Anadolu'da Paganizm: Antik Dönemde Harran ve Urfa

144 Pages·2005·2.553 MB·Turkish

by  Şinasi Gündüz

ProfD.r .Ş inaGsüin düz
Anadolu'da
Paganizm
���
. .
AntikD önemdHear ranv eU rfa
..
.9
A
.
ANKAORKAU LU
Prof. ŞDri.nas Giün düz
1960'Hteak imhadno'ğddaLu i.s ansını ÜAnnikvaerras i­
tesinldies anseüğsittüi mİinngii lteDruer'hdaveme
Manchesütneivre rsittealmearmiln1ad9de9ı 5.'D tien ler
TariDhoiç en2t0i0,3 'Ptreo feoslödru . SBaabşütolail k­
makü zeGrneo stdiiknl Oerrt,a doğu ihneatneçrloadroık,­
saalk ımlHaırr,i stiyanlık, küvrede isinel lilşe­şme, şiddet
kiksoin ularçıanldıaş malar oylaanPp rmoaGfkü.tn ad üz,
halİesnt anÜbnuilv ersİiltaehsiiy at DFianklTüealrrt ie­si
hia nabidlailbmıa şkanlyıüğrıüntım ekBtierdçiaorkk.a ­
demidke rgiydüer üttyüağyüık nu ruülyue lvieğb ii lim
hakemlyiağnsiıı rwwaw,. dinlertasriithiellsM.eiic loem[
ve Nihaİln:w ıKçü,l tvüeMr i toAlroajşit umDaelragni sı"nln
editörlüdğeyü anpüm aktaYdaıyrı.n laçnaanl ışmaları
arasışnudnal saary ılabilir:
TheK nowleodfgL ei fTeh:eO rigwiındsE arlHyi stooryf
thMew ıdaea�nds T heRierl attioto hnSe a biwoıfts h e
Qur'waınd t ot hHea rrwıiOwxfıosr,Od xf:o rUdn iveıisty
Pre1s9s9 4.
SabiSiolenGr n ostiAknlkearrV,aa :d1 i9 95.
Dinve l nwSıöç zlüAğnük,a Vraad 1i9 98.
Mitoliolİjeni w ıAçr asınOdıat:a doğu GDeilnesnee[/ deli
ÜzeıYianzeı lSaarm,s uEnt:ü 1t9 98.
PavluHsı:ı istiyMwiımlaı11Ağ,nı kna rAan:k arOak ulu
2001.
DinsŞeild dSeetvg:Si ö ylemiŞniddedRnee ta litHeıısiisn­e
tiywıSlaımks,u Ent:ü 2t0 02.
KüresSeo[n ınvleDa irn A,n karAan:k aOrkau l2u0 05.
MisyoneArnlkiakrD.aİ :BY ayın2l0a0r5ı.
Chanagne dF.: ssenDciea:l ecRteilcaatlBi eotnwse Cehnw ·ı
gea ndC ontiıiınut iltı1Uyer kisIhn teUeTcmtduiatıi on,
(edŞsi.n aGsüin düCza,f Se.rY araWna)s hingRtVPo n:
(2005).
Ankara OkuluY ayınlan: 89
©AnkaOrka ulu BYaasyııSmna nv.eT icL.t dŞ.t i.
Dizgik avpeaA kn:k aDriaz Egvii
Baskkıa,p abka skıcsiılÖ,tz :k aMna tbaacılık
BiribnacsiıK ma:s ı2m0 05
ISB9N7 5-8 109 --8x9
Ankara OkuluY ayınlan
İstanCbaudİl.s tanÇbaurlş4 ı8s/ı18 U luAsn/kara
Tel/Fa(k0s3:13 241) 0960
e-maainlk:a [email protected] aoku
Anadolu'Pdaag anizm
AntikD önemdeH arran veU rfa
ŞinaGsüin düz
ProDfr..
Ankara Okulu Yayınlan
Ankara 2005
KISALTMAI.AR
AS AnatolSitaund ies
Bkn. Bakınız
BSOAS BulleofttihnSe c hooofOl r ienandt aAlfr icSatnu dies
c. cilt
ed. editör
EJ EncyclopJaueddaiiac a
h. hicri
HG HaraGna vey(tEa. DSr.o weHrar,a Gna waiatnadt he
BaptisofmH ibZiilw aV.a ticCaint1 y95 3).
HUCA HebreUwn ioCno llAangne ual
JA JoumaAls iatique
JHI Joumaoflt hHei stoofrI yd eas
JOL JaabreriecxhO tr iente Lux
Krş. Karşılaştmnız
MÖ MilatÖtnacne
MS MilatStoannr a
n. dipnot
OMÜİFD Ondokuz MaÜyniıvse rsİiltaehsiFiya kaütl tDeesgrii si
öl. ölümü
PBA Proceeodfit nhge BrAictaidsehm y
SEL StuEdpiig rqfıecL iig nuistici
s./ss. Sayfsaa/y falar
t.y. taryiohk
tr. tercüemdee n
vd. ved evamı
İÇİNDEKİLER
ÖNSÔZ .7
.........................................................................................
1.B ÖLÜM
GİRİPŞA:GANİZM . .. 9
.......................................................................
1.MonoteGiesletn evkePl aegra nizm . 10
...........................................
2.G elenleP kasgeaniÖzzmeilnl ikleri . 15
...........................................
3.N eopaganizm . 21
...........................................................................
ilB.Ö LÜM
GELENEKSEHARLRAN PAGANİZMİ .............2.7. .............................
1K.u tsŞaelh Hiarr ran . 28
...............................................................
2.KültüvreDe iln sBeilMr e rkez Olarak Harran3 0
..........................
3.HarraÖnn'eımn iKnaiy bdeivşeiY ııkl.ı şı . 35
..................................
4.HarrPaang aniİzlİmeli g Kialyin aklar .. 46
....................................
5.HarraniTlaenrİnin na nçları . 47
...................................................
a.ÜstüVna rlİınka ncı .51
........................................................... ..
b.P oliteizm .53
.............................................................................
6.Yıldız-GKeüzletgüe n ..57
..............................................................
7.SoğmavteaMr a ralKaühlet ü .64
...................................................
8.HermeKsü lvteü
HarrPaang aznmiinPdeey gbaemrlAinkl ayışı . 72
...........................
9.HarraniRlietrüienl leri . . 77
............................................................
IIBIÖ.LÜM
ANTİK DÖNEMDEURF A PAGANİZMİ 83
..........................................
1.HeleniYzömriend Eetkkii si 87
......................................................
2.NusayObkiunl vueS üryanGie leneği 90
......................................
3.Urla'PnaıgnaD nö nemiİnlei şKkaiyannk lar 92
............................
4.Yıldız-GKeüzletgüe n . .95
............................................................. .
5.Nabvue BKeüll tleri 99
................................................................
6.AtargKaütlivtsüe B alıGköllı .. . 101
.............................................
7.UrfaPlaıg anlDairğıKenür l vteR itüelleri .121
.............................. .
SONSÔZ 131
....................................................................................
EK 151
..............................................................................................
KAYNAK ÇA. ..............................:.... .... ....1....2.. 5. .............................
DİZİN . .. .131
....................................................................................
ÔNSÔZ
Ulhiıiyevetk iu tsyaallın ıazşckabı nim re tıazfiüks tügnü chea sret­
meyitpü me vrneey aynglıaştvıedr oağnma e rkezlia nbliary ıddşioın­y la
ğavla rlıktlaaprıan mainfıande sip agoalnainbz iml,i ennee nr kednö ­
nemlergdüennü mükzaed adrü nyanın hheetrma erınan fdyaa ygoılna n
bigrel enetğeim seitlm ektİendsiarni.ıç ni nydaeş adeıvğrıev negi ü nü­
birilritki ibçaetr ioslinddudeğo uğ vaalr lıtkalnarrııl avşetybıaur nalna ­
rıt,a nrıgsüaclüt ne zaehtütrai lğain ljaerl/oebr goölraevrenab ku nlara
taziemt meöynip lançaı karpaang agne lenekkalreşrtıea, rib ho yeun
büyük mücaidbealdveeeytt ia ,z iymailnn ıtzecbkai a rş kıgünc yea pıl­
masgıe rektsiağviunnita enk tangreılecnıre v kelreşmtiiÖrrn.e ğ,it naviz
vermmeozn oteizdmiiğtyeelrke t agnerlıecnıe akrlaesrıd nabd eal ibrigri n
yersea hoilpa İns labma,ş tsaonn taa ritheiv,hi ilşdei rmkü cadeolleas­i
rakd eğerlendirKmuerk'tAaelndl,ia rhi.'b ıande,ed ti lmveeys air diısm­
tenmegseir ekteenik l avher ab oldvuuğrugnuul ambaükttüvana; r lık­
larıAnl layha'rıant ıoklldaurğıu anlutnçı inzım eedkitBru. indaonğçru l­
tusunKduar 'ualnü,h ihyeerthia bnigyria rataırkatmaa vneıo nn at azim
etmenbiinr Aolllanao hr'taka okş ma olkaocnauğsıu unydaan bdau lu­
naraikn,s anblöayrlıde asrvia nışluazraddkau nr maçyaağ ırmaktadır.
Paganizpma gvaienn ançdleanri ldibğiirnçkdoiekş iankilnıö nnac e­
likalnet diökn emaeiç te şidtilnisg eell enegkellOeiyrrs .pa a ganyiazlm­
nıztcaar idheirni nlikklaelrmbiıinşgrd e el endeekğ ilddoiylrıa;s ıpyal­a
gank ülvter itüeylallenrıa,zn ctadi ökn emyead ag eçmiaşibeta ztıo p­
lumlagrödraü lmezp.a gZazinmri,çae şiitnlain ıvşedl aavrr abniıçşi mle­
riyglüen ümüzddeye a şatılmaÖkytlkaeidE ısrkA.is urB,a biYlu,n an,
RomaK,e lvteb enzkeardii pma gadni nleyrainsnıı r-ab,ku i tadpet­ğai
nilegciebğWiii- ccaak ımDır,u idvlebe ern zyeerni(yi a d an eop)a gahna ­
reketdlese örkz o nusuBduunrd.a n bpaaşgkaan, ig zümnümüzde çeşit­
leiv ernsdeilbn a ğlılarının "bhaağllka misınünardndaçü lradrbüıik"rl eri
dizi vienr aintçü edlevd aer lıdğeıvnaeımt tiremdeikÖrtrn.e ğiMnü slü­
manh alkalraars ıKnudra',a nt'edamkyeial k laşmıumhaa loilfm asına
rağemnç,e şistukl ayin aklaraığnalıçanr,tı anş,l ayraıtnıı,rn lm,ae rzar­
lıklaürsıtntt,ae ş ınbıilratna okbjıeml evreib enn zşeeryirl ietna pınma
unsuorlua rkaukl lanıklumtassiıyo,en tlianbr dişare kitledzea hetütri ­
ğinien anılomnalsaıtra,az imbduel unuylaukpa rıvlemd ausaın kıanb u-
8 Anadolu'dPaag anizm
!ündoen laarrıanuc nıs urollaarrd aekğ erlmeensdİiis,rli öalnmc esi dö­
nemlearipeta gagne lenekhlaelarkri ans ıhnadlasa ü rdürüldüğünün
kanıtBıüdtıübrnu. n lpaarg,a nigzümniünm üdzedd eo ğruydaad nad o­
layollıa rvaakor l masyüır dübrieornl gu oldguöğsutnekurt meedir.
MedeniybeetşlAienğrai dotlaur,bi ohy sua yıtsoıpzl uvleub ğioark a­
daçro ki nasniçs tebmeişnieke ltimki şBtuii rn.a sniçs temleri arasında
pagagne leenreu,kz luynı lAlnaard oleug'edmaoe lnm uşlaHridtSıiürt­.,
merU,ra rtkur allıbkalşatoralı m aükz eArnea dolyuadşaa ybainr çok
halpko,l iteiisnta ntçallnaapr,raı ıg yaknü lvter itüeltlaenrıinymlaek ta­
dır. İntaannrıvılasaranll ı mkeltaarf,ai şzkivıkan r lıoklldaurgğ iuby iı,l ­
dızg evzeee ngleirllieşg köikl ic isyiadm alh earyaivn labri,t kvielyear di­
ğetra bii nesnvealıreklrldlaaeor l ialbgiillmieA knttedidökin re.mA dnea ­
dolpua gainn ançalraarsıı ynedray üizlüöe z deşleşatniatr ainlreınç a
kül(tKüü byeald eaK ubaböan)e mbliiyr e tru tmaktAandcıabrku.k ült,
dahzai yaAdnea doluo'rntvuaenk uzekyı sımlayraıyngodılana rgaök­
rülmekkittea,öp zteaol l ariankc yeelceeğiHmairzrv aenU rfcai rvıanda
isvee,r imtlainlrıiçka klüalrtçıeü r eçesvinbdiebr a şkşae kivladrel ığını
sürdüremdeikYrtu.k ariısdiam lveerridniizğ k iamdiigme lenekdlıe­rin
şındHaı,r istiöynacnedlsöıink e mvdeeH ıristiyialynkül zyıığlılna rında
Anadoloul'dduayk açyang o ılasnıd ri nlerdiepn adgeak nü lvter itüeller
dikkçaetkim eekdtiArn.a dogleun elinde gökrüüllitelünT e a Mristusr a
civarıSnadnadkakinü ltgüib çio ktansrıdıric nıl ersiinhdier,-v beü yü
ekztazi sereimçio çyneaip lıelpraaingy alrnei tüellerö noelmdluikdçiar .
Anadoluç'edşaipktailg iak nü lvter itüetlalreirh,i n diölneerml­eyen
leriAnndaed oluy'anynugd nıi nsgeell enehkalleigrneiel Heınr istiyanlık
veİ slianma ncıdnahd,aa l ikn ançvlead irnıd adrülzılğeım yianşdaet ıl­
mayçaa lışıNlimtışetksıiirmhb. iü ry,üf ,aç le,ş idtolğniae ls nveeo jbele­
riunğ urylaud a uğuorlsduuziğ nua nvcebı e nztearsiva uvrlaasrl,ı nda
İslamt'eımanek li delteerrisn eo lrmaağsmıAennnaa dohlauli kn ançla­
rınvdaaor l masyüır dürmüştür.
Buç alışgmeaç,m işgtüennü mützüemA nadoplaug agne leneklerini
vek ültldeerğiyinalil, n ıHzacrarv aenU rföarn eklerkianddiAemn adolu
paganizminin eölzaeel lmylaıair: ıkalçelraiamndaiıkA rtn.a dolup'ad­aki
gang eleneükzleerriy nadpeı lbaucv aebk e nzienrcie lemAenlaedroilnu,
haldki ndarlgıöğezımlnldeank einmİ is ldaımşk üıl vter itüellerin muh­
temkealy anklarbıinlıiannn ilpa şılkmaatskaıbı nudal nuacakğeıs indir.
ŞinaGsüin düz
Nisa2n0 05İ,s tanbul
1.B ÖLÜM
GİRİPŞA:G ANİZM
Latinpcaeg usv ep agasnöiz cüklertiünrdeetni ollmaivnşe
sözlüakn lamiıt ibar"ıkyılras ayladşaa yaknö,y ltüa,ş raalnı­"
lamlargıenlaep na gatne riıme ir,k ednö nemleridteinb aHrıe­n
ristigyealne neğdiinndseae nll amd"aö tekiifnaied"te m edkeu l­
lanılmıBşutnıagr ö.r Heı ristiinyaannc ıdnıışnı nkdaal anplaa­r
gano lmakiltah aemd ilmişleHrıdriirs.tg2ie ylaenn yeüğzyiı llar
boyub ut utumudneuv aemt tirvmeiy şa lnızca Hıristiyanlaşma­
yad irenReonm alvıeY unanploıl iteidsetğlitelür,miH ıristiyan
olmayanbluat reır imaldel andırsmüarydıü rmüşlerdir.
İlerldeöyneenm leörzdeel,l diiknbl iel imlebriilniimbnsi edrli ­
siplhianl intdeeş ekektümle sibyilrel ipkatgea,tn e riömzie aln ­
lamddaü,n ygae nelintdüempk uit perteosptl umilçaikrnu llanıl­
mayab aşlanmıBşutd ıorğ.r ultpuadgaa nikzamv ramıpnoılni,t e­
isçto/k t anrıdciın sgeell enekltearndreıv saarll ık.lsaenm bolize
edeşne kviels uretltearpeı nrmiat üellyearkiıynldieal ni şbkiirl i
anlamkdual lanıglödrıüğlBıüu rb .a ğlamgdeal enepkustetala pı­
cıliıfağdıee d epna gatne riçmoikt, a nrıcvıeal tıaklk aürl tiüly ea ­
kındainr tiboaltanlnaı t uralizmt/adpoığcavı ela ınğiım izm/ruh­
çuluikl iel işkiDloildaiyrı.sB ıaybliAals ,u rM,e zopotamEysak,i
Mısıvreİ ragni bbii rçeoskk Oir tadodğiun sgeell enveeğE is ki
Avrupdai nlerHiiynldeu iTzimb,e Btu dizvmeib enzegrüin ümüz
inansçi stemplaegraign e leneokllaerria nkc elenmektedir.
Pagatne rimgiü,n ümüzdgee,l enekpsaegla niozlma raadk­
landırdıvğeyı umkıazr ıödrnae klerini vgeerldeinğeiykmasipezıl -
Pagatne rimiEnsiknR.io ma'daas,k eorl mayahna lkyaö nelik a"nsliavmiıln"a
kullanıdladb ıiğlıi nmektedir.
2 Bkn.R .LF.o xP,a gaannsd C hristiNaenwYs o,r kA:l frAe.dK nop1f9 87ss,3. 0-
31.
10 Anadolu'dPagaan izm
layra nınbdaaz,yı e nkiü ltvleei rn ansçi stemilçeidrneik ullanıl­
maktadBıur b.a ğlamdaay,n zıa mandtae riyma,y gınk urulu
dinsel geleönzeekllldeierkH elı,er istiyYaanhluıdkiv,le iİ ks lam
gibdii nlekrareş bıü yücülvüeçk o kt anrıciıldleoı ğkva e r uht a­
pıcıgliıbeğisı k kiü ltleri iyheyneait dmeeny e çablidıriş zaaink ı­
mıd ak astetmekBtierdaizrd.aa ynr ınotlıalrıa k üzdeurrian­de
cağımgıizbN ie,o pagan gelenekler olbaura akkı ma­dlandırılan
larA,B Dv ed iğBeart üıl kelerbiintrda er afmtoadne rnizvmes e­
küleridzimğee r tadraak futraunl u dinsel kgaerlşaeıdn ee­klere
tap ostmodbeirnbr a şkalhdaırreık etteimnsiei tlm ektedirler.
Pagatne rimibniidrni ğkeurl laniıslgeıe şnıe lldiiknldeça erv ­
releyracpeı lbaintr a nımladmoağ rultusunBduandagı örr.pe a ­
ganm,a teıyalimzomd,e rnizsme,k ülerviebz umn ladro ğrultu­
sundgae lişveea nk ılclıilbıekr,a bliirzemy,s veelb leinkz eprair a­
metreldearyeaa lnıl ayaıdşeıtü as tüdne ğeorl arkaukt sayBaan­
tıp aradigmalüarreıtntıinğ i ifaidnees tamneık teBduid ro.ğ rul­
tudam addenibni,r eyçsıekla rın, servmeta eykennionl ojinin
alabildeisğiiornliea g nü nümüizn sapnaıg abni bri rebyö,y lesi
bireyler çüarğedtaBeşan tk ıü ltüirsüpe a gan/pagbainkriü slt­
türol ardaekğ erleinldmierktedir.·
1M.onotGeeilsetn evkePl ageanizmr
Dint arihimnodneo teizmpdoelni teyiazd mae tekü sbtiürn
güctea pınvmeat azimdbeinr çmoekt afizgiükc ed,o ğavla rlıkla­
rav ea tar uhlartıanzaie mt meykea dasra yısöırnze klbeurl u­
nurT.a nrvıe yüas tügnü çd üşüncaeçsıis ınydaad nat apınma­
dakfia rkdleığ erdliekrk aatleı narhaakn gisidniiğne rlerinden
dahaö ncoel duğvue ydai nsienla nçlatarrıinh asçeıld anna sıl
bigre lişçiimz ggiössit erödtieğdibe enr tia rtıkşomnau soul muş­
turÖ.rn eğikni,l isveeky iel isdeenğienyr a rgılakraırnşvaıe rilen
mücadelebniiürnr ünşüe klionrdtea çyıak moılşa vne y aklaşık
olarak yirmionrctia lyaükrzaıydnıaaelr t kissiünrid ürpeonz iti­
visbtak ışa çısı, dseüğrieşkvilegmi e liştiemmiea ll açni zgitsae-l
• Bu bağlamYduas uKfa planz'aımna n zamüazne rindduer duğtue kno-paga­
nizmt erimhiantiı rlatmyaakrtavara r.