Anadolu Üçlemesi - 1 (Anadolu İnançları)

293 Pages·1998·7.06 MB·Turkish

by  İsmet Zeki Eyüboğlu

SUNU~
Yap1tlannda, Ti.irkiye'nin aydmlanmasma bi.iyi.ik onem veren ismet Ze
ki Eyuboglu, "i.ilkemizde, ges;mi§e doni.ik bi.iti.in gelenekler ges;erlidir.
Bu duragan bir ortam1 yaratmaya elveri§li gelenekler -ah§kanhklar ya
sal gi.is;lerle de korunmaktad!f. .. Din verilerine dayanan bilgi, bir buy
ruk niteligi ta§1d1gmdan, ara§tlfmaya -imgelemeye el veri§liligi yoktur.
Bilgiyi bir degi§mez buyruk niteligine doni.i§ti.irerek toplumu aydmlat
maya kalki§mak yozla§maktlf. .. Ki§iyi deger yapan topluma getirdigi
ayd111hkt1r. .. " ci.imleleriyle ayd111lanmac1 bilimsel bir gelenegin olu§ma
sma katkilar vermeye devam etmektedir.
Anadolu inans;lan, gi.ini.imi.iz Ti.irkiye'sinde insanlanm1zm ti.im davra
m~lanm derinden etkilemeye devam eden bo§ inans; haline gelmi§
inans;Ian da kapsayan, ay, yilan, y1ld1z, albast1, ugur, si.innet, dovme, ye
diler ve bilmeceler konulannda temel bir incelerne yap1t1d1r. Oni.inden
kara kedi ges;mesini ugursuzluk sayarak ya§airnrn koreltenlerin de oku
rnas1 dilegiyle.
Anadolu ilas;Ian. insanm sagaltilmasmda dogayla uyumun gerekliligini
kavrayan ilk insandan, toplum ve ya§am si.izgecinden ges;erek gi.ini.imi.i
ze dek gelen bitkisel kan§tmlar ve psikolojik etkilere neden olan yerel
kimi tipik inans;lann derlenmesi ve gi.ini.imi.izdeki tarafs1z gozde hemen
hemen ilk yaz1li kay1t1d1r.
Bi.itlin eserlerinde aydmlanmanm da temelini ges;mi§te ve gi.ini.imi.izde in
san ve insan faaliyetlerinin anla§ilmas1111 koyan yazar. Anadolu Mitoloji
si 'nde de aym kaygilan gi.idi.irek soylencede gizli gers;egi - insan gen;-egi
ni bi.itUn 91plakhg1 ile gozler onLine seriyor; "soylencenin bi9imi yap1s1
dogaya sorulan sorunun ortaya konan, dogadan alman kar§1lig1d1r.''
ismet Zeki Eyuboglu'nun Anadolu'nun yerli bakt§ll1111 i.irlini.i olan bu i.is;
kitab1 ayn ayn ama ozi.ine uygun olarak yaymevimizce, '·Anadolu Di;:
lemesi·· temelinde okura sunuluyor.
Toplumsal Donii~iim Yaymlar
ANADOLU
•
INAN<_;LARI
Anadolu Uclemesi - 1
.;
Ismet Zeki Eyuboglu
TOPLUMSAL
OONOsOM
YAYINLARI
Toplumsal DonO~Om Yayinlan
Kurucusu: Hayri Bildik/Hati.ce Bahtiyar
Top/11111sa/ Dii11ii~·ii111 Yaymlan : 80
\ra.yt1rma i11cele111e:I 1
E.rnho,~/11. ismet Zeki: "Anadolu i11a11~·lar1, 1987"
"A11adol11 inanrlan .Anado/11 O~·lemesi: 1"
l.Baskt.· 1500 adet Toplwnsal Diinii~iim Yay111/art
1'vfans 19Y8. istanlml
ISBN: 975-826'J-N-3
Yay111 Yi>11et111e11i :Hayri Bildik
Yay111 Koordinatiirii: Hatice Bahti_mr
Kapak : Omiir Bahtiyar
Repriidiksiyon: Giiksu Grafik
© ismet Zeki E.vuboglu!Toplumsal Dii11ii~zl111 Yay111/an
Bask1 Gilt: Gokku~g1 Matbaac1hk
Tel: [phone]
Gene/ Dagwm: KARDAK-Narlt Baltre Sok. No.6 I 3
Cagatog/11 -istanbul
Telef£1ks: 512 45 91-Te!: 512 31 61
Toplumsal Diinii~iim Yaymlan ve 28 I Bilgi Birikim, Kardak Efjitim
ve Kiiltiir Hi:m. Ltd. $ti. yan k11rnlu~·/and1r.
ANADOLU iNAN<;LARI - .. anadolu Ut;lemesi I
i<;iNDEKiLER
ina119lar Soylenceler Dstiine. -I- 7
ina119lar Soylenceler Osti.ine -II- 15
ina119lar Soylcnceler Dsti.ine -III- 20
inan9lar Soylenceler Dstiinc -IV- 22
Giri§ 29
Toplumlar - inan9lar 35
ina119 Nedir. 37
inan9 Ti.irleri 40
inan9lann Kaynaklan 42
Anadolu inanc;:lannm Gene! Nitelikleri 46
inan9 Kayna§mas1 51
Ay'la ilgili inan9lann kaynag1 54
Ti.irki.ilerde Ay 54
Ay ile Su 62
Karanhklar, Koti.i Tinier 66
~eytan Di.igi.ini.i 68
Gi.ine§in igneleri 71
Giinler 74
y~~- 77
Ate§ 82
~rt ~
Y1ld1z. 92
Demiri Isirmak 96
<;arp1lma Nazar (Goz Degmesi) 99
Hortlak 104
Dili 100
Davara 111
Sacayag1 K1v1lc1mlan 114
i<;iNDEKiLER
Ugursuz Bayku§ ile Ori.irncek 118
Albast1 121
Karalar 124
Ye§il 128
Nisan Yagrnuru 129
Ebern Ku§ag1 (Gok Ku§ag1) 132
Min are 134
Dornuz Neden Karg1lanrn1§ 138
Akrep Deyip Ge9me 142
Bizden iyiler 145
Aylar 150
U gur Dedikleri 154
Kemikler 161
Kedi 164
Y1kanma 168
Si.innet . 170
And i9mek Hayvan Dogi.i§ti.irmek 172
Dogrneler 175
09 176
Yaban Adami 176
il - Koy inan9lan 179
Halk inan9lan 187
Yediler 197
Babillilerde Yedi 218
Bilrneceler 229
Anadolu inarn;Ian
iNAN<;LAR
SOYLENCELER USTUNE
- I-
Bu 9ah§manm birinci boli.imii daha once "Anadolu
inan~·/an" ad1yla yaymlanmJ§tU. ikinci bohimiinii olu§tu
ran soylenceler de "Anadolu Mitologisi" ba§hg1 altrnda
toplanrn1§t1r. inan9larla soylenceler (mitologi varhklan) ara
smda koken birligi vard1r. Ne inan9 olmadan soylcnce, ne de
soylenceden kopuk bir inan9 sozkonusu edilebilir. Bu iki
oge, ilk bakl§ta ayn nitelikler la§lfl111§ gibi gi:iriiliirse de, ozii
olU§lllfan i:igeler birdir, ba§kahk siirenin ge9i§iyle gen;:ekle
§e11 bi9imlenrnededir. Bu olayda 9oktannc1 dinlerden tek
tannc1 dinlere ge9i§in de biiyiik etkisi vard1r. Bugiin soylen
ce tiiriine giren inan9 tiirlerinin hep 9oktannc1 donemlerle il
gili oldugul bilinmektedir art1k. Tektannc1 dinlerin daha ke
sin bir ta111m1 olmas1 yaz1ya ge9en kurallan, ko§ullan bu
lunmas1 nedeniyle soylenceye yonelrne pek seyrek goriiliir.
Soylence niteligi ta§iyanlarda 9oktannc1 donemden kahp bi-
7
ismel Zeki Eyuboglu
\:im degi§tirenlerdir.
Tiirkc;;emizde "soylence" cliye amlan iiriinlerin eski Ana
dolu dillerindeki kar§1hg1 "mito.\''ur. Bu sozciik son c;;aga
degin Grekc;;e sanilmi§, yaz1ya oyle gec;;irilmi§tir. Oysa, yapt
lan dil ara§tlfmalanncla, bu sozciigiin; koken olarak Grek
c;;eyle ac;;1klanamad1g1, claha c;;ok Dogu kaynakh olclugu anla
§Ilm1§lir. Ozellikle bu "mit"kokii Grek clilinin yap1s111a pek
uymamaktadJr. Grekc;;ede "mitos" sozciigii, aynca, "iplik"
anlamma cte gelmektedir. 6te yanctan "mydos" sozcugu
··1slakftk", "kiif' "mythos" ''soz ··, "soylev" kar§1hg1d1r,
soylence ise "nzythos" ile "fogos" SOZCiiklerinden O!U§tU
rulmu§, yenic;;aglara ozgii bir kavramd1r, "soylence-bilim"
kar§1hg1d1r. Bu sozciik, bugiinkli soyleni§iyle, Ti.irkc;;e'ye
Fransizca'dan gec;;mi§tir, "g" sesinin Franstz dilinde "j" diye
soylenmesi sonucudur; dahast bu "logos" sozciigiinii "lo
ji"' bic;;iminde soylemek dilbilim bak1m111dan yanh§ttr, soz
ciigiin kokiinii degi§tirmektedir. Ote yandan, Arapc;;a'dan
Osmanhca ya· gec;;en, soy1ence kar§1hg1 soylenen "usture
"c;;ogulu esastir)" sozciigii de Grekc;;e "ara§tzrma ", "oykii" ,
··soy/en ti" anlamlanm ic;;eren "historia" sozciigiinden de
gi§tirilerek ahnmI§lir. Bu k1sa ac;;1klama, Arap-iran -Osman
h dillerinde, kokensel olarak, bir "soylence"kavrammm
dogmad1gm1, bu kavramm anlamma yakm anlamlar ic;;eren,
ancak sozciigiin biitiin gerc;;egini kapsamayan, ba§ka dil var
hklanmn tiiretildigini gostermektedir.
iran-Arap uluslanmn, c;;oktannc1 donemlerinden kalma,
bir takim ozgiin soylenceleri vardir, ancak bunlann da eski
Hind-Mezopotamya kokenli oldugu (inane; iiriim'i olarak)
bilinmektedir. insanlarm tannla§tmlmas1, tannlann ki§ile§ti
rilmesi biitiin dogu dinlerinde vardlf ( r;oktannc1 donemde ),
ozellikle MlSlr toplumunda bu olay c;;ok yaygmd1. Babil-M1-
sIT-Siimer inanc;;lannda krallann, dogrudan dogruya, tannlar-
8
Anadolu in~lan
la konu§tuklanm, onlardan toplum yonetimiyle ilgili buy
ruklar ald1klanm gosteren kabartmalar, yaz1b belgeler elimi
ze ge<_;:mi§tir. isJam dininde, tannya yiikletilen nitelikler, tan
n adlan incelenince, bunlann insanla, insan eylemleriyle
baglanuh oldugu anla§1hr. Bir insan cylemi, insan nitcligi
a§m soyutla§tmlarak, anlam s1mrlan geni§letilerek tannsal
kihga sokulmaktad1r. Bu olay, bu tektannc1 dinin dogu§un
da, <_;:oktannc1 inan<_;:lann gi.icli.i etkisini sergilenmektcdir.
Son ii<; tektannc1 dinin kutsal kitab1, tannmn el<;ilerine,
dogrudan dogruya bildirdigi buyruklar biitiinii olarak nitele
nir, sayg1 goriir. Bu buyruklann olu§turdugu biitiin bir yasa
niteligindedir. Kesindir, tart1§1lmaz, genel ge<_;:erlik ta§Ir,
oliimsiizdiir. Bu tann elqileri de "yiice"ki§ilerdir., saygmhk
lannm smm yoktur. irndi bu olaydan yola <_;:1karak, daha es
ki donemlere gittigirnizde bir benzeriyle kar§Ila§mz.
ib.18.yy. da ya§ad1g1 bilinen, iinlii yasa koyucu Hammura
bi'nin tannlardan buyruk ald1gm1 sirngeleyen bir kabartma
vard1r. Bu kabartmada Hammurabi, tanns1yla konu§ur, on
dan yasa niteliginde buyruklar ahr, diye gi:isterilmektedir.
Bu yasamn ozellikle on bi::ilumi.i <_;:ok ilgin<;tir. Bu on b6liimii
Hammurabi'den en az di::irtyiiz y1l sonra gelmi§ tann el<;isi
Musa'nm kurdugu dinde de bulmaktay1z, buna,"On Buyruk"
denmektedir. Musa da, Hammurabi gibi tannyla konu§ur,
ondan buyruk ahr, ald1g1 buyruklar bir kesin yasa niteligi ta
§ird1, oyle inamhr. Ondan sonra gelen tektannc1 dinlerin ku
ruculan da tann ile konu§IBU§, ondan kesin yasa ge~erligi
ta§1yan buyruklar almI§lir. Bunun benzeri olaylar, eski iran
inan~lannda da Hind inarn;:lannda da somut olarak goriiliir.
bte yandan , bu tiir inan<;larla baglantJh olarak yeni bir olay
ortaya <;1kar. Tektannc1 dinlerin dogu§tmdan sonra, tannsal
i::izellikler ta§tlan birtak1m ki§iler toplumda boy gosterir.
Bunlara bilici, ermi§, kutlu bg. nitelikler yiiklenir. Bu ki§iler
yerle, stireyle baglant1h saytlmaz, bir sure i<_;:inde degi§ik
9
ismet Zeki Eyuboglu
yerlerde gariilebilir, gelecegi bilebilir, bir olay1 olu§undan
y1llarca once a91klayabilir. Bunlan inan9 bi:iyle soyler, bi:iyle
yayar. Dzerinde ilgiyle durulursa bu tiir olaylann 9oktannc1
dinlerden kald1g1 kolayca anla§thr. Demek inan9, soylence
ortadan kalkm1yor, yalmz giysi degi§tiriyor, ba§ka bir boya
ya biiri.inerek etkinligini siirdiiriiyor. Bu olaylan, daha sonra
bu 9ah§mamn iki boli.imiinde, konulann aynhg1 nedeniyle
yeniden ele alacag1z. imdi ba§ka bir soruna ge9elim.
Uygarhgm geli§imiyle atba§I yiiriiyen i:inemli bir olay
vardir, o da ki§inin uygarhga kar§I 91kmas1 ya111nda onun
i.iriinlerinden alabildigine yararlanmas1, uygarhga aykm di.i
§iincelerini-inan9lanm yine uygarhgrn verileriyle besleme
ye, siirdi.irmeye 9ah§mas1d1r. Bir inan9, ki§iye kar§t 91kt1g1
akimm verilerinden yararlan, i§ine gelen ya111111 al, gelmeye
ni yer, koti.ile, ge9ersiz sayarak su9la diye ogiitler verirse, bu
i:igi.itleri yerine getirmeye c;ah§anlann say1s1 9ogahrsa, bi:iyle
bir toplumda ina119-di.i§iince bunahm1, c;i:ikiintii var demektir.
Bir inane; kurumu, etkinligini siirdiirmek i9in, kar§t 91kt1g1
bir geli§irn odagrndan yararlanrnada sakmca gormiiyorsa,
onda tutars1zhk, kendi kendine yetersizlik, s1ghk, 9i:iziilme
son s1111rlanna varm1§t1r. Kimi kavramlan, kar§lt yorumlarla
besleme-geli§tirme-ayakta tutma egilimi ki§ide akti:ire sar
smt1smdan, dengesizlikten kaynaklamr. Aktare denen, biiti.in
diriler arasmda yalmz ki§ioglunda bulunan, davrarn§ diizeni
kar§1 c;1kt1g111dan yararlanmay1 olumlu gordi.igii yerde i:izi.in
den kopmu§, giiciinii yitirmi§, daha gii9liini.in elinde tutsak
olmu§tur, bunun ba§ka ti.irli.i bir yorumu a91kla111§1 yoktur.
Zaman biiti.in gii9lerin iistiinde bir erkle donanm1§tlf, bu da
dogasmm geregidir. Zamamn ozdege baglt bir kavrarn olma
s1, kaynagmm kesinlikle bilinmeyi§i ya da bilini§i, konuyu
degi§tirmez. Bugiin, ne denli yetersiz say!lsa bile, kimi yi:in
leriyle diinden 9ok daha gi.i9ltidiir. Gelecek ise bugiinden da
ha saghkh, daha etkilidir. Bu nedenle zamanm degi§tirmeye-
10