo res ipsa sin-
gularem orationis formam des'ulcrabat, in qua mauifesta est Petro-
nianae saturae imitatio. De emendaudi vero diflicultate si quaerimus,
noil omnium libronun par ratio est. Kxslnnt autem omnium multi
cocld. mss.; cum enim medio novo Seneca inter scriplores probatis-
simos et lectu diguissimos haberetur, factum est ut pluriniis ubique
exemplis descripla eius opera viliis iuficerentur innumerabilibus; pauci
sunt codices velustissimi, qui quamquam et ipsi aliquando aut errore
depravati sunt aut mala emendatione, longe tamen reliquos integritate
superant. Ex his est cod. Mediolanensis, quem Fickertus statuit non
esse post seculum IX. scriptum: conlinet Dialogorum libros XII. i:em-
que Epistolas Pauli ad Senecam et Senecae ad Paulum; suripturae
discrepantiam in Fessleri usum diligenter a duobus Italis enotatam
primus Fickertus publici iuris fecit. Par virtus est codicis Nazariarii,
qui postquam a Grutero usurpatus est, non compnruit; continebat
libros de Beneliciis et de Clememia: ad aecuratam collationem in
libro Mediolanensi aliqua, in Nazariano nuilta desiderantni·, neque
tarnen dubium est, quin prae illorum auctoritate reliqui codices omncs
parvi aestimandi sint, quippe qui in locis corruptis nihil plerumque
habeant nisi vitia ex illorum vitiis nata aut vitiorum correetiones vi-
tiosas. Atque Mediolanensem codicem etiam in eo secutus sum, quod
quos ille Dialogorum nomine libros XII. comprehcndit, codem nomine
et ordine coniunxi; nam etsi ampliora etiam scripta de Beneficiis et
Nat. Quaestt. et irnperfecti de Clemcntia libri poterant pari iure dia-
logi appellari atque ipse etiam Seneca libros de BenelT. eo nomine
appellat, — vid. lib. V, c. 19, 8. —, nulla tamen causa est, cur non
codicis illius testimonio haue fidim habeamu3, ut iam antiquitus hoe
quasi corpus dialogorum exstitisse credamus, pracsertim cum Quin-
tilianns X, 1, 129. dialogos memoret; ac potuit id iam ab ipso Seneca
sic institui: nihil enim eo continetur, quod nd postremos Senecae
»nnos Neronisque imperium pertineat. Ceterum non opus est expo-
PRAEFATIO. vir
»«re, quales mendae esse soleant in codicibus lam vetustis; nee ciedc
qui artis criticae periti sunt, miraturos, quod in mendosis locis 1100
recondite aliqua el ignota vocabula indaganda existimavi sed vel 110-
tlssima et multo usu trita reposui. Yeluti Dial. X, 13, 9. cum in op-
timo cod. lcgatur: quae ant farta sunt mendaciis aut simi-
lia, Fiekertus id tolerandum iudicavit; novicii librarii emendarunt
ficta scribentes, non farta; denique Erasmus, quern plurimi se-
cuti sunt, transpositione adhibita sicscripsit: quae aut ficta sunt
aut mendaciis similia. ego multo simplicius farta mutavi in
paria, quod unice verum videtur; nam sive farta sive ficta scri-
bes, neutrum in eos cadit, quos Seneca fatetur fide bona dice'»; pa-
ria autem et similia sacpissimu componuutur; vid. Burm. ad Quintil.
declam. VIII, c. 4. cf. ib. V, c, 13. c. 16. XI, c. 5 extr. Kritz. ad Sail.
Cat. c. 14, 4. Cie. de nat. d. II, 10, §.28. Legg. I, 10, §.29. Liv.XXIl,
4Θ, 5. Ovid. Trist. II, 431. Quintil. X, 1, 102. atque ita ipse etiaiu
Seneca Dial. Ill, 10, 1 et 3.
Item Dial. VIII, 1, 4, ubi in deterioribus libris est: eruti manu
vel erutamanu, in optimo e » it i m an u, Lipsius couiecit: meute,
manu, Rulikopfius: miti manu, nihil in rem propositam aptius
erat quam scribere senili manu mulatione levissima, cum t littera
perierii ob auteccdentem eandem, t facile ex I nata sit.
Loco autem paene desperato de Clem. II, 6, 3 videor mihi rem
optime gessisse, quod aeruscantem civetn expuli, quem Grono-
vius doctrinae copiis male usus longe arcessiverat ex Festo et Gellio
tdque eo loco, quo de cive cogitare alienissimum est; ego codicis
Nazariani litteras accurate sucutus, nisi quod liic quoque / pro / posui
et paucas alias mendas manifestas ita correxi ut alii fecerant, e mon-
strosa ecriptura obcrusati cuiusareditm aat panno iam ma-
ciem et in uoxam baculo senectutem elicui veram banc: ob
crus alicuius aridum aut pannosam maciem et innixam
baculo senectutem, sane pro doctis illis Gvonovii cupediis rem
tenuissimam et despectam proponens, sed quae ipsa est consilio Se-
necae aptiasima; ita enim magna gravitate rei indignitas, de qua
agitur, demonstratur. Crus aridum ut in elegantibus hominibus con-
tumeliae loco est, ita idem in egenis, fame ac macie confectis mise-
ricordiam et vel lacrimas non quidem sapientum sed mollium liomi-
num excitare potest. Dixit autem arid a crura Ovid. Α. A. Ill, 272.
cf. Rem. Am. 317. nee Seneca liominuin crura neglexit; vid. Dial. II,
16, 4. 18, 1. Epist. 92, 18.
Praeterea in vetustis libris illis etiam scribendi compendia non
potuerunt talia esse, qualia postea frequentata sunt; atque codicis
Medio). Iibrarius ubi festinantius scripsit, id quod maxime accidit in
Dial. VI., uon oertis compendiis usue est, sed voces variis modis ali-
quando in medio, plerumque in fine truncavit; itaque in ilia quidem
libri parte Dial. VI, 17, β. pro incidi, quod est in codice, non est
andaciu? incidisset scribere quam incidit; illud poscit sententiae
stmctura lioc si verum esset, vix tanti erat librario unam litterulam
VIU PRAEFATIO.
omiuere. Ibid. c. 20, 3. quod ex vibar feci vi debar, facillimum
est ei aptissime signiflcat id de quo agitur, Cremutium Cordum morte
voluntaria comprobasse non falbam fnisse hominum opiniouem, qui-
bus videbatur magno animo seripsisse historias. Similiter etiam alibi
correxi, veluti de Beueff. IV, 6, 1. soli dum scribens pro eo quod
vulgatum est solum, et in Nat. Quaeslt. I, 2, 7. eieci glossam, qua-
les in illo opere permultae sunt, exturbal, et recepi oplimi cod.
scripturam ex eo trahatur, nisi quod travehatur scripsi.
Sed de codicuni illorum et praestamia et vitiis plura nunc ex-
ponere longum est. quorum virlute eisi plurimi loci restituli sunt,
restant tamen baud pauci, qui feliciorem medicinam desiderant quam
qua ego usus sum. Neque enim ita mihi placco, ut coniecturas meas
unice probaadas putem, inter quas sunt eiiam, quas non aliam ob
causam intuli quam quia aliquid certe poncndum erat qualecumque
id esset, neque editionis huius consilio convenire arbilrabar, nimis
saepe verba corrupta relinere et crebris stellarum signis lectores abs-
terrere; cavi tarnen lilteris inclinalis, ne certi et integri pulentur loci,
qui couiecturis correct! sunt; item quae ipse supplements in locis la·
cunosis adieci, de quibus idem nunc dictum volo, quod in praef. ad
Velleium Paterculum a me editum dixi, uncis inclusa litterisqur in-
:linaiis descripta sunt; contra quae abiicienda uncis siguifico, ea re·
ctis litteris exprimenda curavi. Transpositione tibi usus sum, ipsum
locum transpositum ab initio et in fine crucis tigura signavi, ibi au-
lem, unde is transpositus est, crucem duplicem posui.
Ad Epigrammata, quae a Fkkerto nondum edita sunt, nihil novi
auxilii liabui.
Ludum Don ausus sum ad solos codices retastissimos Sangallen-
sem et Valentianensem recensere, praesertim cum de illius scriptura
aliquotiens non constet; pertinnit autem dabitatio mea non tam ad
verba singula quam ad totos locos, qui Ulis desunt; qua in re nolui
media ilia via ingredi, quam Fickertus elegit, qui cnm plnrimos ex
illis abiiceret, alios tamen retinuit; scilicet nondum exploratnm est,
quae sit eorum origo et sitne omnium eadem, an habeant nonnulli
fontem vetustiorem; quare quoniam tutum non erat omnea abiicere,
satins visum est pariter omnes retinere uncis Inclusos, quamvis
probabile sit, eos nihil aliud esse nisi supplementa Nodotianis simi-
lia, seculo XV confecta, quae in paucis haud inflceta indices, sed
maximam partem frigida et sine idonea causa con&cta,
Oitliograpbiam quoniam par est ab eo constitni, qui Iibros mss.
ipse tractavit, talem fere reliqui, qualem Fickertus esse voluit, quam·
quam erant in ea, quae non probarem; interpunctionem vero perspi-
cuitatis gratia auxi. Denique postremo volumine adiiciam renim
iidicem novum a me diligenter confectum.
Scribebam Vratislaviae mense Octobri a. MDCCCLI.
L. ANNAEI SENECAE
D I A L O G O R ÜM
LIBRI XII.
SBHECA PHIL. I. 1
