AMERiKAN ÜNiVERSiTELERiNDE iSLAM HUKU

24 Pages·2010·1.48 MB·Turkish

islam Hukuku Araştırmaları Dergisi, Sayı: 4, 2004, s.413-436
AMERiKAN ÜNiVERSiTELERiNDE iSLAM HUKU
KUNUN KURUMSAL VARLJGI
Dr. Eyyüp Said Kaya•
Abstract
lnstitutional Existence of lslamic law in American Universities
This paper attempts to scrutinize institutional presence of lslamic
law in American universities. Based on personal observations and
...
experience, it traces lslamic law within tree dimensions of a university
system, namely, curriculum, specialization, and academic
organizatior:ı. In addition, the essay examines academic societies thea
focus on lslamic law. Finally it ends with a discussion that relates
institutionalization of lslamic legal studies to the current attitudes on
this disciple.
Amerika Birleşik Devletleri'nde (ABD) almdemik İslfun hukuku çalış­
ımılarını tanıtmak için, bu çalışmaların kurumsal ve zihni haritasını çıkar­
mak gerekmektedir. Bu yazı, üniversite sistemi içindeki kurumsal varlığı
açısından, ABD'deki akademik İsiilm hukuku çalışmalarını ele almayı hedef
lemektedir. İngilizce litcratürde bu konuyu inedemeyi amaçlayan bir çalış­
ınaya rastlanamamıştır. Oryantalizm hakkında çok sayıda metin kaleme
alınmasına rağmen, İsifLm ilimleri haldundaki Bntılı araştırmaların, ınüstakil
bir saha sıfatıyla, hfılft kendisini tartışmaya meyilli olmadığı gözönüne alınır­
sa, bu durum şaşırtıcı olmamalıdır.
Ünivcrsitelerdelö İslam hukuku çalışmaları, fıkıh hakkında sarfeelilen
gayretin sadece bir boyutunu teşkil etmektedir. ABD'de fıkıh ile ilgilenen
muhtelif çevreler bulunmakta ve Amerikan müslümanlarının tesis ettiği
kurumlar bu çevrelerin başında gelmektedir.1
·İslam Araştırnwl:.ırı ıVIerl,ezi (İSAivi).
1 Amerikan müslümanlarının fıkıh çerçevesindeki faaliyetleri -kolayca tahmin edileceği
üzere- meselc, dil, vurgu ve kurumlaşma gibi birçok açıdan Anıerikan üniversitelerindeki
fa:ıliyetlcrdcn farklıdır. Amerikan müslümanlarının fıkıhla ilgili başlıca kunımlaşnw
teşcbhüslcrinin ~ırasında Fiqh Council of North Amcrica ve Shari'ah Scholars Association
of North Amcrica zikredilebilir. Fıkıh eğitiminde liatmı gelen ilk gayretlerden biri, ıııcd-
414 Dr. Eyyüp Said KA YA
Amerikan üniversitelerindeki İslam hulmku çalışmalanna dair bir
araştırmanın karşılaı:ıacağı ilk problem, İslam hukuku kavramının
.
hudutlarını belirlemek olacaktır. İslam hukuku, akademik teşkilattaki yeri
·"'
hakkında Batı'nın asgari müı:ıtereke varamadığı bir sahadır. Fıkıh ilminin
modern bilimler tasnif(ler)inde tek bir başlığa tekabül etmemesi, bu ilmin
üniversite içindeki varlığının ve hudutlarının tespitine de yansımıştır. Fıkıh,
Batılı tasavvurun dini ve seküler ayrınuna muhalefet ettiği gibi, sosyal bilim
ve hukuk, descriptive ve normative, hukuk ve ahlak, din ve hukuk
ayrımlarını geçersiz kılan bir ilim olması sebebiyle, Batı ünivcrsitlerinde
sınırları ve kapsamı hakkındaki belirsizlik sürekli gündemdedir. Batı 'nın
İslam'ı ve müslümanları bilimsel araştırmanın mevzuu olarak inceleme
tecrübesi de bu belirsizliğin başlıca sebeplerinden biridir. Oryantalizm ve
antropoloji gibi sahalar ihdas ederek, kendinden olmayanı araştırınayı farklı
bir bilimsel faaliyet kabul eden Batı, İslam'ı nasıl incelemesi gerektiğine
dair usul sorularını kendine uzun süre yöneltememiştir.. İkinci Dü.nya
Savaşı'ndan sonra Oryantalist çalışmaların "Ortadoğu Araştırmalan"na
dönüşümü, bu sahanın coğrafya esaslı olarak belirlenmesi gerektiği
anlayışını sürdürmüştür. İslam ilimleri hakkındaki çalıı:ımaların
kurumlaşamamasında önemli rol oynayan söz konusu aıi.layıştan en çok
etkilenmiş ilim dallarından biri de fıkıhtır. Oryantalist geleneğin modern
üniversite içinde yaşadığı maceranın ötesinde, Amerika'daki üniversitelerin,
Avrupa üniversitelerinden farklı olanik, kısa vadeli ilgi ve ihtiyaÇlara göre
düzenieyebildikleri iç yapılanmalan da bu halin devam etmesinde etkili
olmuştur.
İslam hukuku çalışmalarının hudutları, fıkıh ilminin ınevzuu,
meseleleri ve usulü ile bir şekilde alakah akademik faaliyetler olaralı:
belidendiği takdirde, İslam'a dair çalışmaların çok büyük bir kısmını ihtiva
eden hayli geniş bir saha ortaya çıkacaktır. Fıkıh sosyal bilimler, din, hukuk
ve ahlak gibi dalların yanısıra, kadın, ırk, çevre, şehir ve insan hakları
araştırmaları gibi disiplinlerarası kabul edilen muhtelif sahalara doğrudan
rcscyi Amerikan topraldarına taşıımı hedefiyle, Hamza Yusuf ve Zeyd Şaldr gibi mühtcdi
önderleri tarafından California'da kurulan Zaytuna Institute'dur. bkz.
http://www.zavtuna.on!/ (01.02.05). Halihazırdaki müfredatında Metnıı'l-Alıdari, İbıııt'l·
i\şir, Risaletıı İbn Ebi Zeyd'e yer veren kurum, yakm gelecekte Mıılıuı..wırıı'l-IIalil,
}/er{ı/w'l-Felcllı, Mıılıtcıscırı.t '[.J(ııi:lıtri, el-Hidaye ·ı:e Bidayetıı'f.ı\fuctelıid'i de okutnıayı plan
lamaktadır. Öte yandan ABD'nin alwdcmik teşkilatında bir yer edinme çalışmalarının
örneği olan Graduate School of Islamic and Social Studies (GSISS, Virginia),
müslümanlar tarafından idare edilen luımpüs esaslı ilk lisansüstü İslilm araştırmaları
kurumu olarak burada kaydedilmclidir. İslfim araştırınalarında M.A. derecesi veren \"C
ı\meriluın müslümanlarının din görevlisi ihtiyacını karşılmayı hedefleyen GSISS, Bilginin
İslilmllcştirilmcsi hareketinin ABD'de önderliğini yapan ilim adamları tarafından lmrOI·
muı;ıtur. Okul müfredatındalti fıkıh ve fıluh usulüne dair derslerin arasında Fiqh of
Muslim i\:Iinorities ve Philosophy of Punisment in Islam gibi başlıkların yer alması, Ba
tı'da müslüman olmanın beraberinde getirdiği problemierin etkisi şeldinde yorunılanabi·
lir. bkz http:/h n\"w.siss.edu/ (01.02.05).
Amerikan Üniversitelerinde islam Hukukunun Kurumsal Varlığı 415
tekabül eden meseleler içermektedir. Üstelik günümüzde Batı dünyasının
İslftm dini ve medeniyeti ile en sıcak karşılaşma noktalarının neredeyse
tamamını fıkhi meseleler (cihad, çok eşlilik, hicab, haddler vs.) oluşturduğu
için, üniversitede İslam'ı tanıtınaya çalışan giriş dersleri dahi, değişen
nisbetlerde, fıkıh hakkında konuşmak zorunda kalmaktadır.
Fıkhın hem bütün meselelerinde mevcut bir boyutu, hem de ·
sistematiği içindeki bir ana başlığı oluşturan ibadet, bazı istisnalar dışında,
Amerikan üniversitelerinde ele alınmamaktadır. Fıkıhtan İslam hukukuna
geçişi mümkün lnlan unsurlardan biri, ibfıdetin devre dışı bırakılınası
olduğu için, Amerikan üniversitelerindeki fıkha dair çalışmalar rahatlıkla
İslftm hukuku çalışmaları olarak adlandırılabilir.
Büyük ölçüde şahsi gözlem ve tecrübelere dayanan bu yazıda, İslam
hukukunun Amerikan üniversitelerindeki kurumsal varlığı, müfredat,
uzmanlık sahası ve akademik teşkilat olmak üzere üç boyutta ele
alın'iıcaktır. Konunun tamamlayıcı bir unsuru olarak gönüllü akademik
teşekküllere temas edilmesinin ardından, sonuç bölümünde İslam
hukukunun Batı üniversitelerindeki kurumsal varlığı ile bu sahadaki
çalışmalara hakim anlayışlar arasında irtibat kurulmaya çalışılacaktır.
1. Müfredatta islam Hukuku
Amerikan üniversiteleri arasında sayıları ciliye yaklaşan bir grup,
öğretim pro~nımlarında İslam hukuku ile ilgili derslere yer vermektedir.2
2 İsiilm ve Ortadoğu çalışmalanna yer veren üniversiteler arasında, 2003-2004 öğretim
yılındaki ınüfredııt programiarına İsiilm hukuku ile alalmlı dersler koyanlar şunlardır:
University of Arizona (Arizona), University of Arkansas (Arkansas), University of Califor
nia (Californiıı), University of Califomıa at San ta Barbara (Cıılifornia), Bartford Scmi
nary (Connecticut), Yale University (Connecticut), Emory University (Georgia), Georgia
State University (Georgia), University of Chicago (IIJinois), University of Illinois (IIli
nois), Indiana University (Indiana), The Johns Hopkins University (Washington, DC},
Boston University (Massachusetts), Harvard University (Massachusetts), Michigan State
University (Michigan), University of Michigan (Michigan), Wayne State University
(Michigan), \Vashington University in St. Louis (!vlissouri), Dartmouth College (New
Haınpshirc), Princeton University (New Jersey), Rutgers University (New Jersey),
Columbia University (Ne\Y York), Cornell University (New Yorlt), Fordham University
(New York), New York University (New York), City University of New York (New York),
Duke University (North Carolina) Iliram College (Ohio), Ohio State University (Ohio),
Portland State University (Oreğon), Pennsylvanıa State University (Pennsylvania),
Teınple University (Pennsylvania), Brown University (Rhode Island), University of Texas
at Austin (Texas), University of Utah (Utah), University of Virginia (Virginia), University
of Washington (Washington), Georgetown University (\Vashington, DC), University of
Wisconsin (Wisconsin), Catl10lic University of America (Washington, DC). İsiilm huku
lnınu ihtiva eden programları tespit etmek için, Middle East Studies Association of North
Aınerica'nın (MESA) hazırladığı Ortadoğu araştırmalarına yer veren üniversiteler list
esinden yar:ırlanılabilir. bkz. http://fp.arizona.edu/mesassoc/Directorv/directon'.htm
(01.02 .05)
o
-~--·--·:~-............ '"'f'·.....,-·-..-
416 Dr. Eyyüp Said KA YA
Öğrenci ilgisi ve güncel gelişmeler, müfredat programlan üzerinde çok
etkili olduğu için, bu rakam her sene değişe bilmektedir. Özellikle ı ı Eylül
.
2001 sonrasında İslam'a ve İslam dünyasına karşı yükselen ilgi,
. #
üniversiteleri İslam haklundaki derslerinin sayı ve çeşitlerini artırmaya
sevketmiş ve sözkonusu gelişme İslam hukuku sahasına da aynı nisbette
yansımıştır:1 Bu ilgiyi lwrşılıksız bırakmamak için birçok, üniversite İslfım
hukukuna dair konferans ve açık oturumlar düzenlemiş, bir kısmı ise
müfredat programianna uzmanlıklan tartışılır kişilerin verdiği seçmeli
dersler koymuştur. İslam hulnılmna lisansüstü programlarında daha kalıcı
bir şekilde yer verenlerin çoğuuluğunu ise, Amerikan üniversiteleri
sınılanıalarmda üst basamaklarda yer alan ve bir kısmı Ivy Lcauge'den
ınadud olan Princeton, Yale, Dartmouth gibi kurumlar teşkil etmektedir.
İslfım hukukunu sistematiği ve terminolojisiyle, bir diğer ifadeyle,
müstakil bir disiplin sıfatıyla işleyen müfredatlann sayısı sınırlıdır. Zira
İslam hukukuna dair lisans ve yüksek lisans dersleri, umumiyede İslam'ın
günümüz Batı dünyası ile çatıştığı en sıcak noktalar hakkında ve sosyal
bilimlerin bakış açısı ile işlenen derslerdir. Nitekim Amerikan
üniversitelerinde İslam hukukuna dair müfredatın çoğunluğu, Religion,
State and Islam, Islam and Politics, Politics of Islam, Islamic Institutions
and Political Ideas, Islamic Political Thought, Political Culturcs of Islamic
\Vorld, Islam and Rule of Law, Legal Culture of Islam, Law Society and
Ciılture in the Middle East, Gender and Islam, Woman in Islam, Islamic
Finance, Economics and Islam gibi başltidar taşımah:tadır. Üstelik söz
konusu başltidar altında işlenen dönem ve konuların her zaman ve
tamamıyla klasik İslfım medeniyetine ait olduklannı söylemek de mümkün
değildir. İslfım ülkelerinin ve toplumlarının geçirdiği modern tecrübe,
"İsli\ m" kelimesinin bu tecrübeyi de .içeren bir şekilde kullanılmasının
etkisiyle, derslerin önemli bir kısmını kaplam~ıkta, hatta bazılannın eksenini
teşkil etmektedir. Modernizmin getirdiği kırılına bir dönüm noktası kabul
edilmelde beraber, zaman zaman müslüman ülkelerde İslam 'ı hiçbir şekilde
kaynak almamış kurum ve ilişkiler bile, İslfıın başlığı taşıyan derslerde
işlenebilmektedir. ?vlesela Islam and Politics yahut Islamic Politics başlığı,
.ı Akademik haber yayınıcılığı Yfıpan medyada ll Eylül'den sonra artım İslanı'a yönelik
merakın ne kadar dramatik bir şekilde üniversitclere yansıdığına dair birçok habere
nıstlanabilir. ~c Ortadoğu ne de İslfim araştırımıları hakkında bir programa sahip olan
Stanford Üniversitesi'nin (California) ll Eylül sonrasında öğrencilerden gelen yoğun
talep üzerine başlattığı faaliyet ve nldığı İsiilm Araştırmaları Programı kurma kararı, söz
konusu gelişmelerin örneklerindendir. Meseln bkz. http:// news·
scrviee.stanford.edu/news/2001/december12/mideast-a.html (01.02.05); http:/ /ncws
service.stanford.edu/news/2002/o ctober9 /mideast-1 09 .h tml. (01.02 .05). Standford 'un
bu teşebbüsü hakkındaki haberler incelendiğinde .iki nokta dikkati çckmektedir. Birinci
si, İsiilm araştırmalarımn alwdeınik sistem içinde nerede dürması gerektiğine d~ıir yetkili
kişi ve bölümler arasında farldı lwnaatler vardır. İkincisi, söz konusu teşcbbi.is için lwthı
ve işbirli.gi tnlcp edilen bölüm ve okullar arıısında hulnıluıkulu da bulunmaktadır.
Amerikan Üniversitelerinde islam Hukukunun Kurumsal Varlığı 417
bir üniversite veya bölümde hilafet kavramını merkeze alarak fıkhın anayasa
hukukuna telmbül eden konularını iı;ıleyen bir derse ait olabildiği gibi, bir
baı;ıka bölümde fıkıh kavram ve metinlerine yalnızca mukaddime kabilinden
temas eden ve büyük ölçüde modern Arap rejimleri veya Arap - İsrail
çatıı;ıması üzerinde duran bir derse de ait olabilir. Üstelik bir akademisyeni
İslam huİmkçusu yapan tek bir yetiı;ıme süreci bulunmadığı için, farklı
eğitimlerden geçmi§ ve dolayısıyla farldı birikimlere sahip hocaların
müfredatlarında yer verdikleri konular da farldı olabilmektedir. Keza, sosyal
bilimlerdeki bazı konu ve ilgilerin İslam medeniyetinde birden fazla disiplin
ve gelenek içinde bulunması da söz konusu muhteva farklılığında
belirleyicidir. Mesela Islamic Political Thought baı;ıhkh bir ders, Farabi'den
İbn Rüı;ıd'e bir dizi filozofun metinlerini esas alabildiği gibi, Maverdl, Gazzall
ve İbn Teymiyye üzerine de inşa edilebilmektedir.
İslam coğrafyası ve medeniyetini tanımak, fıkıhtan haberdar olmayı
~ereJitirdiği iÇin, İslam ve Ortadoğu haldundaki birçok dersin müfredatında
Islam hukukuna bir yer tahsis edildiği görülmektedir. Introduction to Islam
ve Introduction to Islamic Civilization'dan, Gender in Islamic Histoıy ve
Economic History of lviiddle East'e kadar muhtelif dersler, çeşitli ı;ıekillerde
ve nisbetlerde İslam hukukuna temas etmektedir.
İngilizce'nin hala İslam hukukunu "günün ilgi ve ihtiyüçlarını
gözeterek" tanıtan literatürden yoksun oluı;ıu, bu sahaya dair derslerin en
önemli problemlerinden biridir. Bu yüzden The Encyclopaeclia of Islam
(new edition, EI~ ve Oxford Encyclopedia of lV!oclenı Islamic World'un
ilgili maddeleri yanında, Fazlurrahman'ın Islam'ından Espasito'nun Islanı:
The Straiglıt.Patlı'ına kadar bir dizi İslam'a giriş eseri ile Hudgson'ın Tlıe
Venture oflslanı'ı gibi tarihierin Şeriat ve fıkıh için tahsis ettikleri bölümler,
İslfun hukukuna giriş kabilinden okutulmaktadır. Şüphesiz en çok kullanılan
eser, Coulson'un .AHiBtory of Islanıic Law'ıdır. Bu eserin halil kapsam ve dil
açısından birçok ders için en uygun rrıetin olarak kabul edilmesi,
Amerika'daki akademik İslfım hukuku araştırmalarının halini göstermesi
bakımından, üzerinde düşünülmesi gereken bir noktadır. Ayrıca İkinci
Dünya Savaşı sonrası Amerikan İslam hukuku araştırmalarının "kurucu
babaları" olarak nitelenebilecek Schacht, Gibb ve Von Grunebaum ile I-Iitti,
Makdisi ve Ziadeh'den oluşan Hıristiyan Arap akademisyenler grubunun
çalışmalanndan seçilen bölümİer ders malzemesi olarak en çok başvurulan
kaynaklar arasındadır. Mezkur isimlerden önceki nesillere mensup
yazarların metinleri derslerde takip edilmek için umumiyede münasip
görülmemektedir. Ancak etkisi ve bazı dakik tespitleri sebebiyle
Goldziher'in eserleri ile İstanbullu bir Rum olan Aghnides'in An
Introduction to NI Law anel A
olıammaclan BibliogTCıplıy halfı
kullanılmaktadır.
418 Dr. Eyyüp Said KAYA
Fıkhın ibitdat konularını işleyen nadir derslerden biri, İslam araştırma­
ları sahasındaki en eski akademik kurumlar arasında kabul edilen Bartford
Seminary'de (Connecitcut) verilmektedir. İslam hukukuna dair başka ders
Iere de yer veren Iı'artford'un Islamic Chaplaincy Program'ında Müslüman
din görevlisinin sahip olması gereken ibadet bilgileri müfredatın bir parça
sını teşkil etmektedir. Başta savunma ve adalet bakanlıkları olmak üzereJ
birtakım resmi kurumların talepleri dikkate alınarak hazırlandığı anlaşılan
programın idaresi, bir mühtedi İslam hukukçusu olan Ingrid Mattson tara
fından yürütülmektedir. Öte yandan ibadet konularını dinler tarihi ve antro
poloji diliyle işleyen az sayıdaki derse zaman zaman rastlanmaktadır.
University of Washington (Washington) Near Eastern Languages and
Civilization Bölümü ile Religion Bölümü'nün ortak dersleri arasında yer alan
n.: Brannon \Vl:ıeeler tarafından verilen Ritual and TerritOI)' in Islam başlıklı
derste temizlik, oruç, kurban ve hac gibi konular işlenmektedir.4
2. Uzmanlık Sahası Olarak islam Hukuku
İslam hukukunun hudutlarını belirlemek hakkında :vukarıda temas edi
len problem, İslam hukukçusu kavramına da yansımıştı.r. ·İslam hukukuna
dair ders veren veya eser kaleme alan her akadern,isycni İslam hukuku uz
manı olarak kabul etmek mümkün gözükmemektedİr. Nitekim yukarıda
zikredilen dersleri veren kişilerden bazılarının bilgisi İngilizce İslam hukuku
literatüründeki bir dizi meşhur metinle sınırlı olup, ilmi mesailerinin mer
kezini İslam hulmlw teşkil etmemektedir.5 Üstelik John Makdisi ve Ann
.lvlayer gibi İsiani hukuku dersi vermeyen ve fakat İslam hukuku hakkında
çalışan akademisyenlerin varolduğu da hatırda tutulmalıdır.
Günümüzde mesaisini fıkhın mevzu, mesele veya literatürüne hasret
miş bir grup akademisyen bulunmakta ve kendilerini İslam hukuku uzrrianı
olarak tanımlamaktadır. Bu iki açıdan (çalışmalarını İslam hukukuna has
retme ve kendini İslam hukukçusu olaral\: tanımlama) İslam hukuku uzman
lığı, Amerikan üniversitelerinde çeyrek asır öncesine göre varlığını çok daha
fazla kabul ettirmiş bir kavramdır.
İslam hukuku çalışmaları henüz alt uzmanlık sahalarına ayrılmamalda
beraber, üniversitelerde iki tür İslam hukukçusu tipinin tezahür ettiği söy
lenebilir. Bir kısım İslam hukukçusu beşeri ve sos~·al bilimler eksenli çalış­
mal\tnykcn, diğerleri hukuk araştırmalarına dah:ı yakın duran ve modern
hukuk sistemleri hakkında altyapısı olan kişilcnlo..:n oluşmaktadır. Yemen
• bkz. http://facultv.washington.edu/wheelerb/relig 4J2.1ırınl (01.02.05).
s Aynı şekilde alwdemisyenlerin kendi ilgi alanları arasında İslfım hukukunu zikrctıneleri
de yanlış fikir vcrebilmektedir. Hal tercümelerinde (CV) İslfım hukuku yazan birçok
!\işinin bu saha ile ilişkilerini kurmak hayli zordur. Söz konusu kişilerin önemli bir kısmı
aslında bir müslüman ülkenin pozitif hukuku ile ilgilenmiş araştırmacılardır. Hatta
uluslararası güvenlik üzerinde çalışan bazı uzmanların ll Eylül sonrasında hal ter
cümelerine Islamic Law ibaresini koydukları görülmektedir.
Amerikan Üniversitelerinde islam Hukukunun Kurumsal Varlığı 4.19
üzerine yaptığı hukuk antropolojisi çalışmaları ile tanınan ve post-yapısaıcı
teorilerden yararlanan Brinkley Messick6 birinci gruptaki araştırmacılara,
hukuk derecesi sahibi ve bir hukuk okulunda öğretim görevlisi olan Clark
Lombardf ise ikinci gruba örnek olarak verilebilir.
Amerikan hukuk eğitiminin adiiye teşkilatı ve özel hukuk kuruluşları.
(m-ukatlık büroları, bilirkişilik ve tahitim kurulları vb.) ile yakın işbirliği
içinde olması, İslam hukuku sahasına da yansımıştır. Nitekim Amerikan
üniversitelerindeki İslam hukuku öğretim ve araştırma faaliyetlerine katılan
adli (hakim, savcı, avukat vb.) görevliler ve hukuk uzmanları bulunmaktadır.
İsiflm hukuku ile ilgili birçok toplantı ve yayım çalışmalarına katkıda bulu
nan Muhammad Fadıl8 ve Rutgers Üniversitesi'nde (New Jersey) İslam hu
kuku dersleri veren Hani 1vfevla,9 bu gibi ltişilere örnek olabilir. Söz konusu
kişilerin, çalışmalannda umumiyede modern İslam ülkelerinin mevzuat hu
kuklarına daha fazla ağırlık verdikleri ve İslam hukukuna disiplin içinden
balınıaya daha eğilimli oldukları ifade edilebilir.
...
Modern hukul\: eğitimi almış yahut gerek klasik gere!{ modern döncm
de araştırdığı meseleleri temelde fıluh dili ile incelemiş akademisyenler bi
rikimlerini üniversite dışında da kullanma imkanına sahiptir. İslam hukuk
çuları arasında Müslüman kurum ve lniruluşlar ile Batı sermayesi arasındaki
uluslararası anlaşmazlıklara bakan tahkim kurullannda üye veya raportör
olarak çalışan akademisyenler olduğu gibi, federal ve eyaJet mahkemelerin
de bilirkişi olarak hizmet verenler de bulunmaktadır. Bu kişilerin sık karşı­
laştıkları talepler arasında kamu ve özel sektöre danışmanlık yapmak da yer
almaktadır10•
3. Akademik Teşl<ilatta islam Hukuku
İslam hukuku ile ilgili yüksek lisans ve doktora tezleri incelendiğinde,
bu sahanın Amerikan akademik teşkilatının başlıca dört biriminde işlendiği
görülmektedir: Din araştırmaları (religious studies), Ortadoğu araştırmaları
"http://www.columbia.edu/cu/ccls/fac-bios/messick/facultv.html (01.02.05).
; Clark Lombardi İslam ilimleri hakkında dolitornsıni tamamladıktan sonra hukuk
egitimi ald.ı (J.D., Columbia University School of Law, New York), yüksek bir mahkemede
görev yaptı (U.S. Court of Appeals for the Third Circuit), uluslararası bir hulmk dergisi
nin editörlügünü üstlendi (Colunıbia Joumal of Transnational Lmv) ve meşhur bir hukuk
bürosunda çalıştı (Cleary, Gottlieb, Steen & Hamilton). American Society of Legal His
tory üyesi olan Lombardi, Coluınbia Law School'da akutmanlık yapmaktadır. bkz.
http:// www.law.washinğton.edu/Facultv/Lombardi/ (01.02 .05).
s SulHvan & Cromwell LLP.
•ı Greenbaum, Rowe, Smith, Rmrin, Davis & Himmel LLP.
10 Danışmanlık ve bilirkişilik hizmetleri veren İslfım hulmkçularına örnek ohıralt, Htmefi
fıkıh metinleri üzerinde ç~ılışan Brannon Wheeler (University of Wııshington, Washing
ton) gösterilebilir. bkz. http://facultv.washington.edu/wheelcrb/cv.htınl (01.02.05).
420 Dr. Eyyüp Said KA YA
(Middle East studies), beşeri ve sosyal bilimlerin bölümleri (humanities and
social sciences) ve hukuk okulları (school of law).
Amerikan akademik t~şkilatı içindeki yerleri ve yapıları açısından bir
birleri arasında ciddi farklılİklar bulunan Ortadoğu araştırmaları birimleri
nin, İslam hukuku çalışmalarında en çok öne çıkan kurumlar olduğu söyle
nebilir. Arap - İsrail çatışması ve petrol üretiminin uluslararası siyasetteki
yerinden başka bir şey okutmayan Ottadoğu ·araştırmaları merkezleri
varolduğu gibi, çok sayıda öğretim üyesine s·ahip ve hemen her beşeri ve
sosyal disiplini ilgilendiren dersler sunan merkezler de bulunmaktadır. Üste
lik Ortadoğu adını taşıyan birimlerin bir kısmı bölüm, bir kısmı müstakil
bütçeye sahip merkez halindeyken, bazıları ise sadece disiplinlerarası bir
dizi dersi organize eden kurullar olarak faaliyet göstermektedir. Bu arada,
on dokuzuncu asır Avrupası'ndan ithav~lmiş ve daha ziyade semitik diller
üzerinde yoğunlaşmış Yalun Doğu Dilleri ve Medeniyetleri (Near East
Languages and Civilizations) merkez· veya bölümleri de İslam hukukunun
lisansüstü seviyede çalışılmasına imkan tanıyan kurumlar arasında zikredil
melidir. Ort[).doğu araştırmaları ile Yalun Doğu dilleri ve medeniyetleri,
umumiyede beşeri ve sosyal disiplinlerle irtibatlı bir şekilde, söz konusu
disiplinlerin öğretim ve araştırma faaliyetlerinin belirli bir kısmını düzenle
mek ve geliştirmek amacıyla çalışmalüadır. Mesela, araları:qda farklar bu
lunmalda beraber, bu birimlerin çoğu, kendi müstakil müfredatına sahip
olmayıp, başka disiplinlerin müfredatlan içinden. İslam ve İslam dünyası ile
ilgili dersleri hazırlamaktadır. Akademik kadro dağılımında da aynı durum
söz konusudur.
İslam hukuku tezlerinin çoğu Ortadoğu m·aştırmaları ile irtibatlı ola
rak tarih bölümleri içerisinde hazırlanmıştır. Din ariıştırmalan bölümlerine
nisbetle, . tarih bölümleri Amerikan üniversitelerindeki merkezi ve
disiplinlerarası mevkiinden dolayı, İslam hukuku çalışmalanna daha fazla
imkan tanımaktadır. İslfım hukuku tezleri özellikle sosyal tarihle bir şekilde
irtibatı kurulduğu takdirde, rahatlıkla tarih bölümlerinde çalışılabilmekte­
dir. Keza Ortadoğu araştırmaları ile irtibatlı olan sosyoloji, ekonomi ve poli
tika gibi bölümler de İsHhn hukuku araştırmalarına yer sağlamaktadır. Dil ve
literatür ile bağlantısı kurulabildiği ölçüde, Yalun Doğu dilleri ve medeniyet
leri de İslam hukuku çalışı:palarına imkan tanımaktadır. · Beşeri ve sos)ral
bilim bölümleri, kencii üniversitelerinde Ortadoğu araştırmaları bulunmasa
da İslam ve İslam hukuku çalışmalarını bünyesine dahil edebilmektedir.
1viesela politika ve uluslararası ilişkiler bölüınlerind~ fıkhın bu sahalara te
kabül eden vecheleri, Ortadoğu araştırmaları ile işbirliği içine girmeksizin
-..,. işlenebilmektedir.
Divinity school'ların hakimiyetinden çıkartılarak seküler bir beşeri
disiplin haline getirilmiş ve genellikle Art and Science (fen - edebiyat)
Amerikan Üniversitelerinde islam Hukukunun Kurumsal Varlığı 421
fakülteleri· içinde kurulmuş din araştırmaları (religious studies), İslam
hukukunun ele alır.dığı birimler arasındadır.U Mamafih 2003-2004
müfredatında İslam hukuku ile doğrudan ilgili beş ders sunan Temple
Üniversitesi'nin (Pennsilvania) Religion Department'ı gibi bölümlerin sayısı
Amerikan üniversitelerinde çok azdır.
İslam hukukunun giderek mevcudiyetini ve ağırlığını artırdığı yerlerin
başında hukuk okulları gelmektedir. İslam hukukunu doğrudan konu olarak
işleyen bir dersi müfredatına dahil eden Amerikan hukuk okullarının sayısı
onu aşmaktadır. Harvard (Massachusetts), Yale (Connecticut), Bosto.n
(Massachusetts), University of Michigan (Michigan), Wayne State ı
(.tviichigan), Duke (North Carolina), Georgetown (Washington DC), Catholic
University of America Colombus (Washington D.C.), New York (New York),
UCLA (Califomia), Layola (Illinois) ve Emory (Georgia) hukuk okulları,
2003-2004'te İslam hukuku dersi veren hukuk okulları arasında yer a1mak
tae:l.ır.
Lisansüstü eğitim kurumu kabul edilen hukuk okullarındaki derslerin
büyül' bir kısmı Introduction to Islam, Introduction to Islamic Legal
System, Islamic Law and Society, Introduction to Islamic Legal Thought gibi
İslam hukukunu anahatlan ile tanıtmakta ve nadiren .Muslim Personal Law,
Justice Law and Commerce in Islam, Islamic Commercial Law gibi fıkhın alt
başlıklarından birini ele almaktadır. Derslerin çoğu genelde üç yıllık olan
hukuk okullarının ikinci ve üçüncü yıllarında olmtulmaktadır.
Söz konusu hukuk okullarında arasında yalnızca Harvard ve UCLA'in
İslam hukukuna tahsis edilmiş kürsü ve kadrolara sahip olması, İslam huku
kunun akademik hukuk teşkilatındaki kurumlaşmasının hangi düzeyde ol
duğunun güzel bir göstergesidir. ll Eylül ile birlikte İslam hukukuna dair
derslerin hukuk okullannda sayı ve nitelik olarak artışının, bu sahanın ku
rumlaşmasına aynı nisbette yansıdığını söylemek mümkün değildir. Ameri
kan hukuk okullannın fen ve edebiyat fakültelerinden dabı muhafazakar bir
yapıya sahip olması ve çok çeşitli konulardaki derslerin kadro ve bölüm ih
dasına gerek kalmadan müfredata rahatlıkla girebilmesi, pozitif hukuk eği­
timinin zaruri unsurları haricindeki birçok problem sahası gibi, İslam huku-
. kunun da kurumlaşmasını engellemektedir. Ancak İslam hukukunun hukuk
okullannda kurumlaşmasının, mesela internet hukukunun kurumlaşmada
karşılaştığı problemlerden çok daha öte ve derin zorluklan bulunmaktadır.
Söz konusu zorluklai" entelektüel ve siyasi olmak üzere iki kısma ayrılabilir.
İslam hukukunun, dil ve sistematik açısından ne kadar modem hukuk
Iara benzetilirse benzetilsin, Batılı hukuk kavramına uymaması, bu sahanın
ı ı İslam araştırmalarını din araştırmaları içindeki yeri için bl\z. Richard C. Martin, "Islam
and Religious Studies", Approaclıes to Islam in Religioııs Stııdies, ed. Richard C. Martin,
The University of ı\rizona, Tucson 1985, s. 1-18.
422 Dr. Eyyüp Said KA YA
hukuk okulları bünyesinde değil, tarih ve sosyal bilimlerde ele alınması ge
- rcktiğini savunan ki:;ıilerin en önemli dayanaklarından birini te:;ıkil etmekte-
.• dir. Öncelil\.le İslfım hul\.ul{unun varlığını ve me§ruiyetini sağlayan ınerci
siyHsi iktidar değildir. Dahası, bu hukukun üretilmesi ve geliştirilmesi devlet
otoritesince tayin edilmemi§ ilim adamları tarafından gerçelde:;ıtirilmi:;ıtir.
Üstelik, yukarıda temas edildiği gibi, Batılı tasm.vurun birçok temel ayrımı­
na ve özellilde ahlak - hukuk ve sosyal bilim - hukuk aynınma muhalefet
etmektedir. Bu açıdan bakıldığında, niçin bazı Batılı İslam hukukçularının
fıkhın ahlak olmadığını ispatlamak için çokgayret sarfetmi§ olduğu daha iyi
anla:;ıılacaktır.12
Öte yandan İslam hukukunu hukuk okullarında istememenin birtakım
siyasi yönleri de bulunmaktadır. Oıyantalizm bölümlerinin varisi olan Orta
doğu ara:;ıtırmaları ve benzeri akademik birimler, zaten "öteki"nin ara:;ıtırıl­
masına tahsis edilmi§ alanlar oldukları için, Amerikan akademyasının ardın­
daki zihniyeti tehdit etme kabiliyeti son derece sınırlıdır. Kaldı ki, ll Ey
lül'den sonra Ortadoğu ara:;ıtırmaları da ABD'nin menfaatleriyle uyumluluğu
açısında sorgulanmaya başlannu:;ıtır13• Benzer bir sorgulamanın İslam huku
ku hakkında da söz konusu olduğu rahatlıkla ifade edilebilir. İslam hukuku
nu hukuk okuHanna sokmak, bir açıdan "öteki" olan ve "meyd.ari okuyan"ın
öz disiplinini, Batı 'nın kendi problemleri için ihdas ettiği bir alana dahil
etmek anlamına gelmektedir. Üstelik bu alan normatİf olduğu için, tarih ve
sosyal alanlarına nisbetle sembolik anlamı daha derindir.
Amerikan hukuk okuBarının ikisinde İslam hukuku ara:;ıtırmalarına
tahsis edilmi§ müstakil programlar bulunmaktadır. Bu programların biri
doksanlı yı1ların sonunda Emoıy Üniversitesi Hukuk Okulu'nda kurtilmu:;ı­
tur. Özellilde Atlanta'ya yakınlığı ve Coca Cola dest~ği sayesinde· cazibe
merkezi olan Emoıy Üniversitesi'nin kendini tanırularken disiplinlerarası
çalı:;ımalarda iddialı olduğunu süreidi vurgulaması, henüz Pasifik bölgesinde
bile İslam hukuku programları yokken, Georgia gibi bir eyalette böyle bir
programın. nasıl varolabildiğini kısmen açıklamaktadır. Üniversitenin ülke
sıralamalarında süreidi ilk yirmi be:;ıe giren hukuk okulu, hukuk kavramları­
nı disiplinlerarası bakı§ açısı ile incelerneyi alarnet-i tarikalanndan biri ola
rak göstermekte ve bu amaçla ihdas ettiği programlar arasında The Law and
Reliğion 'ı da saymaktadır.
1~ Mesela bkz. Weiss Bemard G:, Tlıe Seaı·clıfor Gocl's Laı'l): Islamic Jıııisprudence in the
\Fıitinğs of Sayfal-Din al-1-\ınidi, University of Ut ah, Saltlake City ı 992, s. 3-ı o.
--~ 1" Amerikan sağının kimi çevreleri ı 1' Eylül §Olm nu su istimal ederek, Ortadoğu ara§ tır­
. ınalarını zayıflatmak, Amerikan bürokrasisi nezdinde gözden dü§ürmelt ve İslam hakkın­
daki akademik önderliğin yeniden Bemard Le\\is ekibine geçmesini sağlamak için çeşitli
kampanyalar düzenlcmektedir. Bu çerçevede hazırlanan me§hur faaliyetlere örnek olarak
bkz-: http://davidproject.onUcolumbia.htm; http://www.campus-watch.orı!/; I<ramer
Martin, ['VOIJ' Towers on Smul: Tlıe Failure of Middle Ecıstem Studies in Aıneıica, Wash
ington Institute for Near East Policy, Washington 2001.