Table Of ContentMICHAL REICHER
Profesor Akademii Medyczne}
w Gdansku
ADAM BOCHENEK
Profesor Uniwersytetu Jagielloriskiego
w Krakowie
ANATOMIA CZLOWIEKA
PODRECZNIK DLA STUDENTOW MEDYCYNY I LEKARZY
WSPOLAUTORZY
1909 — 1928
A. BOCHENEK, ST. CIECHANOWSKI, FR. KRZYSZTALOWICZ
E. LOTH, K. MAJEWSKI, J. MARKOWSKI
pod redakeja
STANISLAWA CIECHANOWSKIEGO
TOMOW CZTERY
wydane staraniem
POLSKIEJ AKADEMII UMIEJETNOSCI
1952 — 1965
I. ABRAMOWICZ, T. BILIKIEWICZ, ST. HILLER, J. HURYNOWICZ,
J. IWASZKIEWICZ, WE. KUBIK, W. LASINSKI, FR. MIEDZINSKI,
O. NARKIEWICZ, M. REICHER, E. STOLYHWO, W. SYLWANOWICZ
pod redakeja
MICHALA REICHERA
TOMOW SIEDEM
wydat
PANSTWOWY ZAKLAD WYDAWNICTW LEKARSKICH
ANATOMIA CZLOWIEKA
TOMI
ANATOMIA OGOLNA
KOSCI, STAWY I WIEZADEA
MIESNIE
napisal
MICHAEL REICHER
wspétautorzy
T. BILIKIEWICZ, ST. HILLER, E. STOLYHWO
przerobili i uzupelnili
E, SIENKOWSKI, T. DZIERZYKRAY-ROGALSKI, W. LASINSKI
S. ZAWISTOWSKI, Z. ZEGARSKA
TOMOW PIEC
pod redakeja
WIESLAWA LASINSKIEGO
WYDANIE XI (VII)
Autorem pierwszego wydania tego tomu byt
ADAM BOCHENEK
WARSZAWA
WYDAWNICTWO LEKARSKIE PZWL
Prof. dr Michat Reicher
PRZEDMOWA DO WYDANIA XI (VID
W roku 1990 ukazato sie X (VI) wydanie ,,Anatomii cztowieka” Bochenka
i Reichera w naktadzie 50 tysiecy egzemplarzy. Znikneto ono z potek ksiegar-
skich w bardzo krotkim czasie. Oddajemy wiec do rak Czytelnikow nowe — XI
(VIL) wydanie — tego dzieta. Szybkie wyczerpanie naktadu podrecznika éwiad-
czy o tym, jak bardzo potrzebny jest on zaréwno studentom, jak i lekarzom. Jak
pisze prof. Michat Reicher w przedmowie do wydania V (1), nie catosé podre-
cznika student musi (i moze) opanowaé.
Anatomia ma te ceche, ze jej szczegéty szybko ulatuja z pamieci, a czesto sa
niespodziewanie potrzebne. Trzeba wtedy znowu siegna¢ po ksiazke.
Wydanie XI (VII) nie rézni sie od poprzedniego, rowniez szata graficzna
pozostaje ta sama. Postep wiedzy w zakresie anatomii nie jest az tak znaczny, by
tres¢ podrecznika wymagata pilnych zmian.
Jak mawiat prof. Reicher, anatomii trzeba sie uczyé cate zycie, bo czesto tego,
czego uczylismy si¢ pare lat temu, juz nie pamietamy. Anatomia moze byé nauka
samodzielna, moze tez byé stuzebna dla innych dziedzin medycyny. Moze wiec
istnie¢ bez kliniki, jednak nauki kliniczne bez niej sie nie obejda.
Od czasu ukazania sie wydania X (VI) sktad redakcyjny ponidst znow bolesne
straty. Odszedt na zawsze prof. dr Stanistaw Zawistowski, ktéry przejat po prof.
Stanistawie Hillerze dziat histologiczny; opuscita nas tez prof. dr Helena
Szostakiewicz-Sawicka, kt6éra — choé formalnie nie figuruje w sktadzie
redakcyjnym — wniosta duzy wktad pracy w przygotowanie dzieta (jako prawa
reka prof. Michata Reichera); odznaczata sie wielka wiedza anatomiczna,
doktadnoScia i pracowitoscia. Bedzie nam ich brakowato.
Mam nadzieje, ze dzielo to — rozpoczete przez prof. Adama Bochenka
w 1909 r. i, jak sie okazuje, tak potrzebne studentom i lekarzom, pomimo
zblizajacej sie juz 100 rocznicy ukazania sie — bedzie im nadal stuzyto.
Wiestaw Easiriski
PRZEDMOWA DO WYDANIA IX (V)
Zmarly w roku 1973 prof. dr Michat Reicher pozostawit po sobie
dzieto ,Bochenka-Reichera” niemal doskonate. Przed odejsciem na za-
wsze zlecit mi kontynuowanie dziela i przygotowanie nowych wydan
podrecznika tak przydatnego dla Swiata lekarskiego i nauki polskie]
w ogoéle.
Totez zdajac sobie sprawe z ogromu odpowiedzialnosci, jaka na mnie
spocezywa, staram sig nie zmieniaé charakteru ksiazki. Usilnie pomaga-
ja mi w tym wszyscy, ktorzy do tej pory wniesli bezcenny wklad w
przygotowanie coraz to nowych toméw i nowych wydan ksiazki.
W tomie pierwszym kontynuuja prace dawni Wspotautorzy: wstep
historyezny doprowadzit do czasow najnowszych prof. dr Tadeusz Bili-
kiewicz. Czesé histologiczna i embriologiczna, pierwotnie opracowana
przez zmartego Stanistawa Hillera, unowoczeSnili zgodnie z wymoga-
mi postepu wiedzy w tych dziedzinach prof. dr Stanistaw Zawistowski
(cytologia i histologia) i doc. dr Zofia Zegarska (embriologia). Uwagi
antropologiczne i kraniologiczne napisane przez Eugenie Stotyhwo
przejrzat i uzupetnil prof. dr Tadeusz Dzierzykray-Rogalski.
Zmiany merytoryezne w obecnie oddawanym tomie dotyceza gléwnie
budowy mikroskopowej i ultrastruktury, choé podrecznik traktuje glo-
wnie o anatomii makroskopowej. W czesci dotyezacej anatomii makro-
skopowej nie wprowadzono istotnych zmian rzeczowych.
Zmiany dotycza glownie mianownictwa, ktore dostosowano do po-
prawek dokonanych na kongresie towarzystw anatomicznych w Wies-
baden (1965), a ktore w nowej postaci zostato wydane przez Excerpta
Medica Foundation w 1968 r. Jego thumaczenia na jezyk polski doko-
nala komisja Polskiego Towarzystwa Anatomicznego i wydata pod re-
dakcja prof. dr. M. Stelmasiaka jako ,,Mianownictwo anatomiczne”
(wyd. II, PZWL, 1967).
Uwzgledniono tez ujednolicone mianownictwo histologiczne, em-
briologiczne i dla potrzeb anatomii poréwnawcze] — weterynaryjne.
Nomina histologica”, przyjete na Kongresie w Leningradzie w 1970 r.,
opracowane w wersji polskiej przez Komisje Polskiego Towarzystwa
Anatomicznego pod redakcja prof. dr. M. Wawrzyniaka ukazalo sie
jako ,,Polskie mianownictwo histologiczne” (PZWL 1974), a Nomina
embryologica”, przyjete w Leningradzie (1970) i w Tokio (1975), jako
,Mianownictwo embriologiczne” (PZWL 1977). ,.Nomina anatomica
veterinaria” (Wieden 1968) nie doczekaly sie jeszcze wydania pol-
skiego.
x
Pomimo ze nie wszystkie wspomniane systemy mianownicze Sg
z soba zgodne i nie wszystkie zmiany uwazam za konieczne, podobnie
jak m6j Poprzednik stosuje je konsekwentnie; dla przyzwyczajonych
do »Starych” mian czesto podaje je rowniez jako synonimy terminéw
obowiazujacych. Jestem bowiem przekonany, ze zmiany nomenklatu-
rowe powinny byé wprowadzane jedynie tam, gdzie istniejace terminy
Sa rzeczowo biedne lub prowadza do nieporozumien. .
Aby dostosowaé obecnie oddawany do uzytku Czytelnika tom I, do
wezesnie] wydanych toméw dalszych wprowadzono streszezenia po
rozdziatach szczegétowych. Zwlaszcza mtodziez akademicka uwaza je
2 peas Dokonano tez korekty niektérych rycin i wprowadzono
WwW przedmowie do wydania VIII (IV) tomu I M. Reicher zapowiada
uktad dziela czterotomowy. Ostatnio jednak sktaniat sie do pozostania
przy dziele pigciotomowym, wychodzac z zatozenia, ze przewidywane
zamieszczenie catosci opisu anatomii uktadu nerwowego w jednym to-
mie nadmiernie by ten tom powiekszyto. Pozostajemy wiec przy ukta-
dzie pieciotomowym. .
Oddajac ze zrozumialym niepokojem nowe wydanie tomu I do uzyt-
ku Czytelnikow czynie to swiadom, ze wiekszosé tekstu jest dzietem
zmartych Reichera, Hillera i Stotyhwiny. Zdjecia rentgenowskie zaw-
dzieczamy nadal prof. dr. K. Rowinskiemu i niezyjacemu juz Witoldo-
wi Grabowskiemu. Ryciny w wiekszosci wykonaly rysowniczki Anna
Suchodolska i Jadwiga Jonczyk. ‘
Zastugi docentéw Wtadystawa Kubika, Heleny Szostakiewicz-Sawi-
ckiej, dr. Leszka Portycha, a takze niezyjacego juz rysownika Mikota-
i a ponensiiegy nadal pozostaja trwatym ich wktadem w niniejsze
izieto.
é sedaoue sd ae podziekowanie pracownikom Zaktadu Anatomii
‘ztowieka za datna pomoc iniej
aes wy a p w przygotowaniu niniejszego
Nie mniejsze uznanie nalezy sie pracownikom Panstwowego Zakta-
du Wydawnictw Lekarskich, dla ktorych nienaganna szata ksiazki jest
stale przedmiotem zawodowej i osobistej ambicji.
Ww roku 1975 bolesna strata dotkneta nauke polska. Zmart, wielce za-
stuzony rowniez i dla niniejszego podrecznika, prof. dr Witold Sylwa-
nowicz. Swym wkladem w niniejsze dzieto wybudowat sobie jednak
trwaly pomnik.
Wymieniam nazwiska tylko tych, ktorzy wieksze zastugi potozyli w
okresie powojennym. Nazwiska wezeSsniejsze widnieja i beda nadal
czytane na oktadce.
Habent sua fata libri!
Wiestaw Lasinski
Lodz, luty 1976 r.
PRZEDMOWA DO WYDANIA V (1)
ie] wojnie Swiatowej i po rozpoczeciu pracy pokojowe} mister
ee See naszego powojennego Zycia mauversyieceres pee
podrecznikéw byt jedna z bardzie} dotkliwych. Wsréd He ae pod
recznika anatomii dawal sie odezuwac nie mnie) od pee : ee an
rokiem wraz ze zwiekszeniem sie liczby wydzialow Jekars ae () es :
sieciu, wraz ze zwiekszeniem liezby stuchaczy medycyny, oe eee
krotnie przewyzszyla liczbe przedwojenna, brak ten sie sie ee
dotkliwszy. Kilku profesorow rozpoczelo prace nad po Aiea i.
anatomii; zaczely ukazywaé si¢ poszezegolne zeszyty x aad He y
oraz kompendia doraznie i ezesciowo zaspokajajac potrze 3 ie mole
brak obszernego podrecznika anatomii systematycznej nie zostat wy
Vee nowego wydania ,,Anatomii cztowieka” Adam aB Sees
ka poruszana byta wielokrotnie po wojnie. Bardziej istotnych ate -
tow nabrata jednak dopiero przed paru laty, kiedy ukryte prze a =
pantem klisze ilustracji tego dziela po proznych poczatkowo poszuki-
waniach w znacznej wiekszosci zostaty odnalezione. Wkrotce nee oa
tem zwrdcit sie do mnie Pafistwowy Zaktad Wydawnictw ae skic
z propozycja opracowania nowego wydania. Od dawna aa em, ae
nowe wydanie ,,Anatomii cztowieka” A. Bochenka jest bardzo po
trzebne, a odnalezienie ilustracji utatwilo zadanie. Pamieci autora =
lezato sie, zeby jego wielka, zmudna i tak owoena praca nie Zegines:
Wszak przez lat przeszlo czterdziesci wszystkie roczniki naszej 7 C
dziezy studiujacej medycyne na wszystkich wydzialach lekars iS a
polskich — temu whasnie podrecznikowi zawdzieczaja swa wie ize
anatomiczna. W wielu paristwach widzimy kilkanascie i wiece} wydan
tych samych podrecznikéw, wydan coraz lepszych, coraz bardzie} uzu-
pelnianych, powiekszanych i unowoczesnianych, ukazujacych sig za-
wsze pod tym samym nazwiskiem, cho¢ autor juz od dawna nie Zyje.
Nalezy sie to rowniez pamieci Bochenka. Nalezy sie tym bardziej, ze
Anatomia” A. Bochenka jest przyktadem klasycznego, obszernego
podrecznika anatomii, na jaki niewiele tylko panstw zdoby¢é sie potrar
fito. Jest przyktadem podrecznika, ktéry w formie naukowej podaje ca-
toSé wiadomoésci potrzebnych studentowi i lekarzowi. Zreszta nie
wszystko, co zawiera ,,Anatomia” A. Bochenka, student musi prey
swoié sobie; wyktad, éwiczenia, repetycje wskazuja mu, czego ae o
niego wymaga. Ta reszta stanowi¢ ma dla niego nie obowia7Zkows, ee
zalecona lekture, kt6ra ma w nim rozbudzié zainteresowanie o nauki,
ma poszerzyé i pogtebi¢ jego anatomiczne wiadomosci.
XII
Pierwsze wydanie ,Anatomii cztowieka” A. Bochenka (tom I)
ukazato sie w 1909 r. Przedwezegnie zmarty autor nie doczekal sie juz
wydania drugiego; ukazato sie ono w czasie Ppierwszej wojny Swiatowej
pod redakcja Stanistawa Ciechanowskiego. Z powodu 6weze-
snych warunkéw wydawniczych, wediug sl6w redaktora, précz drob-
nych poprawek tekstu zostato przeksztatcone tylko stownictwo wedlug
zasad ,,Stownika Lekarskiego Polskiego” z 1905 r. Rowniez i nastepne
wydania I tomu, trzecie i czwarte, wykonane zostaly pod redakcja
Stanistawa Ciechanowskiego. W wydaniu trzecim z 1921 r.
czesé anatomiczna przejrzat Jozef Markowski. Obaj autorzy w tej
wspé6lnej pracy starali sie usunaé niektore usterki pierwszych wydan.
Czesé rycin kolorowych musiano w trzecim wydaniu wykonaé w czar-
nym kolorze, aby nie podrazaé ceny ksiazki. W wydaniu czwartym
tomu Iz 1924 r. zostaly przeprowadzone tylko drobne poprawki tekstu
i przywrécono wszystkie ryciny barwne. Wszystkie cztery wydania
ukazaty sie nakladem Polskiej Akademii Umiejetnosci.
Obecne, piate z kolei wydanie po tak znacznej przerwie z konieczno-
Sci wymagato duzych zmian. W ciagu tego diugiego okresu nauka ana-
tomii, tak jak i inne nauki, poczynita znaczne postepy. Poza tym r6éw-
nieZ spos6b rozpatrywania materiatu anatomicznego stopniowo ulegt
ewolucji. Obok biologicznego i topograficznego rozpatrywanie funk-
cjonalne powoli wysuwa sie na czolo. Réwniez strona ilustracyjna w
obecnym wydaniu zostala znacznie zwiekszona. Zmiany i uzupelmienia
tekstu wymagaty dodania licznych, nowych rysunkéw, rentgenogra-
mow i fotografi; poza tym niektére dawne ryciny zostaly usuniete
i zastapione przez nowe.
W celu lepszego i szybszego wywiazania sie ze swego zadania popro-
silem kilku koleg6w o opracowanie niektérych specjalnych dzialéw.
Prof. Bilikiewicz zgodzit sie na przeredagowanie historii anato-
mii, doprowadzajac ja do czaséw najnowszych z uwzglednieniem okre-
su drugiej wojny Swiatowej i tajnego nauczania anatomii w Polsce w
czasie okupacji. Prof. Hiller opracowat dzialy histologii i embriolo-
gii ogdlnej. Jest on zdania, ktore catkowicie podzielam, ze w ogéInym
podreczniku anatomii dzialy te powinny byé ujete tresciwie, lecz krot-
ko — wobec tego, ze odno§na literatura polska posiada specjalne pod-
reczniki poSwiecone tym przedmiotom. Prof. Stot yhwina opraco-
wala rozdzialy 0 pochodzeniu cztowieka i antropologii czaszki.
W niniejszej pracy stosowatem, do niedawna powszechnie przyjete,
tzw. bazylejskie mianownictwo anatomiczne tacinskie (B.N.A.). Choé
wymaga ono zapewne niektorych zmian, jednak nie uwazalem sie za
uprawnionego do stosowania mianownictwa tzw. jenajskiego (J.N.A.),
uzywanego obecnie przez niektére tylko paristwa. W tych sprawach,
moim zdaniem, tylko ogélne porozumienie naukowe powinno decydo-
waé. Duze trudnogci w pracy sprawiato mianownictwo anatomiczne
polskie. Ciagle jest jeszcze ono stosowane bardzo réznorodnie i zmien-
nie, i ciagle jeszcze oczekuje na ostateczne ujednostajnienie. Pod tym
wzgledem w pracy swej postugiwatem sie glownie ,,Stownikiem Le-
XIII
karskim Polskim” (1905 r.) i mianownictwem poprzedniego wydania
,Anatomii” Boc henka. Niejednokrotnie rowniez positkowatem sie
,Stownikiem anatomicznym” Krysifiskiego (1898 r.) i mianami za-
czerpnietymi z ,Anatomii eztowieka” R6zyckiego. Unikatem wszel-
kich nowych nazw, zeby nie zwiekszaé jeszcze bardziej dotychezasowe]
réznorodnosci terminologiczne}.
Na zakonczenie pragne podziekowa¢ tym wszystkim, ktérzy w pracy
tej byli mi pomoceni; licznym wspotpracownikom i miodym przyjacio-
tom z Zaktadu Anatomii w Gdansku za ich prace czy przy przygotowa-
niu preparatow, rycin, fotografii i rentgenogramow, czy za ich rady
j pomoc przy korektach. Niestety, nie moge wszystkich ich wyliczyé.
Szezegélnie pragne podkresli¢ prace asystenta Zaktadu Anatomii Pra-
widtowej lekarza Leszka Portycha, rysownika Zaktadu Anatomii
Prawidiowej Mikotaja Turosienskiego i rysowniczki Zaktadu
Histologii i Embriologii Jadwigi Jonezyk, dzieki ktorym strona
ilustracyjna dziela znajduje sie, jak sadze, na wtasciwym poziomie.
Serdecznie dziekuje rowniez Kierownikowi Zaktadu Radiologii, profe-
sorowi Ksaweremu Rowins kiemu i jego wspotpracownikom za
wykonanie zdje¢ rentgenowskich. Prawdziwa wdziecznosé winien je-
stem mojemu przyjacielowi i koledze profesorowi Wito ldowi Syl-
wanowiczowi za zmudne i sumienne przeczytanie manuskryptu;
zawdzieczam Mu niejedng cenna uwage- Wreszcie pragne podziekowac
wydawcy, Paristwowemu Zaktadowi Wydawnictw Lekarskich, za jego
prace przy ostatecznym przygotowaniu ksiazki do druku; w kazdym
dziale tej instytucji, czy naukowym, czy technicznym, spotykalem sie
zawsze tylko z daleko idaca pomoca, zrozumieniem i uwzglednieniem
moich wymagan i potrzeb.
Kilka lat ciezkiej, zmudnej i trudnej pracy ksiazce tej poSwiecitem;
bede sie czut jednak hojnie wynagrodzonym, jezeli spotka sie ona, po-
dobnie jak jej poprzednie wydania, z ta sama poczytnoscia, zrozumie-
niem i sympatia.
Michat Reicher
Gdansk, w maju 1951 r.
ANATOMIA CZEOWIEKA
‘TOM I — ANATOMIA OGOLNA
KOSCI STAWY I WIEZADEA. MIESNIE
TOM Il — TRZEWA
TOM III — UKLAD NACZYNIOWY
TOM IV — UKEAD NERWOWY OSRODKOWY
TOM V — UKLAD NERWOWY
) OBWODOWY I AUTON
POWLOKA WSPOLNA. NARZADY ZMYSEOW
SPIS TRESCI
ANATOMIA OGOLNA
Wstep — opracowali Micha? Reicher i Wiestaw Lasiriski
Anatomia, jej przedmiot, dziaty i stosunek do nauk pokrewnyeh
Wainiejsze podreczniki i dzieta anatomiczne
Rys histori anatomii — opracowali T. Bilikiewicz i Bugeninas 5 Sienowski
Uwagi wstepne
Okres pierwszy historii anatomii, do émierci Galena (r. 201 n.e.)
Okres drugi historii anatomii, od smierci Galena do wystapienia Wesaliusza
(r. 201—1543)
Okres trzeci historii anatomii, od wystapionia Wesaliusza po czasy najnowsze
Rys histori anatomii w Polsce :
II wojna Swiatowa ... 43. Czasy najnowsze ... 45,
Miejsce eztowieka w Swiecie istot zyjacych i jego pochodzenie — opracowali Eu-
genia Stotyhwo i Tadeusz Dzierzykray- Rogalsiet ‘
Cztowiek jako forma zoologiczna
Pochodzenie cztowieka
Homérka—opracowali Stani@nwliller! Stontslaw Zawistouaké
Budowa komérki Gye
Benalt i wielkosé komérki ... 65. Cytoplazma ... 67. Blony komérko-
. 69. Organelle komérkowe ... 73. Jadro komérkowe ... 82
erynnode ‘komérki
Rys rozwoju osobniczego owiekay— optacowali Stanistaw Hiller i Zofia Ze-
garska . . Ce .
Pierwszy okres rozwoju zarodka ludakiego
Bruzdkowanie 2
‘Tworzenie sie listk6w zarodkowych . .
Réznicowanie sie listkow zarodkowych. Narzady pierwotne .
Wezesny okres rozwoju serca i naczyfi krwionognych
Btony plodowe 3 Boa #
Rozw6j ksztattow zarodka P
Czynnosgé narzad6w ptedowych i ich losy
Tkanki — opracowali Stanistaw Hiller i Stanistaw Zawistowekt
Réznicowanie (histogeneza) i podzial tkanek
Tkanka nablonkowa : & x
Tkanki taczne - A y aw Ss Sa i 2%
Tkanka taczna wlasciwa .. . 130. Tkanki taczne o charakterze swo-
istym ... 136. Tkanki aia szkieletowe ... 137
Tkanka miesniowa wn w
Tkanka nerwowa i glej oo
Tkanka nerwowa ... 148. Glej
Krew i tkanka krwiotworeza "
Postaé cztowieka jako calosé — opracowel Michat Reicher i i Wiestaw ‘Easitiski
Warastanie . . 5 se
Proporcje ciata ludzkiego i i i ich zmiany w ciagu werastania
: 156
ae
10
10
il
15
17
22
56
56
58
65
65
86
91
91
95
97
104
109
111
116
120
121
121
122
129
142
148
158
162
162
166
XVII
Réanice konstytucjonalne Buby ciala
Réinice piciowe .
Roéznice zwiazane Zz wiekiem |
Symetria i asymetria steal
wy ciata ludzkiego aac:
a ped narzadow 178. Okolice ciata ludzkiego 180. Okreslenia
orientacyjne w przestrzeni ... 185
KOSCI, STAWY I WIREZADLA
Budowa ogélna kosci — opracowali Michat Reicher i Wiestaw Easinski
Uwagi filogenetyczne 1 Sao i
Caynnos¢ kosci - . %
Sktad koSci .
Ksztalt kosci
Budowa wewnetrzna | kogei
Czynnosciowa architektonika Kosei
Wiasciwosci fizyezne koSci_
Wlagciwoéci biologiczne kosci
Okostna i ochrzestna
Szpik kostny
Rozw6j kosci
Warastanie i liczba Kosei P
zynia i nerwy kosci iia, M8 Byedd
oe eccoesie ~ opracowal Wiestaw Easiriski
Budowa ogélna potaczett kosci — opracowali Michat Reicher i Wiestaw Lasitiski
Rozw6j potaczen koSci an . ee
Potaczenia Sciste
Potaczenia wolne, czyli stawy
Mechanika staw6w
Streszczenie — opracowal Wiestato Easiriski
Podziat koséca — opracowali Michat Reicher i Wiestaw Lasiriski
Kosei, stawy i wiezadta kregostupa i klatki piersiowej
Kregostup — opracowali Michat Reicher i Wiestaw Lasiriski .
Charakterystyka kregu . .
Kregi szyjne
Kregi piersiowe
Kregi ledéwiowe .
Kosé krzyzowa
Kogé guziezna
Rozw6j kregostupa
Zmiennos¢ kregostupa_.
Streszezenie — opracowat Wiestaw Lasitiski
Potaczenia kregow przedkrayzowych
Polaczenia trzonéw kregow ...
gow ... 252 ;
Potaczenie przedkrzyzowego odcinka kregostupa z koscia krzyzowa
Potaczenie kosci krzyzowe] z koscia guziczna (44 8 Hos
Polaczenie kregostupa z czaszka wage Sat, ts
° Gorny caw glowy (staw szczytowo-potylicany) -. 255. Dolny stam so
wy (staw szezytowo-obrotowy) ... 257. Ruchy w stawach glowy
Mechanika kregostupa bel
Ogélna charakterystyka kregostupa ... _ 261. Caymnose rego. 267
Streszezenie — opracowat Wiestaw Easinski
249, Polaczenia wyrostkow i tukéw kre-
XVII
168
171
173
175
177
Klatka piersiowa — opracowali Michat Reicher i Wiestaw Lasitiski
Zebra 2
Mostek
Rozw6j zeber i mostka
Zmiennos¢ zeber i mostka
Polaczenia zeber i mostka
Polaczenia zeber z kregostupem
kiem ... 285.
mi... 287. Polaczenia chrzastek zebrowych... 287.
szezegélnych czesci mostka ... 287
Klatka piersiowa jako calosé
Ostatnie okresy rozwoju rodowego ... 288, Budowa ogélna ... 288
Mechanika klatki piersiowej
Streszczenie — opracowal Wiestaw Lasinski
Kosci, stawy i wiezadta glowy
siriski
Rys rozwoju rodowego czaszki :
Ostatnie etapy antropogenezy ... 300
Rozw6j ontogenetycany czaszki
Rozw6j czesei mézgowe} czaszki ..
szki ...304
Sklad ezaszki
Uwagi wstepne (funkeja czaszki) opracowali Michat Reicher i Wiestaw Ea-
_ 302. Rozw6j ezesci trzewnej cza-
Budowa ogélna ezaszki epricowall Michat Reicher | Wiestaw Lastiaki
Sciana gérna 3
Sciana przednia
Sciana tyIna
Sciana boezna
Sciana dolna
Streszczenie — opracowal Wiestaw Easiriski_
Budowa szezegétowa czaszki — opracowali Michat Reicher i Wiestaw Lasiniski .
Kosei czesci mézgowej ezaszki
Kos¢ potyliczna ... 324. KoSé klinowa ... 329. KoSé czolowa ... 336. Kosé
skroniowa ... 340, KoS¢ ciemieniowa ... 354. KoS¢ sitowa ... 357
Kosei ezesci trzewnej czaszki Lay 6 MY LAY BOM eG
Malzowina nosowa dolna ... 360. KoS¢ nosowa ... 361. Lemiesz ... 362.
Kosé¢ tzowa ... 363. Szezeka ... 364. KoSé podniebienna ... 372. KoS¢ jarz-
mowa ... 376. Zuchwa ... 378, Kosé gnykowa ... 386
Streszczenie — opracowal Wiestaw Lasirski,
Potaczenia koSci czaszki
Potaczenia Sciste ..
chwowy ... 401
Streszezenie — opracowal Wiestaw Lasiriski
Jamy i doty czaszki S&S
Jama czesci mézgowe} czaszki... 407. Oczodél
wa... 415. Jama ustna... 422. Dét skroniowy ...
niowy.... 423. Dét skrzydtowo-podniebienny ..
wy ... 425
Wyezuwalnos¢ kosci czaszki
Mechanika ezaszki
Roznice czaszki zwigzane z wiekiem
Réznice pleiowe czaszki
Uwagi kraniologiczne — opracowali Eugenia Stolyhwo i Tadeusz Dzieréy-
kray-Rogalski ;
Streszezenie — opracowal Wiestaw Lasiriski_
396. Polaczenia stawowe. Staw skroniowo-zu-
| 413. Jama_noso-
422. D6! podskro-
424. Dot zazuchwo-
283. Polaczenia zeber z most-
Polaczenia koSci zebrowych z chrzastkami zebrowy-
Potaczenia po-
308
308
311
314
314
317
322
324
324
360
387
396
406
407
425
426
428
429
429
433
XIX
Koéci, stawy i wiezadia koriczyny gérnej
Rozw6j kosci konezy
ski -_
KoSci obreczy koriczyny gérnej — opracowali Michal Reicher i Wiestaw Easin-
ski
Obojezyk
Lopatka
Streszczenie — opracowal Wiestaw Lasi
gornej — opracowali Michat Reicher i Wiestaw Lasin-
Kosei czeSci wolnej koniczyny gérnej
KoS¢ ramienna
Streszczenie — opracowal Wiestaw Lasiriski
Koégci przedramienia 5
Kose tokciowa ... 455. Kos¢ promieniowa ... 461
Streszczenie — opracowa} Wiestaw Lasiriski
Kosei reki ee a : .
Kosei nadgarstka ... 465. KoSci srédrecza ... 471. Kosei palo reki.. 476
Streszezenie — opracowai Wiestaw Lasiriski :
Stawy koniczyny gérnej — opracowali Michat Reicher i Wiestaw Lasiriski
Stawy i wiezozrosty obreczy koriczyny gorne} Les
Staw mostkowo-obojezykowy ... 479. Staw _ barkowo-obojezyko-
wy ... 481, Wiezozrosty topatki ... 483
Staw ramienny
Streszczenie — opracowat Wiestaw Lasiriski
Staw tokciowy . -
‘Staw ramienno-lokciowy i ramienno-promieniowy ... 489
Streszczenie — opracowat Wiestaw Lasinski
Polaczenia kosci przedramienia ee ne
Staw promieniowo-lokciowy blizszy ... 497. Staw promieniowo-tok-
ciowy dalszy... 499. Blona miedzykostna przedramienia ... 499. Me-
chanika stawow promieniowo-tokciowych ... 500
Streszczenie — opracowal Wiestaw Easiriski
Stawy reki ‘ a dH oe
Staw promieniowo-nadgarstkowy ... 502. Staw srédnadgarstko-
wy... 503. Potaczenia stawowe koSci szeregu blizszego nadgar-
stka ... 504. Polaczenia stawowe kosci szeregu dalszego nadgar-
stka ... 505. Stawy nadgarstkowo-srédreczne i miedzysrodreczne ...505.
Wiezadla stawow reki... 506. Naczynia i nerwy staw6w reki... 509.
Mechanika stawow reki ... 509
Stawy palcow reki ii yeaa mw Kime @
Stawy Srédreczno-paliczkowe .. 512. Stawy miedzypaliczkowe re-
ki... 514
Streszczenie — opracowal Wiestaw Lasiriski
Kosci, stawy i wiezadta koriczyny dolnej
Rozw6j kosci koriczyny dolnej — opracowali Michat Reicher i Wiestaw Ea-
siriski _ -_
Kosei obreczy koriczyny dolnej — opracowali Michat Reicher i Wiestaw Lasin-
ski zB :
Kos¢ miedniczna Aa Ee :
KoS¢ biodrowa... 519. Kosé kulszowa ..
Panewka ... 525. Otwor zastoniony ... 526
Miednica eu Be g 8 BS
Polaezenia miednicy ... 527, Budowa miednicy ... 533
Streszezenie — opracowal Wiestaw Easinski i
522. KoS¢ fonowa... 523.
437
438
438
440
445
446
446
453
454
464
465
4l7
478
479
484
488
489
496
496
501
502
512
Kosei ezesei wolne) kosiexyay dolnej — opracowalii Michat Reicher i Wiestaw
asinski
Kos¢ udowa
Rzepka
Streszezenie — opracowal Wiestaw Lasiviski
Kosei goleni
Kos¢ piszezelowa .,. 552. Strzatka ... 560
Streszezenie — opracowal Wiestaw Easiriski
Kosei stopy iat :
Kosci stepu ... 563. Kosci srédstopia ... 573. KoSci paleéw stopy ... 577
Trzeszezki ... 577 .
Streszczenie — opracowal Wiestaw Lasinski
Stawy konezyny dolnej
Staw biodrowy
Streszczenie — opracowat Wiestaw Lasiviski
Staw kolanowy
Streszczenie — opracowal Wiestaw Easiriski
Potaczenia kosci goleni
Staw piszczelowo-strzatkowy ..
kowy
Stawy stop: . a oF sth Fe $e oe xf
Staw skokowy gory... 602. Staw skokowy dolny... 603. Naczynia
i nerwy staw6w skokowych... 606. Mechanika stawow skoko-
wych ... 606. Pozostate stawy stepu... 610. Stawy stepowo-srédstop-
ne ... 612. Stawy meledayentaitogie 612
Stawy palcow stopy
Mechanika stawow palcéw stopy ... 614, Sklepienie stopy
Streszezenie — opracowal Wiestaw Lasiriski
600. Wiezozrost piszczelowo-strzal-
601, Blona miedzykostna goleni ... 601
614
MIESNIE
Ogolna budowa migsni — opracowali Michat Reicher i Wiestaw Lasitiski
Uwagi wstepne
Budowa makroskopowa migsni
Budowa mikroskopowa miesni — opracowali Stanistaw Hiller i Stanistaw Za-
wistowski -
Naczynia i nerwy migsni — opracowali Stanistaw Hiller i Stanistaw Zawi-
stowski
Narzady pomocnicze miesni
Fizyczne i biologiczne whasciwosci migsni
Mechanika miesni
Rozw6j migsni — opracowali Stanistaw Hiller i Zofia Zegarska
Miesnie somatyczne ... 641. Miesnie trzewne ... 645
Podzial miesni — opracowali Michat Reicher i Wiestaw Lasiriski
Miesnie grzbietu — opracowali Michat Reicher i Wiestaw Lasiriski
Powierzchowne miesnie grzbietu ee bee
MieSnie kolcowo-ramienne ... 650. Migsnie kolcowo-zebrowe ... 658
Glebokie migsnie grzbietu .
Uwagi ogélne ... 658. Dlugie miesnie grzbietu ... 659
Miesnie kolcowo-poprzeczne ... 659. Migsien krzyzowo-grzbieto-
wy... 660. Migsieh kolcowy... 665. Miegnie poprzeczno-kolco-
©... 667
Krotkie miesnie grzbietu ... 669. MigSnie podpotyllit 671
Powiezie grzbietu -
Streszezenie — opracowal Wiestaw Lasiriski_
613
616
618
618
619
623
625
626
630
632
640
648
649
650
658
673
675
XXI
Miesnie klatki piersiowej — opracowali Michat Reicher i Wiestaw Lasinski
Powierzchowne miesnie klatki piersiowe} an
Glebokie albo wlaSciwe miesnie klatki piersiowe}
Przepona 1
Mechanika oddychania
Powiezie klatki piersiowe}
Streszezenie — opracowat Wiestaw Lasiniski
Miesnie brzucha — opracowali Michat Reicher i Wiestaw Lasiriski
Uwagi ogélne i
Bocane i przednie miegnie brzucha
Tylne mieSnie brzucl ee
‘Trojkat ledzwiowy i Sciegnista przestrzen ledzwiowa
Wspotdzialanie migsni brzucha _
Rozeiegna miesni brzucha : : :
Pochewika mieSnia prostego brzucha ... 718. Kresa biala ... 719
Powiezie miesni brzucha 2 es
Powied powierzchowna braucha ... 720. Powied popraecana 721
Kanal pachwinowy . . : 3 Nis
Powierchnia wewnetrzna przedniej éciany braucha
Miejsca zmniejszonego oporu scian brzucha
Przepukliny pachwinowe ... 730
Streszezenie — opracowat Wiestaw Lasiriski
MieSnie szyi — opracowali Michat Reicher i Wiestaw Lasiiski
Uwagi ogélne . .
Grupa powierzchowna miesni szyi
Grupa srodkowa migsni szyi BA #8 . :
Miesnie podgnykowe ... 738. Miesnie nadgnykowe we TAL
Grupa gteboka migsni szyi .
Miesnie pochyte .. 744. Mieénie przedkregowe 147
Powieé szyi . a
Przestrzenie miedzypowieziowe szyi. 750
Trojkaty szyi
Streszczenie — opracowal Wieslaw Easiriski_
MieSnie glowy — opracowali Michat Reicher i Wiestaw basiriski
Uwagi ogélne .
Miesnie wyrazowe glowy . are S 5
Miesnie sklepienia czaszki... 757. Migénie otoczenia szpary po-
wiek ... 758. Miesnie otoczenia szpary ust... 762. Miesnie otoczenia
nozdrzy ... 772. Miesnie malzowiny usznej ... 773. Wyraz twarzy ... 774
MieSnie zucia A ona &@ Gio 4 Gee De
Powiezie giowy
Streszezenie — opracowat Wiestaw Easiriski
Mieénie koriczyny gornej — opracowali Michat Reicher i Wiestaw Lasitiski
Uwagi ogolne
MieSnie obreczy koricayny gérnej
Powiezie okolicy barku ;
Dét pachowy i jama pachowa
Streszezenie — opracowa! Wiestaw Lasirski
MieSnie ramienia a zi a oe
Grune przednia miesni ramienia... 795, Grupa tylna miesni ramie-
. 799
ewes x ramienia
Streszczenie — opracowal Wiestaw Lasiriski_
MieSnie przedramienia A
Grupa przednia miesni przedramienia ... 805
Warstwa powierzchowna ... 805. Warstwa gteboka ... 812
677
678
684
689
696
698
700
702
702
704
712
715
716
TT
720
722
726
729
730
733
733
734
738
744
748
751
753,
755
755
756
175
779
780
783
783
783
789
790
793
794
B01
802
803
Grupa boczna mie$ni przedramienia
ramienia ... 819
Warstwa powierzchowna .., 819. Warstwa gteboka .., 821
.. 815, Grupa tylna miesni przed-
Powieé przedramienia .
Pochewki Sciegien reki
Streszczenie — opracowal Wieslaw Lasirski
Krotkie miesnie reki .
MigeSnie kiebu kciuka ... 837. Migsnie ktebu palca malego ... 840. Mie-
Snie Srodkowe dloni ... 842. Rozciegna grzbietowe palcow reki ... 846
Powiezie reki
Streszezenie — opracowal Wiestaw Lasiriski
Miesnie koniczyny dolnej — opracowali Michat Reicher i Wieslaw Lasinski
Uwagi ogélne ‘
Migsnie obreczy koriczyny dolnej .
Grupa przednia miesni grzbietowych obreczy koficzyny dolnej ... 654
Grupa tylna migsni grzbietowych obreezy konczyny dolnej ... 858. Gru-
pa mieéni brzusznych obreczy koniczyny dolnej ... 865
Streszczenie — opracowal Wiestaw Easiviski
Miesnie uda a si fon tk & OH HT
Grupa przednia miesni uda... 869. Grupa przysrodkowa_ mieéni
uda ... 874. Grupa ins miegni uda ... 878
Powiezie biodra i uda
Topografia uda
Streszezenie — opracowal Wiestaw Lasiiski
MicSnie goleni _ 50 ke .
copa przednia miesni goleni... 892. Grupa boczna mieéni gole-
. 896. Grupa tylna miesni goleni ... 899
‘Warstwa powierzchowna ... 899. Warstwa gleboka ... 903
Powiezie goleni MSs oe ea
Pochewki Sciegien stopy
Streszezenie — opracowa? Wiestaw Lasiriski_
Krotkie migSnie stopy .
MieSnie grzbietu stopy ... 921. Miesnie podeszwy ... 921
Miesnie wyniostosci_przysrodkowej.... 921. Miesnie wyniostosci
bocznej ... 924. Migsnie wyniostosci posredniej ... 926." Rozciegna
grzbietowe palcéw stopy ... 930
Powiezie stopy
Streszczenie — opracowa! Wiestaw Easinski
SKOROWIDZ RZECZOWY
825
829
833
836
847
850
852
852
853
867
868
. 882
887
889
892
911
913
916
918
930
933
935
ANATOMIA OGOLNA
WSTEP
Anatomia, jej przedmiot, dzialy i stosunek
do nauk pokrewnych
Anatomia jest nauka o budowie i ksztalcie zywego ustroju. Postuguje
sie ona jako metoda badania rozcinaniem, dzieleniem ustroju na posz-
ezegélne czesci. Totez od tej starej i zasadniczej metody pracy powstala
nazwa anatomii, gdyz grecki wyraz anatemnein oznacza rozcinaé,
rozezionkowywaé. Zadanie anatomii nie ogranicza sie jednak do rozci-
nania, preparowania zwiok. Metoda preparowania, choé zastuguje na
najwieksze uznanie, nigdy nie byta celem samym w sobie, tylko Srod-
kiem, i to jednym z wielu, prowadzacym do celu. Nie mozemy jednak
zadowolié sie wylacznie wynikami preparowania martwego materialu.
Celem anatomii jest zrozumienie budowy zywego ciala. Totez badania
anatomiczne na zywym ustroju powaznie uzupelniaja nasze wiadomo-
Sci uzyskane przez sekcje osobnika martwego. Ucza nas one budowy
i ezynnosci ciala przez stosowanie takich metod, jak: rentgenografia,
opukiwanie, ogladanie czy ostuchiwanie.
Uksztaltowane czesci, z ktérych sktada sie ciato, jako siedlisko prze-
biegajacych w nich w ciagu zycia zjawisk, sa materialnym podtozem
wszystkich czynnosci ustroju uzaleznionych od siebie i powodujacych
zycie. Te czeSci ciata nazywamy tez narzadamiy, czyli organami,
a anatomia przedstawia cialo jako jednorodny zesp6t organéw, czyli
organizm albo ustrdj.
Anatomia zajmuje sie ustrojem rozwinietym lub prawie rozwinie-
tym, ktéry przez poréd zetknat sie bezposrednio ze Swiatem zewne-
trznym. Przeciwstawi¢ mu nalezy ustréj rozwijajacy sie. Rozw6j ten
u nizszych ustroj6w odbywa sie wewnatrz ostonek jajowych, a u czto-
wieka i wiekszosci ssakéw, jak réwniez u pewnej liczby innych zwie-
rzat, w tonie matki. Badanie tych stosunkéw rozwojowych jest zada-
niem embriologii (embryon = zarodek, logos = wiedza) lub onto-
genii (on = istota, genesis = powstanie). Ontogenia, czyli historia ro-
zwoju osobniczego, ma zasieg wiekszy niz embriologia, gdyz bada roz-
W6j jednostki od zaptodnionej komorki jajowej poczawszy az do ukon-
czenia wzrastania. Embriologia wraz z anatomia tworza morfologie
(morfe = postaé), nauke, ktéra ma na celu poznanie budowy zewne-
trznych form ustrojéw zywych i ich czesci sktadowych, tj. narzadéw.
2 — Anatomia tI
