Table Of Contentlong rit na rait!
Buk Bilong Tisa
Teachers’ Guide
Buk Bilong Tisa
Teachers’ Guide
Author: Petra Petersen
© 2018 Wycliffe Bible Translators Inc.
You are free to: Share — copy and redistribute the material in any medium or format. The
licensor cannot revoke these freedoms as long as you follow the following license terms:
BY: Attribution — You must give appropriate credit, provide a link to the license, and
indicate if changes were made. You may do so in any reasonable manner, but not in any way
that suggests the licensor endorses you or your use.
NC: Non Commercial — You may not use the material for commercial purposes.
ND: No Derivatives — If you remix, transform, or build upon the material,
you may not distribute the modified material.
First edition
Published 2018
100 copies
0-86893-514-X
Illustrators: Petra Petersen, Yohana Hynum
Tok save long piksa bilong dispela buk
Piksa long namba wan pes mi yet mi kisim. Sampela ol piksa Yohana Hynum i bin droim: ‘mama
karim bebi’ long pes 219, paia long pes 223, saksak long pes 227, naip long pes 229, ensin long
pes 231 na futbal long pes 261. Piksa bilong singsing long pes 247, dok long pes 253, na jip
long pes 259 mi kisim long PNG Clip-art long Intranet website bilong SIL Literacy na
Education Dipatmen. Ol narapela piksa em i bilong mi yet.
Editor: Rudy Yawiro
Printed by SIL-PNG
Preface
My name is Petra Petersen and I come from The Netherlands, I am married and have three
children. I am a missionary and teacher and I came to Papua New Guinea in 2010 to work with
‘Summer Institute of Linguistics’ (SIL).
I wrote the method “Amamas long rit na rait!” as a literacy course for adults, to teach them
how to read and write in Tok Pisin. This Teacher Guide helps you to use the Textbook and the
Workbook, so that the participants can learn to read and write very well.
To help people learn to teach this adult literacy course, I have developed a 7-days course
‘Amamas long tis!’. This course is to equip people to teach this method in the way it’s meant
to be taught. This course will help you learn more about the course ‘Amamas long rit na rait!’,
about Creative Phonics, how to use lesson plans and the course books and other materials.
I’m thankful for the help that I have received during the time of compiling this Teacher’s
Guide. Also a big ‘Thank you’ to Rudy Yawiro for checking my Tok Pisin. Much appreciated!
My dream is that all people of Papua New Guinea will learn to read and write, and that
everybody can read the Bible. In case Tok Pisin is not your Vernacular, Tok Pisin can help you
as a bridge, and you can quickly learn to read in your own language as well.
Above all this, I would like to see all the people of Papua New Guinea come to know the Lord
God. God loves everybody so much! God bless you!
Petra Petersen – de Waal
Ukarumpa, April 2018
Amamas long rit na rait! Buk Bilong Tisa © 2018 WBT Inc. 1
Tok i go pas
Nem bilong mi Petra Petersen, na asples bilong mi em The Netherlands. Mi marit na mi gat
tripela pikinini. Mi misinari na tisa, na mi kam long Papua Niu Gini long 2010 long wok wantaim
‘Summer Institute of Linguistics’ (SIL).
Mi bin raitim wanpela buk long rot bilong kisim save long rit na rait long Tok Pisin bilong ol
bikpela manmeri “Amamas long rit na rait!”. Dispela Buk bilong Tisa bai helpim yu long yusim
Buk bilong Rit na Buk bilong Rait, bai ol sumatin bilong yu i ken lainim long rit na rait gut tru.
Bilong helpim ol manmeri long tisim dipela literasi kos, mi bin kamapim wanpela kos ‘Amamas
long tis!’. Dispela kos em bilong helpim ol manmeri husat i laik tisim dispela rot long kisim save
long tisim rit na rait bihainim dispela rot. Dispela kos em bilong helpim yu long lainim moa long
‘Amamas long rit na rait!’, long ‘Creative Phonics’, olsem wanem bai yu yusim ol leson plen na
yusim gut ol buk bilong kos na ol narapela samting yu bai yusim long kos.
Mi laik tok tenkyu long ol helpim mi bin kisim long taim bilong putim wantaim, dispela Buk
bilong Tisa. Na tu, mi tok tenkyu long Rudy Yawiro long sekim Tok Pisin bilong mi. Bikpela
tenkyu!
Driman bilong mi em i olsem. Mi laik olgeta manmeri long Papua Niu Gini bai save long rit na
rait, na olgeta bai inap long ritim Buk Baibel. Na sapos Tok Pisin em i no tokples tru bilong yu,
em orait, yu ken yusim dispela ol buk long Tok Pisin long helpim yu olsem bris, na bai yu ken
lainim long rit na rait long tokples bilong yu yet hariap tru.
Na antap long ol dispela samting, mi gat laik olsem olgeta manmeri long Papua Niu Gini bai i
ken save long Papa God. Papa God i laikim tru olgeta manmeri! God i ken blesim yu!
Petra Petersen – de Waal
Ukarumpa, Epril 2018
2 Amamas long rit na rait! Buk Bilong Tisa © 2018 WBT Inc.
Olgeta samting i stap insait long dispela buk
Preface ..................................................................................................................................... 1
Tok i go pas ............................................................................................................................. 2
Sampela tok save long dispela kos ..................................................................................... 5
Tingting long planti samting na long pasin bilong tisa ................................................... 7
Olgeta leson plen ................................................................................................................. 14
Namba wan bung wantaim ol sumatin – Tok i go pas long kos.................................... 15
Leson 1 Bipo long rit na rait .............................................................................................. 19
Leson 2. Krai namba 1: a .................................................................................................... 25
Lesson 3. Krai namba 2: m ................................................................................................. 31
Leson 4. Krai namba 3: i .................................................................................................... 37
Leson 5. Krai namba 4: p ................................................................................................... 43
Leson 6. Mekim gen krai 1-4 ............................................................................................ 48
Leson 7. Krai namba 5: k ................................................................................................... 53
Leson 8. Krai namba 6: s ................................................................................................... 58
Leson 9. Krai namba 7: n ................................................................................................... 63
Leson 10. Krai namba 8: e ................................................................................................. 68
Leson 11. Mekim gen krai 1-8 ........................................................................................... 73
Leson 12. Krai namba 9: l .................................................................................................. 77
Leson 13. Krai namba 10: o ............................................................................................... 82
Leson 14. Krai namba 11: t ................................................................................................ 87
Leson 15. Krai namba 12: u ............................................................................................... 92
Leson 16. Mekim gen krai 1-12 ......................................................................................... 97
Leson 17. Tes bilong skelim save bilong ol sumatin ................................................... 101
Leson 18. Krai namba 13: r .............................................................................................. 103
Leson 19. Krai namba 14: b ............................................................................................. 108
Leson 20. Krai namba 15: g .............................................................................................. 113
Leson 21. Krai namba 16: ng ............................................................................................ 118
Leson 22. Mekim gen krai 1-16 ...................................................................................... 122
Leson 23. Krai namba 17: w ............................................................................................ 126
Leson 24. Krai namba 18: h.............................................................................................. 131
Leson 25. Krai namba 19: d ............................................................................................ 135
Leson 26. Krai namba 20: y ............................................................................................ 140
Leson 27. Mekim gen krai 1-20 ..................................................................................... 145
Leson 28. Krai namba 21: v ............................................................................................. 149
Amamas long rit na rait! Buk Bilong Tisa © 2018 WBT Inc. 3
Leson 29. Krai namba 22: j ............................................................................................. 154
Namba na nem bilong leson: Leson 30. Krai namba 23: f ........................................ 159
Leson 31. Mekim gen krai 1-23 ...................................................................................... 164
Leson 32. Tenpela lo bilong rit ...................................................................................... 167
Leson 33. Ritim ol testimoni. .......................................................................................... 171
Tok klia long ol leson plen ............................................................................................... 174
Ol narapela samting yu nidim long kos ......................................................................... 174
Emti leson plen .................................................................................................................. 176
Standat leson plen ............................................................................................................ 180
Namba na nem bilong leson: ........................................................................................... 180
Tok klia: Standat leson plen .......................................................................................... 183
Program bilong literasi kos “Amamas long rit na rait!”............................................ 188
Lain bilong nem bilong ol sumatin .................................................................................. 189
Skelim save namel long kos 1 ......................................................................................... 192
Skelim save namel long kos 2 ......................................................................................... 193
Skelim save namel long kos 3 ......................................................................................... 194
Ripot bilong tes long skelim save bilong ol sumatin .................................................. 195
Ripot Tok Pisin Literasi Kos ........................................................................................... 196
Tripela stori i go wantaim leson namba 22 (long pes 123). ..................................... 197
“Amamas long rit na rait!” pati ...................................................................................... 199
Setifiket:............................................................................................................................ 201
Tenpela lo bilong ritim wanpela stori: .......................................................................... 202
Rot bilong rait na piksa bilong ol krai ........................................................................ 203
Hau yu mas holim pensil long (rait) han ....................................................................... 204
Olgeta krai na rot bilong raitim ol ............................................................................... 205
Olgeta krai long eksesais .............................................................................................. 206
4 Amamas long rit na rait! Buk Bilong Tisa © 2018 WBT Inc.
Sampela tok save long dispela kos
Man i bin kamapim dispela kos long ‘Creative phonics’ em Bob Litteral (USA). Yohana Hynum
(USA) i bin raitim wanpela buk long dispela kos (‘Creative Phonics Instruction Manual’), na
dispela buk em i bin helpim mi planti long raitim dispela buk na stretim ol leson. Long pasin
bilong ‘Creative Phonics’ tru, yu i no gat nid long buk na pepa. Yu ken yusim ol samting i stap
long bus: liklik han bilong diwai, graun i gat wara na i malumalum, ston, na ol arapela kain kain
samting. Na yu nidim blakbot na sok tasol.
Na long Ukarumpa planti sevis i stap. Olsem na, mipela i ken yusim buk na klasrum, pepa na
pensil. Long dispela as, mi bin mekim dispela buk. Mi yusim wankain as tingting olsem bilong
‘Creative Phonics’ tasol mi yusim buk na pepa.
Pasin bilong ‘Creative Phonics’
Sapos yu tisa, yu mas ritim dispela tok save bilong kos gut, na em bai helpim yu long tisim
dispela kos.
Long pasin bilong ‘Creative Phonics’, olgeta leson em i gat wankain rot. Yu ken ritim ol dispela
samting long ‘Creative Phonics Instruction Manual’ bilong Yohana Hynum.
Mi tisim dispela kos long ol bikpela manmeri husat i no inap i go long skul olgeta de. ‘Creative
Phonics’ em i bilong tisim ol pikinini long Mande i go inap long Fraide. Taimtebol long tisim ol
pikinini i luk olsem:
Mande: lainim nupela krai.
Tunde: spelim na mekim wod.
Trinde: ritim na raitim ol wod.
Fonde: ritim na raitim ol sentens.
Fraide: ritim na raitim ol stori.
Tisa bilong ‘Creative Phonics' bai bihainim dispela taimtebol long tisim ol pikinini, tasol long
dispela nupela rot bilong tisim ol bikpela manmeri, ol tisa bai bihainim dispela rot long olgeta
wan wan leson.
Rot bilong wan wan leson
Olgeta leson em i wankain liklik na rot bilong leson i go olsem:
1. Stat long lukluk bek long las leson. Ol i bin lainim wanem samting?
Lukluk long ol wok bilong skul ol i bin pinisim long haus.
2. Ritim stori o singim song i gat nupela krai insait long en.
3. Tisim nupela krai
Rot long tisim nupela krai em i olsem:
Amamas long rit na rait! Buk Bilong Tisa © 2018 WBT Inc. 5
3.1 Harim: Tisa em bai mekim dispela krai, na ol sumatin bai harim tasol.
3.2 Toktok: olgeta sumatin bai mekim dispela nupela krai. Na ol sumatin bai tingting
long sampela wod i gat dispela krai insait long en, long stat, long namel na long
pinis bilong wod.
3.3 Lukluk: Taim ol sumatin i harim pinis na i mekim pinis dispela nupela krai, ol bai
lukluk na tisa bai raitim dispela krai.
3.4 Raitim: Olgeta sumatin bai raitim dispela nupela krai, na taim ol i raitim, ol i mas
tok isi isi long dispela nupela krai. Pastaim ol raitim long win tasol, na bihain ol i
raitim long tebol wantaim pinga, na bihain ol bai raitim long pepa (long Buk bilong
Rait, lukluk long namba 5).
4. Eksesais long rit (Buk bilong Rit).
Ritim ol krai, wod, sentens na stori insait long sapta bilong nupela krai ol i lainim. Tisa
ritim pastaim, na bihain ritim wantaim sumatin, o ol sumatin ritim ol yet. Dispela
eksesais bai nidim planti taim long leson.
5. Eksesais long rait (Buk bilong Rait).
Taim ol sumatin i lukim pinis long hau ol i mas raitim wanpela krai, ol bai raitim long pes
we dispela krai i stap long en insait long Buk bilong Rait. Ol sentens na ol nupela wod
wantaim dispela krai i stap long Buk bilong Rait. Taim ol i no pinisim wok long klas, ol
dispela wok bai kamap wok bilong skul ol i mas pinisim long haus bilong ol.
6. Pilai sampela pilai
Planti taim ol sumatin bai yusim olgeta krai long liklik pepa long mekim sampela wod na
sentens (ol i stap long baksait bilong Buk bilong Rait). Ol sumatin bai putim long tebol o
long graun na mekim wod. Narapela eksesais em i ‘harim na raitim tok’ (tisa bai ritim
sampela samting na ol sumatin bai raitim.
Mekim Gen
Bihain long skulim ol long fopela nupela krai pinis, em i wanpela leson long Mekim Gen long
olgeta krai ol i bin lainim. Long dispela leson, tisa bai helpim ol sumatin long lainim ol dispela
krai gut tru, na ritim olgeta wod na stori gen, na raitim moa. Na tu, sampela pilai i stap long
Buk bilong Rait, na ol i ken pilai sampela moa wantaim ol liklik leta long mekim sampela wod na
sentens.
Taim mi tisim dispela kos long ol bikpela manmeri, ol i kam long skul tupela moning long
wanpela wik (Mande na Fonde). Na dispela em i no planti taim bilong klas. Ol sumatin long kos
bilong mi i mas mekim planti wok long haus, na praktis planti long rit na rait taim ol i stap long
ples. Na ol i mas pinisim ol dispela wok long haus bipo long neks leson.
Skelim save
Taim ol sumatin i stap long namel bilong dispela kos, mi bai givim wanpela tes. Mi laik skelim ol
i save gut tru long olgeta krai na wod na sentens ol i bin lainim o nogat. Na dispela i helpim mi
long lukluk gut long hamas taim ol i nidim long pinisim dispela kos. Sampela taim mi mas brukim
klas na tisim tupela klas. Wanpela i go hariap liklik na narapela i go isi isi. Na taim mi tisim
6 Amamas long rit na rait! Buk Bilong Tisa © 2018 WBT Inc.