Table Of ContentT C J R K T A R İ H İ K A Y N A K L A R I : No. 2
A L T I N O R D U D E V L E T İ
TARİHİN E A İT M ETİN LER
Hazırlıyan : Türkçeye Çeviren :
W. DE TIESENHAUSEN İsmail Hakkı İZMİRLİ
V.
1941
İSTANBUL
MAARİF MATBAASI
Arap ve İran dillerinde yazılmış olan ve Türk Tarihini ilgilendiren
eski eserlerin türkçeye tercüme ettirilerek neşri faydalı görülmüş ve bu
eserlerden en lüzumluları İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih
Profesörlerince tesbit olunmuştur. Türk Tarih Kurumunun tetkik ve tas
vibinden de geçmiş olan bu listeye dahil eserlerin tercümesi yapılanla
rından bu def'a da Rus Müsteşriklerinden W: De Tiesenhausen in muhtelif
arabça kaynaklardan alâkadar bahisleri bir araya toplamak suretiyle
“Altın Ordu Devleti tarihine ait metinler,, adı altında vücuda getirdiği
eserin ilk yarısı bir cilt halinde Türk Tarihi üzerinde çalışmak isteyen
lerin umumî istifadesine arzedilmiş bulunuyor.
İÇİNDEKİLER
Mukaddeme S. XI. — Müellifin sözleri S. XI. — Mütercimin izahları S. XIX. — Mü
ellifin mehazları S. XXI. — İstanbul kütüphanelerinde bulunabilen mehazlar S. XXIV.
I.
Babbaşı. S. i — Tatarların müslûman memleketlerine ılgarları. S. 2 — Tatarlann Türkistan
ve maveraünnehre ılgarlan ve yaptıkları. S. 7 —■ Tatarların Harezmşah üzerine yürümeleri, Ha-
rezmşahın bozulması ve ölmesi. S. 21 ■— Garp tatarlarının Mazenderam almaları. S. 25 — Tatar
ların Rey ve Heraedana gelmeleri. S. 27 — Tatarların Azerbaycana gelmeleri. S. 29 — Tatarların
Meragatıyı almaları. S. 35 — Tatarlann Hemedanı almaları ve ahalisini öldürmeleri. S. 41 —
Tatarlann Azerbaycana gelmeleri, Erdebil ve saireyi almalan. S. 46 — Tatarlann Gürdstana
varmaları. S. 50 — Tatarlann Şirvan derbendine vannalan ve yaptıkları. S. 52 — Tatarların
Alanlara ve Kıpçaklara yaptıkları. S. 54— Tatarlann Kıpçaklara ve Ruslara yaptıklan. S. 57 —
Tatarlann Rus, Kıpçak topraklarından yerlerine dönmeleri. S. 61 — Tatarlann Buhara ve Samer-
kanttan sonra Maveraünnehîrde yaptıklan. S. 63 — Tatarlann Horasanı almalan. S- 65 Tatarların
Harczmi almaları ve yıkmaları. S. 72 — Tatarların Gazneyl ve Gorilini almalan. 76 —
Tatarlardan bir taifenin Rey, Hemedan ve sair yerlere dönmesi. S. 61 — Celâlettin ile Tatar
lann savaşları. S. 84 — Celâlettin ile Tatarlar arasındaki savaşlar. S. 86 — Tatarların Azer-
baycana yürüyüşleri ve halleri. S. 90 — Tatarların Meragayı almalan. S. 94 — Celâlettinİn
Diyanbekir'e gelmesi, orada bozulması ve hal'ı. s. 96 — Tatarların Diyanbekzr ve Cezireye gir-
meleri ve şehirlerde yaptıkları fenalıklar. S. 99 — Bir tatar taifesinin İrbil ve Dekokakaya
varması. S. 104 — Azerbaycan ahalisinin tatarlara boyun eğmeleri. S. 106.
ir. ^uaidOlüjt-
Babbaşı. S 110 — (660) Senesindeki vakıa. S. 110 — Melikzahirin tedbirleri. 113 —
Bereke Hana elçilerin gönderilmesi. S. 115 — Hâkim Biemrillâha biat olunması. S. 119 — Sul
tanın Tur cihetine gitmesi. S. 121 — Bereke Hanın elçilerinin vasıl olması ve Mısır Sultanının
kıymetli hediyeleri. S. 123. — Bereke Hanın elçilerinin gelmeleri ve top*1 oyunlarında bulunmalan.
S. 133.
m.
Babbaşı. S. 137 — 681 senesinde Sultan tarafından Bereke ailesine gönderilen on altı büyük
hediyeler. S. 138. — Tota Menkû Han tarafından Kıpçak fukahasmın cülûs tebriki için gelmeleri.
S. 142 - (683) senesinde deniz yoliyle elçilerin padişahlarına gönderilmesi. S. 144 — Padişahlar
tarafından elçilerin gelmeleri. S. 146
VI. .j**
Bab bası. S. 148 — Tatarlar ile Kıpçaklar arasında savaş başlaması. S. 149 — Tatarlar
arasındaki ihtilâfın sebebi ve savaşları. S. 151 — Melikzahİr ile Bereke Han arasındaki ittifak. 156
V. lrj?st
Babbaşı. S. 158 — Melikzahirin Bereke Hana mektubu. S. 159 Bereke Han elçilerinin aşiret
ve kabilelerinin müslûman olduklarım müş'ir mektupları ve Sultan tarafından gönderilen kıymetli
hediyeler. S. 161 — Hülâgû askerlerinden aman dilemek üzere gelen tatarlar. S. 166 — (669)
Senesinde Melikzahire müslûman olduğuna dair Nogay'ın yazdığı mektup ve Sultanın cevabı.
VII
Altın Ordu tarihine ait metinler
S. 169 — Marsilyalı Frenklerin korsanlığı. S. 173 — Selçukilerden Sultan İzzettin Keykâvusun
şimal tatarları yanında vefat ettiği. S. 175 — Melik Mansur'un cülûsu. S. 177 — Menku
temİr Hanın vefatı. S. 179 — Tudan Menkûnun cülûsu. S. 181 — (682) Senesinde Tudan
Menkûnun müslüman olduğunu müş'ir elçilerin gelmeleri. S. 183 — (686) Tudan Menkûnun
hanlıktan çekilmesi. S. 185 — Aynı senede Tulabuga'nın hanlığa geçmesi S. 187 — Tulabu-
nın katlolunması (690). S. 189 — Aynı senede Totkanın hanlığa geçmesi. S. 189 — Totkanın
zikrolunacak beyleri katletmesi. S. 195 — (693) Nogaym Menku Temer karısı Çiçek hatunu
katletmesi. S. 197 — Totka ile Nogay arasında ilk muhalefet S. 199 — Tokta ile Nogay
arasında ilk vaka. S. 202 — Nogaym kızının oğlu Aktacımn Kefede Öldürülmesi. S. 204 —
Kurmuş oğlu Abacı ile kardeşinin katlolunması. S. 206 — (699)da Tokta ile Nogay ve oğulları
arasında ikinci vaka, Nogayın öldürülmesi. S. 210 — Aynı senede Nogayın iki oğlu Cekâ ile
Tekâ arasındaki muhalefet. S. 214 — (700) Senesinde Cekâ ile Nogayın damadı Muncik oğlu
Taz arasında savaşlar. 218 — (701) yılı vukuatı. S. 222 — 704 tarihinde Tokta elçilerinin Mısıra
gelmeleri ve 706 da Tokta'daki Mısır elçilerinin gelmeleri S. 226. — (707) de Toktanm
Kırım, Kefe ve şimal eyaletinde sakin olan Cenevizlilere doğdukları yer olan Kefeye asker sevkı
ve onların memleketlerine gitmeleri. S. 228
VI.
Bab başı. S. 238 — Melikzahirin oğlu Mehmet Berekenin sünnet düğünü. S. 241
VII.
Bab başı. S. 243 — Cingiz Hanın şimal eyaletindeki oğullarına ait haberler. S. 244 —
Berekenin Hanlığı. S. 249 — (653) te Berke ile Hulâgû arasındaki savaş ve Hulâgûnun hezimeti,
Bereke Hana gönderilen kıymetli hediyeler. S. 251 — Bereke ile Abaka arasındaki savaş. S. 255 —
Menkû Temir ordusunun İstanbul üzerine yürümesi, Sultan izzettin Keykâvusun mahbus olduğu
kaleden çıkarıp Menkû Temire gönderilmesi. S. 259 — (679) Tudan Menkûnun hanlığı ve hediyeler
S. 263 — (686) Tulabuganın hanlığı. S. 265 — (690) da Tulabuganm Öldürülmesi. S. 267 — Aynı
senede Toktanm hanlığa geçmesi. S. 270 — Toktanm ümeradan bir cemaati öldürmesi. S. 272 —
Tokta ile Nogay arasında ilk muhalefet. S. 274 — Tokta ile Nogay arasında İlk vak’a 276 —
İkinci vak'a ve Nogaym öldürülmesi. S. 278 — Nogay oğullarının vak'alan. S. 280 — Nogay
oğlu Turay ile Menkû Temer oğlu Saraybuganın Toktaya karşı suikastleri ve her ikisinin de
katilleri. S. 283 — Özbek Hanın padişahlığı. S. 287— (662) de tatarlardan bir cemaatin sultanın
hidmetine gelmeleri. S. 289 — (661) de 1300 atlıdan fazla aman dileyen tatarların Babı Huma-
yuna gelmeleri. S. 292 — (663) de Bereke Hana hediye olarak iki şişe zemzem suyu ile
Belesan yağı ve saire gönderilmesi. S. 294 — (711) de Tokta Han tarafından dönen Sultanın
elçilerinin frenkler tarafından esir edilmesi, Sultanın teşebbüsü ile elçilerin salıverilmesi. S.
298 — (717) de Sultan, Cİngiz Han ailesinden bir kıza talip olması. S. 302 — (720) de Dulunbiye
hatunun Mısıra gelmesi, Sultanın onunla güvey girmesi. S. 304 — Özbek Hana gönderilen
elçilerin dönmeleri ve birlikte Özbek Han elçilerinin gelmeleri. S. 310
VIII. Jljjvll £>"
Bab başı. S. 314 — Toktanın vefatı. S. 315 — Harezm hastanesi baştabibi Alâeddin
hakkında. S. 318
IX. j-jl-JI
Bab başı. S. 320 — Bereke ile Hülâgû arasındaki savaşla Hülâgûnun kaçup Azerbaycanda
Urmiye gölü Ortasındaki Tela kalesine sığındığı. S. 321 — Bereke Hana gönderilen kıymetli
hediyeler Istanbulda iki sene kalmakla hayvan ve köleden çoğunun telef olması, sebebiyet
veren Imadüddln Abdurrahman Haşiminln Bereke tarafından muahaze olunması ve berekenin evsafı
325 — Hulâgünın Ölmesi ve oğlu Abakanm tahta çıkması S. 334 — Tokta île Hulâgulardan
VIII
İçindekiler
Harbenda arasındaki hâdise. S. 340 — Özbek Han ülkesinin hududu ve Sultan Meliknâsır ile
Özbek Hanın kardeşi kızının akitleri. S. 346
X.
Bab başı. S. 350 — Berke Han hakkında. S. 353 — Tokta Han hakkında. — 369 —
XI. jUıVi^L^.
Bab başı. S. 361 — Kıpçak halkı. S. 363 — Kıpçak ili ve ahvali 8. 372 — Bu ülkenin
hududu. S. 378 — Kıpçak hanlarının Mahmut Gazan ile olan ihtilâfları ve ordusu ve raemle-
ketlerinin arz ve tülü, karanlık memleketler, saray ve Harzem şehirleri. S. 384 — Cingîz Oğulları
ve Menkû Hanın hanlığı, Hnlâgûnun Elârauttaki bâtmîleri kaldırması. S.394 — İran ve Turanın
büyük padişahları ve memleketleri, ve İlhanilerden Ebu Saide yazılan resmî mekâtlp. S. 401 —
Devlet hâkimleri. S. 407 — Bunlar ile olan mükâtebedeki merasim veâdât. S. 409 — Turan
hükümeti. S. 411
IX
MUKADDİME
Rus müsteşriklerinden W. de Tiesenhausen [*] tarafından
Altın Ordu Devletine ait arap kaynaklarından toplanan ve
1884 tarihinde [**] Petersburg'da basılan Arapça metinlerin
Türkçeye terceme olunmasına Maarif Vekâletinin Yüksek
makamından memur edildim.
Eser bir mukaddime ile yirmi sekiz baptan ibarettir.
A
Müellifin Sözleri s
Atın Ordu veya Cüci Ulusu yani Cingiz Hanın büyük
oğlu Cücinin kurmuş olduğu devlete ait esaslı ve elden
geldiği kadar tam, tenkitli ve tahlilli bir tarihin bulunmaması
Rus tarihinin en hassas ve en mühim bir meselesini teşkil
eder; bununla yalnız vakıalarının cereyani değil, iki asırdan
fazla Rusyayı hükmü altında bulunduran geniş ve ayrı bir
hususiyeti olan bu devletin bütün kuruluşu hakkında bir
fikir edinemiyoruz. Fakat bu devletin Rusya üzerinde ne
gibi bir tesir yaptığını, Moğol ve Tatar hâkimiyetinin Rus-
larda ne gibi izler bıraktığını ve Rusların tabiî inkişafına
ne derece engel olduğunu doğru vak’alar ile tayin etmek
mümkün olamıyor. Bu mesele çoktanberi sezilmiştir.
1805 tarihinde Schletzer Rus tarihi Moğol devresinin
tetkik edilmesinin lüzum ve ehemmiyetinden bahsetmiş,«bu
sahada çalışan kimse gıptaya değer » demişti. Uç yıl sonra
Lerberg Altın Ordu tarihinin yazılması için naktî mükâfat
verilmesini İlim akademisine teklif etmiş ise de her nedense
bu teklif kuvveden file çıkmamıştır. Nihayet 1826 tarihinde
İlim akademisinin yüzüncü senei devriyesinin kutlulanması
dolayısiyle 1829 tarihi programına «Moğol hakimiyetinin
[*] Bu zatin biyografisi ve ilmi mesaisi hakkında ikinci cildin so
nuna bir yazı konulacaktır.
[**] Bu eserin neşrinden bugüne kadar bu mevzuda yapılmış
İlmî tetkiklerle neşriyatı hulâsa eden bir yazı ikinci cildin sonuna
konulacaktır.
XI
Altın Ordu tarihine ait metinler
neticelerini araştırma» meselesi de sokolmuştur. Bu karara
karşı almanca yazma bir eser takdim olunmuş ise de İlim
akademisi bu eseri dikkatle tetkik ettikten sonra naktî mükâ
fata lâyık görmediği gibi bir takdirname bile yazmamıştır. Meş
hur M. Fraehn’in teklifi üzerine 1832 tarihinde İlim akade
misi tekrar bu meseleyi ele aldı; Fraehn galiba Altın Ordu
tarihi ile evvelce iştigal etmiş olan Senkowskiyi bu mesele ile
alâkadar etmek istiyordu. İlim akademisinin bu husustaki
şartları Fraehn tarafından kaleme alınan programda mufas
sal olarak gösterilmiştir. Bu gün Bibliyografik cihetten pek
nadir olan programı kitabın sonuna ayniyle koydum.
İlim akademisinin bu yeni teklife karşı 1835 tarihinde
matbu ilâvelerden başka 1272 sahifelik Almanca bir eser
gelmiş ise de Fraehn, Schmid, Krug’un bu eser hakkında
yaptıkları tetkikler ve tenkitler [1] neticesinde akademi bir
sene sonra bu eserin mükâfata değeri olmadığına karar
vermiş, yalnız dört sene sonra bu eser bazı tashihler ile
basılmıştır . . . . Buradaki eser hakkında Krug, Fraehn ve
Schmid taraflarından yapılan tenkitler ve müellifin şiddetle
itirazları ilâve olunmuştur ... . Müellif münekkitlerin son
ikisine müşkülpesentlik ve suiniyet atfetmekte, yalnız Krug
un adilâne hareketine, iyi dikkatine hak vermekte idi.
Çünkü Krug akademiye müsabaka müddetinin bir sene daha
uzatılmasını ve bununla müellifin eserini akademik kayit-
lere binaen tashih ederek yeniden müsabakaya verilmesini
mümkün kılmasını teklif etmişti ....
Ben burada akademinin kat'î hükmünün doğru olup
olmadığı meselesini tetkik edecek değilim. Ben bitarafım,
Won Hammer’i de müdafaa etmek istemiyorum, [2] fakat
kendi noksanlarına mukabil başka İlmî eserlere büyük
hürmetle bakarak Krug’un doğru teklifinden istifade etmeliydi
diye düşünüyorum ve bununla akademi İlmî iskandali
ve her iki tarafın üzerine toplanan lüzumsuz gölgeyi
bertaraf edebilir. . .. Ne de olsa bu akademik mesele mey
dana gelemedi ve gelemezdi. Çünkü bunun başlıca iki sebebi
[1] Müellif bu tenkitleri uzun uzadiya yazmıştır. Mütercim
[2] Müellif Won Hammer’in itirazlarının Almanca basıldığını zik
rediyor. Mütercim.
XII
Description:“Altın Ordu Devleti tarihine ait metinler,, adı altında vücuda getirdiği eserin ilk yarısı bir cilt halinde Türk Tarihi üzerinde çalışmak isteyen lerin umumî istifadesine arzedilmiş . Menkû Temir ordusunun İstanbul üzerine yürümesi, Sultan izzettin Keykâvusun mahbus olduğu ka
