Amber in de Griekse Bronstijd

135 Pages·2010·11.14 MB·Dutch

by  Karen Verschueren

Faculteit Letteren en Wijsbegeerte

Karen Verschueren

Amber in de Griekse Bronstijd
Hoe amber, specifiek in de vorm van verdeelkralen,
nieuw licht kan werpen op Myceense langeafstandscontacten

Masterproef voorgedragen tot het behalen van de Mastergraad in de Archeologie

Promotor Prof. Dr. R. Docter

Academiejaar 2009-2010

Karen Verschueren

Amber in de Griekse Bronstijd
HOE AMBER, SPECIFIEK IN DE VORM VAN VERDEELKRALEN,
NIEUW LICHT KAN WERPEN OP MYCEENSE LANGEAFSTANDSCONTACTEN

Masterproef voorgedragen tot het behalen van de Mastergraad in de Archeologie

Promotor Prof. Dr. R. Docter

Academiejaar 2009-2010
Dankwoord

Graag zou ik eerst mijn promotor Professor Dr. R. Docter bedanken voor de hulp bij het kiezen
en bijstellen van het onderwerp en de onderzoeksvraag van mijn masterproef, de hulp doorheen
het schrijfproces en het bijsturen waar nodig.
Ook wil ik het wetenschappelijke en academisch personeel van de vakgroep Archeologie en
Oude Geschiedenis van Europa aan de Universiteit Gent en de Katholieke Universiteit Leuven
bedanken, in het bijzonder het bibliothecair personeel voor het beschikbaar stellen van het
bronnenmateriaal en de hulp bij het zoeken en consulteren ervan. Mijn dank gaat ook uit naar
het bibliothecair personeel van de Centrale Bibliotheek van de Universiteit Gent en hun
collega’s van de Universiteit van Luik en Universiteit van London voor de hulp bij het vinden
van moeilijk te verkrijgen bronnen in de vorm van internationaal interbibliothecair leenverkeer.
Niet in het minst bedank ik eveneens Steve Renette, Master in de Archeologie (Universiteit
Leiden, Nederland), PhD Shannon Martino (University of Pennsylvania, Verenigde Staten) en
Dr. Nikola Theodossiev (Universiteit Sofia, Bulgarije) voor de hulp bij het vinden van zeer
moeilijk verkrijgbare, maar cruciale bronnen over Baltisch amber. Ik wil ook Prof. Aleksandar
Palavestra (Universiteit Belgrado, Servië) en Prof. P. Degryse (Katholieke Universiteit Leuven)
bedanken voor het antwoord op mijn vragen.

Gent, 21 mei 2010
Karen Verschueren
Abstract in English

Amber arrived during the Bronze Age in the Aegean region after having travelled over thousands
of kilometres. The Bronze Age is the period of the oldest finds of amber in the Greek world.
This thesis is an extensive and critical study of the literature whereby great attention is paid to
the typology of amber artefacts and the spacer-beads in particular, the bridging of large distances
from the far north to the far south of Europe, and the place of the spacer-beads in the world of
the Bronze Age. What place did amber take in the cultures of the Bronze Age? The origin of
amber is investigated just as its means of transportation southwards. To what extent did the
Mycenaean have contact with the so-called amber-countries? The exchange networks over large
distances during the Bronze Age in Europe have been analysed closely, whereas the so-called
‘amber routes’ have been treated from a critical point of view. The spacer-beads and their
distribution over three clusters in Europe are remarkable and call for a precise approach. How
can this artefact category throw a new light on the Mycenaean Bronze Age? Is there a so-called
‘Mycenaean connection’ as many authors propose? Are the exchange networks during the
Bronze Age in Europe more comprehensive and extensive as previously presumed?

Keywords: amber, Bronze Age, spacer-beads, Mycenaean world, long-distance exchange
Abstrait en Français

L’ambre arriva pendant l’Âge du Bronze en région égéenne après avoir parcouru une distance de
milliers de kilomètres. La période de l’Âge du Bronze couvre l’époque des découvertes d’ambre
les plus anciennes du monde grecque. Cette thèse couvre une étude extensive et critique de la
littérature. Une grande attention est portée à la typologie des artéfacts en ambre et en particulier à
celle des plaquettes multi-forées, au transport à grande distance entre l’extrême nord et l’extrême
sud du continent européen, et au rôle des plaquettes multi-forées dans la société de l’Âge du
Bronze. Quelle place l’ambre occupait-elle dans les cultures de l’Âge du Bronze? L’origine de
l’ambre est examinée, tout comme les façons de transport de ce matériau vers le sud. A quel
point les Mycéniens avaient-ils contact avec les pays producteurs d’ambre? Les réseaux
d’échange à grande distance pendant l’Âge du Bronze sont analysés de plus près et les ‘routes de
l’ambre’ sont traitées d’un œil critique. Les plaquettes multiforées et leur distribution aux trois
centres en Europe sont frappants et demandent une approche précise.Comment cette catégorie
d’artéfacts peut-elle porter une nouvelle vue sur l’époque mycénienne de l’Âge du Bronze ?
Peut-il être question d’une ‘Mycenaean connection’ avec la culture Wessex du sud de
l’Angleterre durant l’Âge du Bronze, comme plusieurs auteurs l’ont déjà présentés? Est-ce que
les réseaux d’échange en Europe sont plus étendus et extensifs que préalablement présumé?

Mots-clés: ambre, l’Âge du Bronze, plaquettes multiforées, le monde mycénien, échange à
grande distance
Inhoudsopgave

INLEIDING ................................................................................................................................... 1
HOOFDSTUK 1 AMBER: EEN ALGEMENE INLEIDING .................................................. 3
1. Inleiding ......................................................................................................................... 3
2. Verschillende ambersoorten ........................................................................................ 4
2.1 Baltisch amber: succiniet ............................................................................................ 4
2.2 Siciliaans amber: simetiet ........................................................................................... 5
2.3 Roemeens amber: roemeniet en schraufiet ................................................................. 6
2.4 Andere ambersoorten .................................................................................................. 6
3. Amber in de Griekse mythologie: de tranen der Heliaden ....................................... 6
4. Wetenschappelijk herkomstonderzoek ....................................................................... 7
4.1 Inleiding ...................................................................................................................... 7
4.2 Geschiedenis van het onderzoek ................................................................................. 8
4.3 Pyrolyse ter extractie van succinietzuur ..................................................................... 9
4.4 Infraroodspectroscopie .............................................................................................. 10
4.5 Andere wetenschappelijke herkomsttechnieken ....................................................... 12
4.5.1 Nucleaire magnetische resonantie spectroscopie (NMR) ................................. 12
4.5.2 Strontium isotopenanalyse ................................................................................ 12
HOOFDSTUK 2 DE BRONSTIJD ........................................................................................... 14
1. De Bronstijd in Europa .............................................................................................. 14
2. De Griekse Bronstijd .................................................................................................. 15
2.1 Helladische beschaving ............................................................................................. 15
2.2 Minoïsche beschaving ............................................................................................... 16
3. De Baltische Bronstijd ................................................................................................ 17
4. De Centraal Europese Bronstijd................................................................................ 18
5. De Engelse Bronstijd................................................................................................... 19
HOOFDSTUK 3 AMBER IN DE GRIEKSE BRONSTIJD ................................................... 20
1. Typologie ...................................................................................................................... 20
1.1 Terminologie ............................................................................................................. 20
1.2 De bewerking van amber .......................................................................................... 20
1.3 Typologie van Bronstijd amber artefacten ................................................................ 21
1.3.1 Inleiding ............................................................................................................ 21
1.3.2 Kralen ................................................................................................................ 21
1.3.2.1 Verdeelkralen ............................................................................................... 22
→ Verdeelkralen met een eenvoudig perforatiepatroon ........................................ 23
→ Verdeelkralen met een complex perforatiepatroon ........................................... 24
→ Verdeelkralen met frontale perforaties ............................................................. 25
→ Andere verdeelkralen ........................................................................................ 25
1.3.2.2 Tiryns kralen ................................................................................................ 26
1.3.2.3 Allumière kralen ........................................................................................... 27
1.3.3 Hangers ............................................................................................................. 27
1.3.4 Schijven of medaillons ...................................................................................... 28
1.3.5 Knopen .............................................................................................................. 28
1.3.6 Diverse vormen ................................................................................................. 28
2. Amber in Griekse Bronstijd contexten ..................................................................... 29
2.1 Sociale context .......................................................................................................... 29
2.2 Amber op Bronstijd sites in de Griekse wereld ........................................................ 30
2.2.1 Myceens Griekenland ....................................................................................... 30
2.2.2 Minoïsch Kreta.................................................................................................. 33
2.2.3 De Griekse eilanden .......................................................................................... 34
2.2.4 Andere relevante Bronstijd ambervondsten ...................................................... 35
HOOFDSTUK 4: DE UITWISSELING VAN AMBER IN BRONSTIJD EUROPA ......... 36
1. Het ‘Goud van het Noorden’ ...................................................................................... 36
2. De amberroutes ........................................................................................................... 38
2.1 Inleiding .................................................................................................................... 38
2.1.1 Contacten tussen verschillende bevolkings- en cultuurgroepen ....................... 38
2.1.2 ‘Handel’ in de Bronstijd? .................................................................................. 39
2.2 Historiek van het onderzoek ..................................................................................... 41
2.2.1 Theorievorming rond amberroutes ................................................................... 41
2.2.2 De rol van wetenschappelijk herkomstonderzoek ............................................ 42
2.3 Bronstijd uitwisselingsnetwerken doorheen Europa ................................................. 42
2.4 De uitwisseling van amber ........................................................................................ 46
2.4.1 Inleiding ............................................................................................................ 46
2.4.1.1 Amberroutes als archeologische metafoor ................................................... 48
2.4.2 Amberroutes naar de Griekse wereld ................................................................ 50
2.4.2.1 Centraal Europese route ............................................................................... 51
2.4.2.2 Oostelijke route ............................................................................................ 52
2.4.2.3 Maritieme route ............................................................................................ 55
HOOFDSTUK 5: AMBER VERDEELKRALEN TIJDENS DE BRONSTIJD .................. 57
1. Inleiding ....................................................................................................................... 57
1.1 Geschiedenis van het onderzoek ............................................................................... 58
1.2 Verspreiding van amber verdeelkralen in Europa .................................................... 59
2. ‘The Mycenaean connection’ ...................................................................................... 62
2.1 Andere (amber) artefacten ........................................................................................ 65
3. Herkomst van de verdeelkralen ................................................................................. 66
CONCLUSIE ............................................................................................................................... 72
BIBLIOGRAFIE ......................................................................................................................... 74
ILLUSTRATIES ......................................................................................................................... 81
1. Bronnen van de illustraties ...................................................................................... 121
CATALOGUS: AMBER VERDEELKRALEN IN DE GRIEKSE WERELD .................. 124
1. Ten geleide ................................................................................................................. 124
2. Catalogus ................................................................................................................... 125
Inleiding

Bij de keuze van het onderwerp van mijn masterproef werd ik geïnspireerd door de vondst van
kralen van Baltisch amber op het Late Bronstijd scheepswrak te Uluburun (Kaş, Turkije).
Aanvankelijk was het doel de amber in de Egeïsche regio gedurende de gehele periode van de
Bronstijd tot het Hellenisme te behandelen. Na een preliminaire literatuurstudie bleek deze
tijdsperiode te breed genomen en dat amber in de Griekse wereld een grotere rol gespeeld had
dan verwacht. De studie zou te breed en bijgevolg te oppervlakkig blijven. Ik bakende de
tijdsperiode af tot het tijdsvak waarin de oudste ambervondsten in de Griekse wereld voorkomen:
de Bronstijd. In deze periode stellen zich nog de meeste vraagtekens. De manier waarop amber
van de Baltische kusten duizenden kilometers zuidwaarts in het Middellandse Zeegebied terecht
kwam, het wetenschappelijk onderzoek voor de herkomstbepaling en bepaalde discussiepunten,
zoals de problematiek rond verdeelkralen, trokken mijn aandacht. Ook verschillende interessante
parallellen voor amber objecten in de Griekse regio doorheen Europa boden zich aan. Deze
masterproef behelst een extensieve en kritische literatuurstudie, waarbij belangrijke aandacht
gaat naar de typologie van amber artefacten en voornamelijk verdeelkralen, het overbruggen van
de grote afstand tussen het uiterste noorden en uiterste zuiden van het Europese continent en de
plaats van verdeelkralen in de Bronstijdwereld.

Naast het afbakenen en inkrimpen van de tijdsperiode was een volgende hindernis het verkrijgen
van bronnenmateriaal. Vele bronnen over amber in het Baltische gebied waren opgesteld in het
Pools of Deens. Het gros van het bronnenmateriaal was echter in internationale talen zoals
Engels, Duits, Frans en Italiaans. Het moeilijkste was grenzen trekken in de overvloed aan
bronnenmateriaal. Amber in de Bronstijd is een onderwerp waar al meer dan een eeuw discussie
en debat over wordt gevoerd. Interessant zou zijn dit onderzoek in een breder Europees kader te
plaatsen, maar hiervoor is het kader van dit onderzoek te nauw en het tijdsbestek te kort. De
doelstelling van deze masterproef is een extensieve studie op amber als materiaal- en
artefactcategorie in de Griekse Bronstijd, specifiek tijdens de Myceense beschaving in de Late
Bronstijd. Welke plaats nam deze materie in de Bronstijd samenleving in? De herkomst van de
amber wordt onderzocht, net zoals de wijze waarop het materiaal zuidwaarts is getransporteerd.
1