Table Of Content-
ALTUNYARUK
III.KİTAP(= 5. BÖLÜM)
TürkDilleriAraştırmalarıDizisi: ı
AltunYaruk
III.Kitap (= 5.Bölüm)
© MehmetÖlmez
H.Ü. IDE
Beytepe/ANKARA
ISBN 975-7444-00-6
91.06.Y.0242.1
Baskı:OdakOffset
Ankara (4)23002 49
Dizgi: MehmetÖlmez
TÜRKDlLLER!ARAŞTIRMALARInızısı 1
ALTUN YARUK
III. KİTAP (= 5. BÖLÜM)
(Suvamaprabhasasütra)
MehmetÖlmez
Ankara • 1991. Beytepe
ıçİNDEK1LER
ÖNSÖZ 6
i. GİRıŞ 7
1.AltunYarukÜzerineYapılan Çalışmalar 8
2.MetninÇevirmeniHakkında 11
3.Metnin Yazım Özellikleri ıı
4.YazıçevrimiÜzerine 13
5.çeviri Üzerine 13
6.DizinÜzerine 13
7.Tıpkıbasımlar 14
8.YeniŞekiller 14
9.Yazıçevrimiişaretleri 15
10.KısaltmalarveDigerIşaretler 16
II.Kaynakça 17
Ill.Metin,Çeviri,Açıklamalar 23
IV.Dizin 81-126
V.Tıpkıbasımlar I-LVI
1.NobelÇevirisi i
2.çinceMetin XVI
3.UygurcaMetin XXI
ÖNSÖZ
Elinizdekikitap, 1988yılındaH.O.EdebiyatFakültesi,TürkDiliveEde
biyatı .Bölümünde master tezi olarak hazırlanan çalışmarnın kitaba
dönüştürülmüşşeklidir.
Mastertezimihazırlarkenkaynakkitaplarıeldeetmembirazzamanaldı.
BazısözlükleriveçalışmalarıTürkiyekütüphanelerindebulamadım.Bunların
sağlanmasıkonusundayardımcıolanyurtdışındakiarkadaşlarımınyardımlarını
şükranlaanmakisterim.Bununiçin,Ingiltere'denEmmerickçevirisininfoto
kopisini gönderen arkadaşım Mustafa Türkeş'e; Almanya'dan. Nobel
çevirisininfotokopisinigönderenöğrencimGülGülen'e veyakmlanna,Berlin
erTurfanzeaedizisiyleEdgerton'unsözlüğününfotokopilerinigönderenarka
daşlarımRuthHaerkötterveBörteSagaster'e; tezimindaktilosusırasındaben
denyardımlarınıesirgemeyenkardeşimAysel'e, arkadaşlarım,meslektaşlanm
GürerGülsevinveJaleTaları'a;daktilolumetnindüzeltilerisırasındayardımcı
olanarkadaşımMuvaffakDuranlı'ya;tezinçoğaltımındayardımcıolanEngin
Ceylan'a;yardımlarındandolayıTürkDilKurumuKitaplığıgörevlileriNesrin
İnce,ŞenayYemişçiveMehmetŞafak'a;kitabındizgisisırasındadüzeltilerde
yardımcıolanmeslektaşımZühalKargı'yateşekkürlerimisunmayıgörevbi
liyorum.
Son olarak, bana Türkolojiyi, dilbilimi sevdiren, öğreten, başta tez
çalışmaınıbaşındansonunakadarsabırlayöneten,çözümündegüçlük:çektiğim
konuların çözümlenmesinisağlayanhocamProf.Or.TalatTekinolmaküzere,
bütünhocalanmaeniçtenteşekkürlerimisunınayıbirgönülborcubiliyorum.
i. GİRİŞ
ALTUN fARUKIII. KITAP(5.BÖLÜM)'Ul, Radloff-Malovtarafından yayımlanan
Suvarnaprabhôsa(Sutra zolotogobleska; Radloff1913)131-199.sayfalararasında
yeralanIII.kitabı (=5.bölüm)elealdım. Metninbütünlüğünü sağlamakaçısından,
Stockholm'debulunanveKudara-Röhrborn (1982)tarafındanyayımlanan, 132-133.
sayfalar arasında olması gerekli 3. varağı da ilgili çalışmadanalarak metnedahil
ettim.Eksikolan 1.varağaaitilkbirkaçsatında BTXIII'ten alarakmetninbaşına
ekledim,
Çalışmanın tam bir bütünlük göstermesi amacıyla da, Nobel'ce eserin Çince
çevirisindenAlmancayayapılan çevirininbizleilgilibölümüvebununsonundayer
alanÇincekısmı tıpkıbasımlarkısmınaekledim.
Altun Yaruk'a gelince, aslında günümüze kadar bir çok araştıncı tarafından,
değişikaçılardan,değişikamaçlarlaçalışılmış vetaranmıştır. ÖrneğinClauson,ünlü
sözlüğünde (1972) sık sık Altun Yaruk'tan örneklere yer vermiştir. Grenbech de
Türk dillerinin yapısını konu edinen kitabında (1936 ~ 1979) Altun Yaruk'tan
örneklereyervermiştir. SovyetTürkologlanncahazırlananDrevnetyurkskoySlovar'
(EskiTürkçeninSözlügül'dadaAltun faruk'tan çok sayıdaörneğeyerverilmiştir.
Aynca Gabain,EskiTürkçeiçinyazdığı gramerde, Yapı Bilgisibölümünde,Altun
faruk'tageçenkimisözcüklerindeyapısını açıklar(1941~ 1974.Bunlarındışında
yeniyayınlardada,örneğinBTXIII'teZiemeyerigeldikçeAltunYaruk'tanörneklere
yerverir.Röhrbomda,Uygurca,yayımlanmış bütünçalışmaları veyayımlanmamış
çoğu eseri kapsayan sözlüğünde (1977-1988) yineAltun Yaruk'tan örneklere yer
vermiştir.
Uygurcaadı kısacaAltun Yaruk olarakbilinen eser, Çin'in Gansubölgesinde,
Su-cou şehri yakınındaki Wun-fi-gu (- Wun-şi-gu) adlı küçük bir köyün
yakınlarında, Budistlere ait bir tapınakta bulunmuştur. Eseri bulan, ünlü Rus
Türkologu Sergey Malov'tur (SıÇağatay,Altun Yaruktan Iki Parça: 1-2; Ligeti,
BilinmeyenİçAsya:275).Eser,ll.yüzyılbaşlarında,ÇincesindenUygurcaya,daha
başka Uygurca eserlerin de -örneğin Hsüan-Tsang Biyografisi- çevirmeniolan
Budist Uygur bilgini Şingko Seli (Şeli) Tutung tarafından çevrilmiştir (Çağatay
1945: 2 ve Kahar 1990). Aslı Sanskrit-Budist edebiyata ait bir sutrakitabıolan
Suvarnaprabhôsa'ıun Uygurcası, Çinceçeviriye yer yereklenmiş kimikısımlarla
yapılmış yan-telifbirçeviridir.Örneğin, benimişlediğim bölümeait 184.18-185.5
arası Nobel çevirisinde yeralmaz (Nobel 1958: 119; Ş.Tekin 1959:297). Aynca
Sanskrittamadı (Suvarna-prabhôsa-uuamaraja sutra)ÇineesiyleıChinkuanming
ısui sheng wang ching) uyuşmakla birlikte, Uygurcası biraz daha farklıdır: altun
önglüg y(a)ru~yaltrıklıgkopıakôırtdmişnomiligi aıltııgnom bitig (bak.Ş.Tekin
8 MehmetÖlmez
TDAYB1959:297).
Altun Yaruk'un Uygurca ve Çineeye yapılan çevirileri dışında Tibetçe ve
Moğolca(AltanGerel)çevirileridevardır.
AY,günümüzekadar sağlamolarakkorunabilen,aynı zamandada en hacimli
eserlerarasındayeralanbirnombitig'dir..
AY, toplam on kitap, otuz bir bölümden oluşmaktadır (bak. Radloff 1913:
x-xn:
Çağatay, 1945: 6-11; Ş.Tekin 1959: 300-305). Elinizdeki çalışmanın
konusuysa,dahaöncedebelirtildiğigibi,3.kitap,yani5.bölümdür.
Eserin nüshalarına gelince, eser ve 'Ütret' nüshası hakkında kısa bir bilgiye
Sertkaya'cayerverilir(Sertkaya1979: 144-145).
Tezcan, Malov'un bulduğu nüsha dışında, Altun Yaruk'un, hiçbiri de tam
olmayanaltınüshasınındahavaroldugunubelirtir(Tezan1984b: 129a).
Şimdikısacadahaönceyapılançalışmalar,yayınlarüzerindedurmakistiyorum:
1. Altun Yaruk Üzerinde Yapılan Çalışmalar
AY'tanilksözedenveilkparçalanyayımlayan Müllerolmuştur. Müller,Berlin'de
bulunanUygurcayazmalararasındaAY'a aitbazıparçaları bulmuş veÇinceleriyle
birlikteUiguricaI'deyayımlamıştır(bak.
Müller1908: 10-35).
ıkinci olarak, Gansu'da bulunan =r.:.:
metnin, Radloff-Malov tarafından
yayımlanmasıgelir. Radloff ve Malov,
metni 4 cilt halinde (I-II 1913, III-IV
1914,1915-1917),basımevinde dökülmüş
SUVARNArHABHXSA
Uygur harfyeriyle yayınılamışlardır.
Başta,eserinbölümlerinidetanıtan uzun
birgirişyazıksıısa-Malsouvn'uçşauyazılmaılşıtr.ır- ve i .M.IS .,.r.:ırUKHJ~"~ke..~.,.rr.r·
Radloff'un bir yer Daha i:
sonrambeatisnı(m1-h7a0t7a.lasraıynfıalar)yeralır. Son i ı-'_.~)_ıto-Y."UD"-L-O_fI'L
olarak gösterir Uygur i: __
••..,.__
harflibir liste ve Radloff'un 'Son Söz'ü :
yeralır i.; ı-ılı
Ölümünden önce metnin çevirisine
girişen Radloff bunu tamamlayıp
bastıramazsa da, bu iş Malov'ça
tamamlanır (1930). Ancak, yapılan bu
Almanca çeviri, o dönem için böylesi
hacimliUygurcabir metni yayımlamak,
çevirmekiçinyeterlisayıdaçalışmayapılmamış olması vedigersebeplerdenötürü
fazla bir rağbet görmemiştir (Tezcan 1984b:129a). 1970'te de Osnabrück'te, bu
çevirinintıpkıbasımı yapılmıştır.
AltunYaruknı.Kitap(=5.Bölüm) 9
AY içinde, üzerinde '-"!lmıt1nıp yapılan çalışmaların bölümünü 5.
bölüme ait manzum ve AY'un sonunda bulunan Aç Bars öyküsünün
işlenmesioluşturmaktadır..
Bu manzum bölüm üzerine ilk çalışma Bang ve Gabairı'e aittir. "Uigurische
Studien"adlıçalışmadamensurmetnin 133.12-141.14satırlarıve bunlararastlayan
manzum metin ele Önce mensur metnin yazıçevrimive Almancaya
çevirisi yapılır, ardından açıklamalarkısmı Sonda da manzum metnin
yazıçevrimiyeralmaktadır(Bang 1930a).
YineMüllertarafındanAY'aait bir (386.5-390.15) Soğdçametinler
arasındayayımlanır(Arat 1987:404-409).
AY'tan ülkemizdeilk kez Fuad 1959: 296). AY'aait
ülkemizdeki ilk çalışma da Arat tarafından kısabir yazısıylaAç
Bars öyküsünün R....M.. satırlar arasına rastlayan
bölümünün yazıçevriminiverir 1987: Bu yayın, 1936 yılında
İstanbulÜniversitesi, Edebiyat Fakültesi Türk Dili Semineri arasında
çıkmıştır..
Aç Bars'e ikinci yayın,Gabairı'inilk baskısı 1941'de yapılanAlttürkische
Grammatik'inde yer alır(Gabain 1974: 294-307). Burada, metnin yazıçevrimiile
kitabınsonunda,AçBars'takisözcükleride içine alan kısabir sözlükyeralmaktadır.
ÜçüncüyayınSaadetÇağataytarafındanAltunYaruk'tan Parçaadıylayapılır.
Çağatay'ın çalışmasında Ro-M. baskısında yer alan yazısına yakın bir girişle
eser ve bölümleri tanıtılılır, Metin kısmındaysaRo-M.. yayınında 1-24. sayfalar
arasındayer alan kısımla, Aç Bars'ın bulunduğu607-644. sayfalarınyazıçevrimive
Türkçeyeçevirisiyeralır.Hemenardındanmetneveyazım özelliklerineaitbilgilerin
yer aldığı açıklamalarkısmı gelir. Ayrıca,Eberhard tarafındanmetnin Çincesinden
.yapılan çeviri de bu kısımdan sonra kitaba eklenmiştir.Kitabınsonunda, metinde
geçensözcüklerindiziniyer alır(Çağatay 1945).
Aç Bars öyküsünün son yayımı Malov tarafından yapılır. Malov, Uygur
harfleriyle metni, metnin yazıçevriminive Rusçaya çevirisini verir (Malov 1951:
161-187), son kısmında da diğer Uygurca metinlerle birlikte, bu bölümde geçen
sözcüklerinyapımvedurumekleriniliste halindeverir(Malov 1951: 187-198).
AY'un Çincesinin Almancasınaçevrilmesi dolayısıyla,Ş.Tekin tarafındanbu
çeviriyi ve Uygurca çeviriyi tatanıtan aynntılı bir tanıtma yazısı yayımlanır
(Ş.Tekin 1959). Burada, eserin aslı, diğer dillere çevirileri, üzerinde yapılan
çalışmalarve Uygurca bölümlerle Çincelerini karşılıklı gösterir liste üzerinde
durulur, çevirmen hakkındave Çincesinde bulunmayan kısımlarınlistesi verilir
(Ş.Tekin1959).
Ş.Tekin 1961'de üç et'öz'leri (Trikdya) ele alan makalesinde, metnin
40.14-47.12.. satırları arasında kalan,Trikôya ileilgilikısımlarınyazıçevriminiverir
(Ş.Tekin1961a)..
Yine 1961'de Sunyata(= yok:~urug) içinde yeralan altıkaçığlar'uıve bhiaa
tathata(ertük'teg) terimlerinin açıklandığımakalesinde AY'taki parçalara
10 MehmetÖlmez
(Ş.Tekin 1961b).
BangveGabaintarafından 1930'dayayımlanamanzumparça,Ş.Tekintarafından
yazıçevrimi,çevirisiveaçıklamalarkısmıylayenidenyayımlanır(Ş.Tekin 1962).
AynımanzummetinArattarafından"istigfar"başlığıaltındaEski TürkŞiiri'nde
deyayımlanır(Arat1965: 177-183).
AY'un sonuna 1687 baskısında eklenen Buyan Evirmek bölümü, Ş.Tekin
tarafından "Buyan Evirmek (Sevabın tevcihi)"başlığı altında yayımlanır (Ş.Tekin
1966a).
YineŞ.Tekin tarafındançalışılan9ve ıo. bölümler(V.kitaptan,36~.17-398.18)
yazıçevrimi,Almancaçevirisi,açıklamalarveAYüzerineçeşitlibilgilerinyeraldığı
girişbölümüyle1971'deyayımlanır.
Zieme1976'da, Malov'un ıv. cildinsonunda,BuyanEvirmek'ten sonra,'ikinci
ek' adı altında yayınladığı kısmı Berlin'deki nüshalaragöre, dahatam bir şekilde
yayımlar(1976a)"
Biryıl sonraZiemeAY'aait Berlin'deki birkaçyaprağı dahaJTS'de yayınlar
(1977).
Maue-Röhrbomtarafından Caityastotrametnininyeraldığı30.10-34.16.satırlarla
bu satırların Tibetçe çevirileri, Almancaya çevirileri ve açıklamalarla birlikte
yayımlanır(Maue1979).
Radloff-Malov baskısında eksik olan ve 132-133. sayfalar arasında olması
gereken, III. kitabın 3. varağı, VIII. kitabın 30. varağıyla birlikte Stockholm
EtnoğrafyaMüzesindebulunurveKudara-Röhrbomtarafından yayımlanır (1982).
AY'un en çok işlenilen iki bölümündenbiri unvanını hak: eden III. kitaba ait
manzumvaryant, öncekileregöre daha çok sayıda dörtlüğe sahip olarak P.Zieme
tarafından,mensurparçalaraaitbirkısımmetinlebirlikteyayınlanır(ZiemeBTXIII
=
1985:86-103). İlgili manzum kısımların tanıtımı için bak. Sertkaya 1986:71.
Yine aynı kitapta AY 5. bölüme ait manzum kolofon yayımlanır (BT Xiii:
179-180).
1985'teRöhrbom, 'SünyavadaveVijüanavada'konulannıelealırken AY'un 3.
bölümündenmetinlerivebunlarınÇinceleriniverir(Röhrbom1985).
Maue-Sertkaya,LeningradveBerlinyazmalarındaki, ilaçlarvebüyüye dairbir
bölümün harfçevrimli ve yazıçevrimli yayınını gerçekleştirirler, ayrıca Almanca
çevirisiniNobelçevirisiylekarşılaştırarakyayınlarlar(Maue1986).
1987'deyseŞ.TekinAY'un 20.bölümünün(VIII.kitaptan)harfçevrimlimetniyle
Türkçeyeçevirisini, açıklamalar ve tıpkıbasımlanyla birlikte yayımlar. Makalenin
sonunda ilgili bölümün Dr. Jan Nattier tarafından hazırlanan yazıçevrimli metni
Moğolcayeralır(Ş.Tekin 1987).
Yine Ş.Tekin'in belirtiğine göre, 1972yılında 16 vel7. bölümler Harvard'da
RogerFinchtarafındandoktorateziolarakişlenmiştir. (Ş.Tekin 1987:13311).
Aynı yıl, 1987'deGerharEhlers,içindeAltunYaruknüshalarının dabulunduğu
yazmalarkataloğurıu yayınlar: GerhardEhlers,AlttürkischeHandschriften, Teil Z:
Das Goldglanzsiura und der buddhisıische Legendenzyklus
Description:Türkçeleştirmiştir, Çevirmen, AY çevirisi dışında, ünlü Çinli Budist gezgin (= hacı) 1 uzun süre gizlese, saklasa; 21 tip tutmamız doğru mudur?',' .
