andrzej maksymilian fredro

366 Pages·2014·11.67 MB·Spanish

ANDRZEJ
MAKSYMILIAN
FREDRO
MONITA. POLITICO-MORALIA
PRZESTROGI
POLITYCZNO-OBYCZAJOWE
BIBLIOTEKA
PISARZY
STAROPOLSKICH
zespół redakcyjny
Adam Karpiński (przewodniczący)
Krzysztof Mrowcewicz
Ewa Jolanta Głębicka
Ariadna Masłowska-Nowak (sekretarz)
14
TOM
Instytut Badań Literackich PAN
Stowarzyszenie „Pro Cultura Litteraria”
ANDRZEJ
MAKSYM ILIAN
FREDRO
МОМ ГЛ rO I ITICO-м о к л и Л
*
PRZESTROGI
POLTTYCZNO-OBYCZAJOWE
W TŁUMACZENIU JANA IGNAŒGO JANKOWSKIEGO
ORAZ
ICON INGENIORUM
*
WIZERUNEK UMYSŁÓW I CHARAKTERÓW
W TŁUMACZENIU EWY JOLANTY GŁĘBICKIEJ
WYDAI.Y
EWA JOLANTA GŁĘBICKA I ESTERA LASOCIŃSKA
IBL
Instytut
Badań
Literackich CULTUPRRAO
» ITTERARJA
Wydawnictwo 1999 Warszawa
Redakcja
Ariadna Maslowska-Nowak
Korekta
Krystyna Petryk
Projekt okładki
Małgorzata Żarska
Opracowanie typograficzne
A dani Rysie wic/
Łamanie
Wydawnictwo IBL / Helena Dziurnikowska
Książka dofinansowana ze środków Komitetu Badań Naukowych
© Copyright by Ewa Jolanta Głębicka. Estera Lasocińska. 1999
© Copyright by Stowarzyszenie ..Pro Cultura Litteraria". 1999
© Copyright for this edition by Wydawnictwo Instytutu Badań
Literackich PAN. 1999
Druk i oprawa
Drukarnia Wydawnictw Naukowych S.A.
Lodź. ul. Żwirki 2
ISBN 83-87456-36-5
WPROWADZENIE DO LEKTURY
Monita politico-moralia - zbiór wskazówek pouczających jak należy
żyć i postępowrać. by zyskać poważanie wśród współobywateli - to dzieło
człowieka, który znał politykę zarówno z teorii, jak praktyki. W roku
1664. kiedy Monita zostały opublikowane. Andrzej Maksymilian Fredro
miał za sobą co najmniej osiemnaście lat politycznej działalności1. W tym
czasie przebył drogę od posła na sejmik i sejm do senatora Rzeczypospoli­
tej“. przy czym trzeba podkreślić, że ten syn stolnika przemyskiego pierw­
szy w swej rodzinie osiągnął godność senatorską. Właśnie Fredro był
w 1652 r. marszałkiem pamiętnego sejmu zerwanego przez posła upickie-
go, Władysława Sicińskiego^. Przyszły autor Monita politico-moralia ze­
tknął się również z problemami polityki zagranicznej, gdy w roku 1647
brał udział w pracach komisji do spraw granicznych między Polską i Wę­
grami. a w 1651 został przez Jana Kazimierza wysłany w poselstwie do
księcia Siedmiogrodu. Jerzego II Rakoczego.
1 Fredro rozpoczął swą polityczną karierę od posłowania na sejm w 1646 r.. gdy miał
dwadzieścia kilka lat (nie znamy dokładnej daty urodzin autora Monitów, wiemy tylko, że
przyszedł na świat około 1620 r.). Informacje o życiu pisarza powtarzamy tu za biogramem
autorstwa Władysława Czaplińskiego w Polskim Słowniku Biograficznym (t. 7. s. 114-116)
i pracą Zbigniewa Rynducha. Andrzej Maksymilian Fredro (portret literacki). Gdańsk 1980.
2 W październiku 1654 r. Fredro został mianowany kasztelanem lwowskim, tytuł ten
widnieje też na karcie tytułowej Monitów.
3 Fredro nie tylko w pełni uznał prawomocność pierwszego liberum reto, ale miał później
uzasadniać teoretycznie słuszność zasady jednomyślności w sejmie (o poglądach Andr/eja
Maksymiliana Fredry na temat liberum reto pisze obszernie Zbigniew Ogonowski [w:] Filo­
zofia polityczna w Polsce XVII wieku i tradycje demokracji europejskiej. Warszawa 1999
(wyd. 2), s. 9-57: Czytelnik znajdzie tu również omówienie prac dawniejszych badaczy).
6
WPROWADZENI!-: DO LKKTl'HY
Rozpoczynając działalność publiczną. Andrzej Maksymilian miał za
sobą studia w Akademii Krakowskiej (wpis 1637 r.)4 i podróż zagra­
niczną. prawdopodobnie do Francji i Niderlandów. Bvł człowiekiem bar­
dzo oczytanym i wrażliwym na sztukę. Przedmiotem jego zainteresowania
była historia, ekonomia, organizacja w-ojska, inżynieria wojskowa.
Fredro tworzył przeważnie po łacinie0 - wr jego czasach był to między­
narodowy język ludzi wykształconych. W języku Rzymian pisano traktaty
naukowa i wszelkie dzieła podejmujące poważne zagadnienia (rozprawy
z dziedziny teologii, filozofii i właśnie polityki), wymieniano po łacinie
listy twrorzono łacińską poezję. Więcej, gdy jakiś utwór, napisany w języku
narodowym, uznano za w’ażny i godny rozpowszechnienia w całej Euro­
pie, tłumaczono go właśnie na łacinę(). Trzeba tu dodać, że dla szlachty za­
mieszkującej wielonarodową Rzeczpospolitą łacina była często drugim
(obok polskiego, ruskiego, żmudzkiego czv niemieckiego) językiem
ojczystym?. Niewątpliwie też ten powszechnie w^ Europie znany język
ułatwił Monitom drogę do czytelnika poza granicami Rzeczypospolitej.
Była to jedna z najpopularniejszych książek staropolskich. W ciągu 100
łat od pierwszej edycji miała blisko 20 wznowień". Wydawano ją w An­
twerpii. Frankfurcie nad Menem. Wiedniu. Ingolstadt, Tyrnawie. Została
też stosunkowo szybko przetłumaczona na języki francuski9 i niemiec­
ki10, a nawet na rosyjski11.
4 Studiując w Akatlcmii Krakowskiej, szedł Andrzej Maksymilian w ślady swego stryja,
Jakuba Maksymiliana (zm. 1646). aulora okolicznościowych wierszy łacińskich, m.in. dla
Stanisława Siecińskiego z okazji konsekracji na biskupa przemyskiego (1609) i dla Floriana
Mijakowskiego z okazji osiągnięcia przez adresata stopnia bakalarza (1610).
0 Jest autorem m.in.: С est or nm populi Poloni sub Henrico ïalesio... liber. Gdańsk 1652:
Scriploriini sen togae el belli notationnm fragmenta. Accesserunt Peristromata regum sett
Memorialeprincipis monit orum symbolis e.vpressa, Dantisci 1660; Militarium sen a.viorna-
tum belli ad harmonium logae accomodatorum libri duo. Accessere minutiora (piaedam
eiusdem autlioris scripta. Amstelodami 1668; Jirconsilii, Leopoli 1730. Jeśli nie liczyć prze­
mówień sejmowych i listów, z ważniejszych dziel Fredry tylko Przysłowia mów potocznych
(1 wvd. 1658) napisane zostały po polsku.
0 Z takich przekładów np. prac Niccolò Machiavellego i Francesca Gucciardiniego korzy­
stał Fredro.
7 Por. J. Axer, «L at in it as" jako składnik polskiej tożsamości kulturowej, [w:] Tradycje
antyczne u' kulturze europejskiej - perspektyira polska. W arszawa 1995, s. 71-81.
й Karol Fst reicher w ylicza w swej Bibliografii 21 wydań Monitów, ale niektórych on sam
już nie miał w ręku. przytacza je za wcześniejszymi opracowaniami (np. gdańskie edycje
z 1668 i 1669 r.). trudno zatem powiedzieć, czy istniały w rzeczywistości, czy też jest to tylko
pomyłka wynikająca np. ze złego odczytania daty zapisanej rzymskimi cyframi; innych edy­
cji nie ma dzisiaj w polskich bibliotekach.
C) instruction morales et politiques, par Antoine Teissier. Kolonia 1700.
Staats- und Sitten Lehren. Samt einer wesentlihen Abbildung der unterschiedlichen
Cemuehts-Beschaffenheiten, Frankfurt 1684, 1698.
11 Przekład ten powstał na przełomie XVII i XVIII w., pozostał jednak w rękopisie (por.
G. В rogi Bercoff, Królestwo Sloician. Historiografia Renesansu i Baroku w krajach słowiań­
skich, Warszawa 1998, s. 253-254, przyp. 96).
1
\Y'PROWADZENIE DO l.KKTlRY ^ _
Sama łacina to jednak za mało. by wyjaśnić popularność dzieła Fre­
dry. W tamtej epoce powstawało wiele łacińskich utworów, które-raz wy­
dane - szybko popadały w zapomnienie. Tymczasem Monito, są wydawa­
ne. a zatem czvtane jeszcze w kilkadziesiąt lat po śmierci autora. Zastana­
wia to tym bardziej, że w ówczesnej Europie nie brakowało podobnych
dzieł. Czytano nadal Politicorum libri sez^~ Justusa Lipsjusza i jego Moni­
to et excerpta politica^. pojawiła się Idea principis christiani Hiszpana
Diego de Saavedrv14 szybko przełożona na włoski i francuski - by wymie­
nić tylko tvch dwóch znakomitych autorów, a tworzyli przecież inni. dziś
już zupełnie zapomniani. Ich dzieła kierowane były jednak przede wszyst­
kim do władców. Fredro natomiast przeznaczył swe wskazówki dla kogoś,
kto jest wprawdzie zamożny i już posiada jakieś stanowisko w społeczeń­
stwie. władcą jednak nie jest. choć w takiej czy innej formie może
współuczestniczyć w rządach. Gdyby odnieść to do polskich realiów, adre­
satem Monitów byliby senatorowie. Pouczenia Fredry, mimo że for­
mułował je człowiek ukształtowany przez szlachecką demokrację, dosko­
nale dawały się zastosować także do życia dworskiego i mógł z nich sko­
rzystać np. minister czy doradca władcy, nawet absolutnego.
Fredro kieruje bowiem swe wskazówki do czytelnika, który chce od­
grywać polityczną rolę w społeczeństwie. Czego przede wszystkim do­
tyczą te pouczenia? Czytelnik dowiadywał się z nich. że jeśli chce zajmo­
wać się polityką, a zatem (mówiąc dzisiejszym językiem) stać się osobą
publiczną, nie wolno mu zachowywać się i postępować tak jak w życiu
prywatnym. Musi stale pamiętać, że jest obserwowany i krytycznie oce­
niany- przez przeciwników, ale również i przyjaciół, dzisiejszy przyjaciel
bowiem może jutro stać się wrogiem, ostrzega Fredro, przywołując znaną
sentencję Publiliusa Syrusa^. Polityk musi panować nad swymi uczucia­
mi i odruchami, nie okazywać gniewu czy irytacji, ale również przesadnej
radości: lepiej, żeby milczał, niż przez zbyteczną gadatliwość zdradzał to,
co raczej należy ukryć: nie wolno mu wydawać nakazów lub zakazów, jeśli
nie jest w stanie dopilnować ich przestrzegania - to tylko kilka z zaleceń
Fredry, które i dzisiaj nie straciły aktualności. Kierował je, jak powiedzie­
liśmy, do tych, którzy pragnęli odegrać polityczną rolę. Już ten zwrot wraz
z drugim, równie często używanym: „scena polityczna*', tak utarty i po­
spolity, że nie zwracamy uwagi na jego znaczenie, wiele tłumaczy. Można
stwierdzić, że polityk jest niczym aktor występujący przed współobywate-
Po raz pierwszy wydane w 1589 r.
Antwerpia 1606 (była to właściwie przeróbka Politicorum).
14 Hiszpański oryginał ukazał się w 1640 r.. a niemal natychmiast powstało łacińskie
tłumaczenie, wielokrotnie wydawane w XVII w.
15 Mon. IV 8 (..Wykaz znaków i skrótów przyjętych w edycji" znajduje się na s. 289).
8 wР1Ю\\ л1ш;\п; do lkktihy
lami, a Fredro - autor Monitów - to reżyser. który podpowiada, jak ma ou
odegrać swą rolę w sposób najbardziej przekonujący1 ().
Formułując pouczenia Fredro często powołuje się na innych. Wiele
monitów zostało wprost utkanych-jeśli można tak powiedzieć-z senten­
cji. cytatów, mniej lub bardziej czytelnych odniesień do autorów starożyt­
nych. Pisma św. i dziel pisarzy XVI- i XVII-wiecznych. Często powtarzają
się zwroty: ..jak ów powiedział”. ..słusznie tamten zauważa *\ ..zgodnie
z moją myślą pisze taki czy inny autor. W tamtej jednak epoce uganianie
się za nowościami, oryginalność w tym sensie, w jakim myją rozumiemy,
niezależność od jakichkolwiek wzorów, jawnie lekceważenie tradycji,
wszystko to budziło raczej nieufność. Należało powoływać się na autoryte­
ty. znane i uznane, zwłaszcza gdy ktoś (tak jak Fredro w Monitach) zamie­
rzał pouczać innych.
Jakich autorów Fredro cytuje? Pismo św.. zarówno Stary, jak i Nowy
Testament nie wymagają komentarza. Ze starożytnych najczęściej przy­
woływany jest Tacyt17. W ogóle spośród pisarzy, tak antycznych, jak no­
wożytnych. Fredro najwyżej cenił historyków7^. Szukał jednak wr ich
dziełach (przynajmniej jako twórca Monitów) przede wszystkim egzem-
plówr i precedensów, wzorów charakterów’ ludzi i ich zachowania wr okreś­
lonych sytuacjach. Obok autorów starożytnych Fredro cytuje Francesca
Gucciardiniego. Paola Gioyio. Jacques-Auguste’a de Thou i Gabriela de
Barlhelemi de Gramond. Ten zestaw’ lektur- historycy starożytni oraz wy­
mienieni przed chwilą: Floren tyńczyk i pierwszy z dw óch Francuzów - to
był wr epoce, w której żył i tworzył Fredro, europejski kanon 1(Л Wreszcie
trzeba wspomnieć dw’óch autorów’: Machiayelłego i Saayedrę - ich obec­
ność wr Monitach wymaga choćby krótkiego komentarza.
Fredro niewątpliwie znał Machiayelłego. przynajmniej dw*a główne
dzieła pisarza: Księcia i Rozważania nad pierwszym clziesięcioksięgiem
historii Rzymu Liwiusza. Kilkakrotnie powołuje się na niego jawnie, wy­
mieniając autora z nazwiska. w: kilku wypadkach można stw ierdzić zależ­
ność polskiego pisarza od myśli wybitnego Florentyńczyka-0. choć on sam
1() W ario lu też może przypomnieć. że wiek XVII lo epoka opery i lealru. stąd leż u Fredry
częste aluzje do gry ua scenie i masek, osłaniających prawdziwe oblicze człowieka (por. np.
I 8-*3, 86; ll'81: III 65: [V] 15).
Wszystkie cylaly w tekście Monilóir podajemy tak. jak przekazuje je editio princeps
z 1664 r. Jeśli zostały przez Fredrę zmienione (dotyczy to przede wszystkim przywołań
z dzieł autorów antycznych), zaznaczamy to w komentarzu.
l.ważał np.. że człowiek poważny winien swój wolny czas wypełniać lekturą dzieł histo­
ryków (por. np. Mon. I 86: IV 19).
10 Por. V. Luciani. Francesco Guicciardini e la fortuna del opera sua. Firenze 1949.
s. 299-305. rozdział: ..La fortuna de Guicciardini nei secoli XVI. XVII e XVIII’" (jak podaje
Luciani, taki zestaw lektur spotykamy np. u pani de Sévigne i Miltona).
20 Por. Mon. I 83: II 9. 85: [V] 2. 19.
9
WPROWADZKMK DO I.KKTl'RY
nie /ostai wspomniany. Nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyby nie fakt. że
od Soboru Trydenckiego polityczne pisma Machiavellego znajdowały się
na indeksie ksiąg zakazanych, a Fredro wielokrotnie w swych Monitach
podkreślał, że uważa się za prawowiernego katolika i dla takiego też czy­
telnika przeznacza swe dzieło-1. Tymczasem powołuje się na pisma auto­
ra Księcia nawet tam. gdzie taka skrupulatność nie ma właściwie żadnego
uzasadnienia: np. gdy pisze o dwóch znanych z T Jwiusza rzymskich wo­
dzach. z których jeden miał słynąc ze srogości. drugi z łagodności, a obaj
cieszyli się szacunkiem żołnierzy--. Innym razem wręcz sfałszuje myśl
Machiavellego. którego przywoła na poparcie swego zdania, że ..lud bywa
niewdzięczniejszy. niżeli jedna osoba pańska '-^. Tymczasem florencki
pisarz twierdził coś zupełnie przeciwnego-4.
Xie Machiavelli jest jednak najważniejszym spośród nowożytnych pi­
sarzy wzorem dla Fredry. Najbliższy był mu niewątpliwie wspomniany już
Diego de Saavedra y Fajardo i jego Idea principis christiani. znana też
jako Symbola politica. Saavedra wymieniony jest z nazwiska w Monitach
tylko dwa razy-0, ale w całym tekście można znaleźć znacznie więcej
przykładów wpływu hiszpańskiego pisarza i dyplomaty-6. Trudno nato­
miast dostrzec bliższe związki między Monitami a politycznymi traktata­
mi Justusa Lipsjusza. Fredro znał niewątpliwie zarówno Politicoriini li­
bri I I. jak i Monito et exempla politica. Lipsjusz pojawia się jednak w jego
dziele tylko raz. jako autor listu-7.
Obok historyków znaleźć można u Fredry cytaty z dzieł filozofów
(pism Seneki. Cycerona. Fpikteta). Autor Monitów niewątpliwie znał nie­
które przynajmniej kierunki filozoficzne, ale sam filozofem nie był. Trze­
ba bowiem pamiętać, że punktem wyjścia jest dla Fredry najczęściej
określona sytuacja lub konkretny człowiek (który w danych okoliczno­
ściach ma skutecznie działać), a w teorii szuka on tylko argumentów uza­
sadniających formułowane zalecenia. Znajdujemy jednak w jego dziele
terminy, które możemy połączyć z pewnymi nurtami popularnej w tych
W wirku XVII zasłonił dla makiawelizmu w myśli politycznej byl Tacvt. a jako wzór
władry skutecznego w polityce przedstawiano Tyberiusza (por. (i. Toffanin. Machiavelli e il
щ facilismo". Napoli 1972). I Fredry również spotykamy ślady tej ..pozytywnej"’ interpretacji
postaci rzymskiego cesarza, np. w Mon. I 26; II 26: IV 52.
22 Mori. [V] 19.
2;* Mon. II 85 (przekład J. Jankowskiego).
24 Por. objaśnienia do Mon. II 85.
25 Mon. IV 33. 64.
2() Zależność ta jest jeszcze wyraźniej widoczna w innym dziele Frediy. Peristromata
regnili sen Memoriale principis monit orum symbolis e.i pressa, wydanym w toinie Script orum
... fragmenta. wvd. cyt..
2- Mon. IV 63.
10 WPKOWADZKMF. DO I.KKTl’RY
czasach filozofii. Należą one do filozofii moralnej, a wiązać je trzeba z kie­
runkami tzw. via antiqua.
Zacznijmy od rirtus. na którą Fredro często się powołuje. Stosuje jed­
nak to słowo w różnych znaczeniach, odwołując się przy tym do odmien­
nych. a nierzadko sprzecznych ze sobą systemów etycznych, zależnie od
tego. co uznaje za przydatne, formułując konkretne pouczenie, odnoszące
się do danej sytuacji przywołanej w monitum. Możemy wyróżnić w utwo­
rze Fredry trzy zasadnicze sposoby rozumienia słowa ..cnota *. Podstawo­
wa interpretacja rirtus łączy to pojęcie z przynależnością do szlacheckiego
rodu oraz piastowaniem znacznego stanowiska. Cnota staje się tu synoni­
mem męstwa, niezłomności. dzielności żołnierskiej, a także sławy-8.
Ważnym nurtem myślowym w Monitach jest przekonanie o koniecz­
ności zachowania słusznej miary we wszelkim działaniu. Można powie­
dzieć. że w tej pochwale zasady umiaru we wszystkim spotykają się Fre-
dro-pragmatyk z Fredrą-uczniem filozofów. Bliski mu jest tu zwłaszcza
Arystoteles. ..miara * bowiem traktowana jest na ogół w utworze Fredry
jako właściwy środek między skrajnościami-^. Chrystianizując poglądy
Filozofa, polski pisarz ilustruje pojęcie ..środka’* obrazami czerpanymi
z Ewangelii. Podobnie jak Stagiryta uważa też. że cnota polityczna nieko­
niecznie chodzi w parze z cnotą moralną^: cnotę ..zupełną" mało kto
posiada.
Trzeci kierunek interpretacji to odwołanie się do tego rozumienia
rirtus. które ustaliło się w szkole stoickiej i było niezwykle popularne
w XVII w. Cnota zostaje przeciwstawiona zgubnym namiętnościom. Prze­
ciwieństwem cnoty, tak jak w systemie stoików, staje się występek, który
bierze się bądź z niedostatku rozumu, bądź z niedoskonałych intencji.
Zaznaczyć jednak od razu należy, że Fredro nie był zwolennikiem stoicy-
zinu. choć chętnie przywołuje w Monitach sentencje i pouczenia Seneki.
Wielokrotnie spotykamy w jego dziele wątki wręcz antystoickie^1 oraz
przełamywanie myśli stoickiej w duchu perypatetyzmu.
28 Dodajmy, że tak rozumiana rirtus właściwa jest wielkim epopejom antycznym (znaleźć
ją można już u Homera), a w epoce nowożytnej pojaw ia się np. u l assa w jego Jerozolimie
wyzwolonej.
2C) Гак jak Arvstoteles. Fredro sądził, że trzeba zachować* umiar nawet w dążeniu do tego.
co ze wszecli miar słuszne (por. Mon. II 81 ). a ..nadmiar*' cnoty może spowodować, że prze­
kształci się ona we własne przeciwieństwo (poświęci temu zagadnieniu duży fragment Iron
ingeniorum (w. 185-.‘38(>). gdzie będzie się starał rozwinąć myśl Arystotelesa, wyrażoną
m.in. w Heloryre 1Л67 b).
•W Por. Polityka 1276 b: ..można być dzielnym obywatelem, a nie posiadać cnoty, która
stanowi o dzielności człowieka*' (przeł. L. Piotrowicz).
Por. Mon. [V] Fredro nie zwalczał jednak filozofii stoickiej, ale raczej pew ien sposób
bycia współczesnych, którzy (mówiąc dzisiejszym językiem) ..pozowali" na stoików', siląc się
na niezlomność i niewzruszoność. nie zawsze w porę i stosownie do okoliczności.