Ambulante behandeling van jonge veelplegers

137 Pages·2016·14.53 MB·Dutch

Gevoel is
explosief
materiaal
Ambulante behandeling
van jonge veelplegers
Erik Jongman
Karin Schaafsma

Gevoel is explosief materiaal vertelt wat Erik Jongman is GZ-psycholoog/psycho-
een ambulante behandeling van jonge therapeut, werkzaam bij de Bascule
veelplegers in de praktijk behelst. (forensische polikliniek) en Spirit (gesloten
Het is geschreven voor professionals die jeugdzorg de Koppeling). Supervisor bij
uit voerend of beleidsmatig, vanuit een de VGCt (Vereniging voor gedragstherapie
straffende rol of een zorgtaak, te maken en cognitieve therapie). Specialiteit:
hebben met jonge veelplegers: de ‘ver- multiprobleem gezinnen en jongeren
harde’ jongens en jonge mannen met met ernstige gedragsproblemen, waar
een delictgeschiedenis waar we niet licht langdurige behandelingen noodzakelijk
over moeten denken. Het vraagt een zijn. Hoofddocent bij de opleiding tot
langdurige, intensieve behandeling en klinisch psycholoog/kinderen en jeugd
begeleiding (meestal in combinatie met (KP K&J) voor het blok adolescentie,
straf) om hen te bewegen het criminele hier is hij tevens trainer en docent
pad te verlaten en een andere toekomst groepsd ynamica, gedragsstoornissen
op te bouwen. De reikwijdte van dit boek en cognitieve gedragstherapie.
is echter niet beperkt tot alleen de ‘zware
jongens’. Elementen en inzichten van de Karin Schaafsma werkt sinds 2002 als
beschreven werkwijze zijn in verdunde senior adviseur bij DSP-groep (Amsterdam)
vorm ook bruikbaar voor lichtere doel- op het terrein van jeugdhulp, jeugd &
groepen. criminaliteit en kunst & cultuur. Zij was
o.a. betrokken bij de ontwikkeling van
Gevoel is explosief materiaal is een boek een business case voor een kleinschalige
dat letterlijk tot de lezer spreekt. Het staat voorziening vrijheidsbeneming justitiële
vol met citaten om manieren van spreken jeugd (Amsterdam), evalueerde twee jaar
te illustreren. Opdat de rol van de behan- lang de intensieve forensische aanpak
delaar tot leven komt, hij woorden krijgt. (Amsterdam) en schreef verschillende
Opdat de jongens en jonge mannen over boeken (o.a. over gezinsmanagement in
wie het gaat, gestalte krijgen en het multiprobleem gezinnen, de werkwijze van
behandelproces gemakkelijker voorstelbaar School2Care en de transformatie van de
wordt. Het is een boek dat tot nadenken jeugdhulp in gemeenten). Meer informatie
wil stemmen, vergelijkingsmateriaal biedt via www.dsp-groep.nl
voor de eigen professionele praktijk, inzicht
biedt in de levens van deze jongens en iets
van hun ‘binnenwereld’ onthult. Het wil de
lezer in die wereld trekken en zichtbaar
maken wat ‘behandelen’ in wezen is – en
daarmee ontrafelen wat voor velen altijd
een mysterie was.
Het ministerie van Veiligheid en Justitie
gaf opdracht tot het maken van dit boek
en geeft het uit. Het boek is gratis te
downloaden via www.rijksoverheid.nl en
Dit boek is mogelijk gemaakt met subsidie van
www.dsp-groep.nl het ministerie van Veiligheid en Justitie
Voorwoord
Nederland wordt steeds veiliger. De criminaliteit daalt. De aanpak van jonge
veelplegers, vaak behorend tot een Top X, heeft daaraan bijgedragen. Die
aanpak is effectief omdat op het plegen van delicten niet alleen straf volgt,
maar ook de nodige zorg en eventuele bestuurlijke maatregelen. En omdat
we achter hun voordeur komen.
Achter veelplegers gaan individuen schuil, elk met hun eigen verhaal.
Jonge mensen die om wat voor een reden dan ook verkeerde keuzes maken.
Die daarvoor gestraft worden en daarnaast ook vaak een (verplichte) be hande ling
krijgen. Wie zijn deze jonge veelplegers eigenlijk? Waarom zijn ze zoals ze
zijn? Wat kenmerkt hen? Waar komt hun gedrag uit voort, hoe steken ze in
elkaar, hoe ‘werkt’ het bij hen? En hoe kunnen zij het beste behandeld worden,
wat vraagt dit van de behandelaar, hoe legt hij contact, hoe ‘leest’ hij deze
jongens en welke begeleiding hebben ze nodig in hun dagelijkse praktijk?
Gevoel is explosief materiaal. Dat is de veelzeggende titel van het boek dat u
nu in handen hebt. Dat gevoel explosief materiaal is, weet Erik Jongman als
geen ander. Hij is behandelaar, onder andere bij De Bascule in Amsterdam.
Hij heeft jarenlange ervaring met de ambulante behandeling van deze jongens.
Het ministerie van Veiligheid en Justitie heeft hem gevraagd zijn praktijk-
verhalen en zijn werkwijze te boek te stellen. Dat heeft hij gedaan samen met
Karin Schaafsma, werkzaam bij DSP-groep. Zij is degene die de tekst schreef.
Het boek bevat ook een aantal geschreven portretten: van een voormalige
veelpleger, een politieman, een Top X regisseur, een jeugdmaatschappelijk
werker en een vrouwelijke behandelaar. Allemaal werken ze met deze doel-
groep, ook de voormalige veelpleger die nu zelf op weg is om behandelaar
te worden. Het ministerie stelt het boek ter beschikking aan ons veld.
Ik hoop dat dit boek u, uitvoerend professionals, beleidsmakers, bestuurders
en studenten, inspireert en dat het bijdraagt aan de aanpak van jeugd-
criminaliteit.
Michèle Blom
Directeur-Generaal Straffen en Beschermen van het ministerie van
Veiligheid en Justitie
Inhoudsopgave
Voorwoord 4
1. Inleiding 6
Hoe en waarom dit boek tot stand is gekomen
2. Op een gegeven moment barst de bom 12
Portret van een voormalig veelpleger
3. Jong en antisociaal 26
Over de doelgroep
4. Leren om die jongens goed te ‘lezen’ 36
Stepping stones in de ontwikkeling van de werkwijze
5. Maken dat hij het aandurft om te veranderen 52
Behandelen in drie fases
5
• Wat je wil bereiken (over het doel van de behandeling) 54
• Fase 1 - Een veilige werkrelatie opbouwen 57
• Fase 2 - Aangrijpingspunten voor gedragsverandering vinden 71
• Fase 3 - Bestendigen en een stap naar achteren nemen 87
• Kleine nabeschouwing: persoonlijke bagage 91
6. Goed dat je het niet alleen doet 94
Over samenwerken
• Samenwerken met ouders en sociaal netwerk 96
• Samenwerken met professioneel netwerk 101
7. Uitblinken in volhouden 108
Portretten van vier doorgewinterde professionals
• Lange Ton 110
• Stalker 114
• Iemand raken 119
• Koorddansen 124
Nawoord 130
Inleiding
Hoe en waarom dit boek tot stand is gekomen
1
1
. In
le
id
in
g
7
1
. In
le
De kiem van dit boek Gevoel is explosief materiaal werd gelegd in september id
in
2014 tijdens een congres over jonge veelplegers. Aanleiding voor dit congres g
was een studie naar jonge veelplegers in hun worsteling om te stoppen met
criminaliteit die tot routine is geworden (Stoppen of volharden?1).
Erik Jongman hield er ook een lezing. Hij vertelde over hoe hij vanuit de
forensische jeugdpsychiatrie werkt met jonge veelplegers. Zijn verhaal vond
weerklank omdat hij een inkijk bood in wat het werken met deze jongeren en
jongvolwassenen in de praktijk behelst. Hij schetste de situaties waarin hij
terechtkomt, typeerde de jongens en jonge mannen waarmee hij te maken
heeft, vertelde over de afwegingen die hij maakt, de rol die hij neemt en
maakte de congresdeelnemers daarmee een beetje deelgenoot van het
behandelproces.
Vanuit het ministerie van Veiligheid en Justitie ontstond belangstelling om
meer van dit soort praktijkverhalen naar boven te halen en beschikbaar te
maken voor een bredere kring van uitvoerend professionals en beleids makers
die met jonge en jongvolwassen veelplegers te maken hebben. Dit in de ver-
wachting dat een dergelijke beschrijving kan bijdragen aan een beter begrip
van wat ambulante behandeling (in combinatie met straf) kan bewerkstelligen
en wat niet – en waarom dat zo is. In de hoop daarmee samenwerking rond
deze doelgroep te versterken, elkaars taal en motieven beter te leren
8
be grijpen en – wat het belangrijkste is natuurlijk – met meer begrip en
effect deze jonge veelplegers te bewegen het criminele pad te verlaten en
een andere toekomst op te bouwen.
Het gedachtegoed dat in deze praktijkverhalen ligt besloten, past goed bij de
beweging die in Nederland gaande is naar meer ambulante vormen van straf,
behandeling en begeleiding voor deze doelgroep, zoveel mogelijk in de eigen
leefomgeving van de jonge veelplegers. Onder andere om school of behande-
ling, waar het kan, door te laten lopen.
Ambulante behandeling van jonge veelplegers – en ook het wetenschappelijk
onderzoek daarnaar – staat nog in de kinderschoenen. Jonge veelplegers zijn
in de regel niet behandeltrouw en laten zich moeilijk vatten in de kaders van
de normale behandelmethoden. Bovendien verkeren ze als pubers en adoles-
centen in een turbulente ontwikkelingsfase.
Geschreven over het complexe proces van het ambulant behandelen van deze
doelgroep is er ook nog niet zoveel. Er zijn weinig praktijkbeschrijvingen die
inzicht geven in hoe het behandelproces verloopt: hoe een behandelaar con-
tact maakt, een werkrelatie opbouwt, precies wordt in het waarnemen van de
impact van de opvoeding en persoonlijke geschiedenis van de jonge veelpleger
1 Weijers, I., Van Drie, D. (2014). Stoppen of volharden. SWP, Amsterdam.
1
. In
le
id op zijn eigen denken, voelen en handelen en de aangrijpingspunten vindt om
in
g denkpatronen en gedrag te veranderen – ook op de lange termijn. In dit boek
staan juist deze kwesties centraal.
Gevoel is explosief materiaal is geschreven voor professionals die met jonge
en jongvolwassen veelplegers werken: behandelaars/therapeuten, ambulant
begeleiders, re-integratie consulenten, top X regisseurs, groepsbegeleiders in
justitiële jeugdinrichtingen, wijkagenten, medewerkers van de reclassering,
medewerkers van de Raad voor de Kinderbescherming, het OM en rechters.
Het is bovendien bedoeld voor beleidsmakers en bestuurders, zeker ook van
gemeenten. Die hebben sinds de transitie van jeugdzorg de taak behandeling
en begeleiding ook van deze complexe doelgroep te faciliteren.
Verder hopen we van harte dat dit boek van waarde zal zijn voor opleidingen
(HBO, WO, opleiding GZ psychologen).
De werkwijze die we in dit boek beschrijven, heeft niet de vorm van een
methodiekbeschrijving, hoewel er zeker een methodiek uit te destilleren valt.
We hebben bewust gekozen voor een vorm en stijl waarin praktijkbeschrijving
en theorie met elkaar verweven zijn. De theoretische basis van deze in de
praktijk ontwikkelde werkwijze hebben we vooral zichtbaar gemaakt in het
hoofdstuk over de ‘stepping stones’ van de ontwikkeling van de werkwijze en
9
via referenties aan wetenschappelijke literatuur.
Vóór alles hebben we een boek willen maken dat tot de lezer spreekt. Het
staat vol met citaten om letterlijk manieren van spreken te illustreren. Opdat
de rol van de behandelaar tot leven komt, hij woorden krijgt, opdat de jongens
en jonge mannen over wie het gaat gestalte krijgen en het behandelproces
gemakkelijker voorstelbaar wordt. Op die manier hebben we een levend en
levendig boek willen maken dat tot nadenken stemt, vergelijkingsmateriaal
biedt voor de eigen professionele praktijk, inzicht biedt in de levens van deze
jongens en iets van hun ‘binnenwereld’ onthult. We wilden de lezer naar binnen
trekken in die wereld en iets zichtbaar maken van wat ‘behandelen’ in wezen is
– want dit is voor velen vaak toch enigszins een mysterie of ‘black box’.
Tenslotte: jonge veelplegers, de ‘verharde’ jongens en mannen met een delict-
geschiedenis waar we niet licht over moeten denken, vragen een langdurige
en intensieve behandeling – een werkwijze waarover dit boek gaat. Maar de
elementen en inzichten die we hier bieden, zullen in een verdunde vorm zeker
ook te gebruiken zijn voor lichtere doelgroepen. Het zou met andere woorden
zonde zijn om de reikwijdte van dit boek te beperken tot alleen de ‘zware
jongens’.
1
. In
Verantwoording en dankwoord leid
in
We hebben dit boek samen gemaakt, Erik Jongman en ik. Erik heeft verteld, g
heel veel verteld, over zijn praktijk, zijn invloeden, zijn inzichten, ‘zijn’ jongens.
Ik heb geluisterd, vragen gesteld, interviewmateriaal geselecteerd, de inhoud
gestructureerd, de vorm gevonden en de hoofdstukken geschreven. Erik heeft
daarop weer gereageerd en zo kwam in coproductie dit boek gaandeweg tot
stand. Het was een soort van schatgraven, het laten uitkristalliseren van een
rijk gevulde praktijk.
Tal van mensen hebben een rol gespeeld bij het tot stand komen van dit boek
en willen we hier bedanken voor hun bijdrage:
Monique de Groot, destijds hoofd afdeling jeugdsancties en –preventie bij het
ministerie van Veiligheid en Justitie, die het idee opperde om een boek als dit
te maken en mede mogelijk gemaakt heeft dat hiertoe de middelen beschik-
baar kwamen.
Nelleke Hilhorst (DSP-groep) die mede aanstichter van het boek was en als
eerste lezer herhaaldelijk, vanuit haar expertise en op heel stimulerende wijze,
feed back gaf op de teksten in wording.
Ido Weijers (Emeritus Rechtsgeleerdheid, Willem Pompe Instituut), Arne
Popma (hoogleraar forensische psychiatrie Universiteit Leiden, VUmc) en Theo
Doreleijers (Emeritus psychiatrie Universiteit Leiden, directeur Academische
10
Werkplaats Nieuwe Kans Rotterdam) die een deel van het materiaal vanuit
hun diepgaande wetenschappelijke kennis hebben becommentarieerd.
Jolle Tjaden (PI research) die met zijn goede oog voor methodologische
aspecten en een juiste weergave van de theorie, de tekst heeft gecheckt en
hier en daar heeft aangevuld.
Martha Padmos (ministerie van Veiligheid en Justitie) die met vertrouwen het
proces vanuit het ministerie begeleidde en zich hard heeft gemaakt voor een
mooie vormgeving.
Ook veel dank aan Nino Hensen, Ton Smakman, Yfke Sieswerda, Ardelan
Rashid en Simone Dust die zich lieten interviewen en portretteren voor dit
boek. En aan Yake – wiens portret uiteindelijk niet in het boek is terecht
gekomen.
Tot slot: de werkwijze die we beschrijven staat niet op zichzelf, maar ontwik-
kelde zich in de loop der tijd in samenspel met talloze anderen. Een aantal
mensen die hieraan een bijdrage hebben gehad, wil Erik Jongman hier met
name noemen en bedanken:
Margot van Heteren van Harreveld (Horizon), die mij de weg wees om er
onvoorwaardelijk te durven zijn voor deze jongeren en mij stimuleerde om
creatief te blijven zoeken naar oplossingen.